1-§. Investitciya xizmetin finanslastiriw derekleri ham usillari

1-§. Investitciya xizmetin finanslastiriw derekleri ham usillari.
Bazar sharayatında investitsiyalardı sholkemlestiriw hám finanslıq tamiynlew
Bagdarları Ozbekstan Respublikası ekonomikanı turaqlılastırıw
Karxanalar islep shıgarıwdı rawajlandırıw ushın bir qansha ilajlar
Ham de investitsiya programmaları ham joybarların islep shigılıp atır. Hazirgi waqıtta investitsiyalardın sholkemlestiriw ham finanslıq tamiynlew investitciya siyasatının tomendegi bagdarlarına tiykarlanıp amelge asırilmaqta:
— sırtqı ekonomikalıq iskerlikti jáne de erkinlestiriw boyınsha anıq
Maqsetti gozlep siyasat otkeriw, tovarlardı kirim qılıwda shet el
Investitsiyaları ushın oz daramatlarınan paydalanıwlarında anagurlım
Jenillikler rejimin engiziw;
— shet el investitsiyalarına tiykarlanıp kapital dereklerin Respublika ekonomikasına qosıw ushın huqıqıy, social, ekonomikalıq shart-sharayatlarin jane de jetilistiriw;
— Ozbekstanga jahan talapları darejesindegi texnikalar alıp keletugin ekonomikaliq sistemanı rawajlandırıwga jardem beretugın shet el investitsiyalarina salıstırganda ashıq qapılar siyasatın otkeriw.
Hazirgi sharayatta Respublikada investitsiya bazasın rawajlandırıw
Ham terenlestiriw reformalar strategiyasının zaruri sharti bolıp
Qaldı. Ozbekstan Respublikası bir qansha rawajlangan mamleketler
Menen qospa karxanalar juzege kelmekte. Sheriklikte islep
Shıgarılgan onimler ham tovarlar ishki bazardı tamiyinlemekte ham
Kiris etilip atir.
Soni aytıw kerek, investitsiyalar byudjet tarepinen yamasa byudjetten tisqari derekler tarepinen finanslastiriliwi mumkin. Byudjet tarepinen investitsiyalardı finanslastiriwga ulıwma mamleketlik ham jergilikli byudjetlerdin joybarlarin finanslıq tamiynlew nazerde tutıladı.
Byudjetten tısqarı dereklerge bolsa oz finanslıq qarjları, qarızga algan qarjları, tartılgan finanslıq aqshalar, byudjetten tısqarı fondlardin qarjları ham sırt el investitsiyaları Kiredi.
Hazirgi kunde oz qarjları menen joybarlardı finanslıq tamiynlew
Jahan ameliyatında ken tarqalgan. Oz qarjlarına karxananın
Paydası, amortizatsiya ajıratılgan qarjıları, ishki xojalıq rezervleri hám bosqalar kiredi. Karxana oz joybarların ozi finanslastiradi degeni — bul karxana rawajlangan, finanslıq qarjisi jetkilikli karxana degeni bolıp.2-§. Investitciyalardi finanslastiriwda finansliq qurallar.
Finanslıq qurallar -bul, ulıwma alǵanda, monetizatsiyalasqan real bazisga ekvivalent mániske hám ózgesheliklerge iye bolǵan, arnawlı ekonomikalıq -huqıqıy mexanizm menen támiyinlengan, finans bazarındaǵı munasábeterdi belgileytuǵın, finanslıq resursların nátiyjeli bólistiriwshi hám qayta bólistiriliwin támiyinleytuǵın,
Málim sırtqı kórinislerde dáramat keltiretuǵın qural retinde hár túrli túrlerde, forma hám
Mazmunlarda kórinetuǵın ham investitsion kapital, ham tólew quralı, ham bólek finanslıq tavar esaplanadi.
Finanslıq quraldıń ekvivalentlik ózgesheligi tikkeley hám tikkeley bolmaǵan, real hám salıstırmalı
Bolıwı múmkin.
Finanslıq qurallardin tavarlilig'i ózgesheligi onı basqa túrdegi tovarlardan (koshpes hám intellektuallıq múlk, shiyki onim hám sol sıyaqlılar ) ayrıqsha kimnindur
(ekonomika sub'ektleri) tárepinen shıǵarılıwi, ayriqsha finans bazarında aylanista bolıwı,-ol jaǵdayda arnawlı funkciyalardı hám roldi orinlawii menen
Belgilenedi.
Hár qanday finanslıq quraldı ol yamasa bul belgi tiykarında klassifikaciyalaniwinin'
Mazmunı onıń qasiyet hám qásiyetleri menen baylanıslı halda ámeliy áhmiyeti menen
Belgilenligin esapqa alsaqta, eger ko'rilip atrgan qural túrin kelip
Shıǵıwı, maqseti hám funkciyasın, onıń bazar aylanisin bir-biri menen
Salıstıratuǵın bolsaq, álbette sezilerli parq kórinetuǵın boladı. Mısalı, pul jáne onı
Tavar qatlamına aylandiriwshi qurallar (kredit, chek, kartochkalar hám t.b. ) aylanislar ushın olarǵa ta'n bolǵan finans bazarı segmentleri – sa'ykes túrde pul bazarı hám kreditler bazarı hám t.b. zárúr, valyuta ushın valyuta bazarı, qamsızlandırıw
Riskların basqarıw xizmetleri ushın qamsızlandırıw polislari bazarı, qımbatlı qaǵazlar ushın bolsa tek fond bazarı kerek.
Finanslıq qurallardin' tavar retindegi tiykarǵı maqsetlerinen biri payda alıw bolǵanlıǵı ushın kapitaldı (Fondti) arttırıw - bir waqtıniń ózinde kapital qoyilmalar ushın arnalgan bazar bolıpta tabıladı.

2-§. Investitciyalardi finanslastiriwda finansliq qurallar.

Finanslıq qurallar -bul, ulıwma alǵanda, monetizatsiyalasqan real bazisga ekvivalent mániske hám ózgesheliklerge iye bolǵan, arnawlı ekonomikalıq -huqıqıy mexanizm menen támiyinlengan, finans bazarındaǵı munasábeterdi belgileytuǵın, finanslıq resursların nátiyjeli bólistiriwshi hám qayta bólistiriliwin támiyinleytuǵın,
Málim sırtqı kórinislerde dáramat keltiretuǵın qural retinde hár túrli túrlerde, forma hám
Mazmunlarda kórinetuǵın ham investitsion kapital, ham tólew quralı, ham bólek finanslıq tavar esaplanadi.
Finanslıq quraldıń ekvivalentlik ózgesheligi tikkeley hám tikkeley bolmaǵan, real hám salıstırmalı
Bolıwı múmkin.
Finanslıq qurallardin tavarlilig'i ózgesheligi onı basqa túrdegi tovarlardan (koshpes hám intellektuallıq múlk, shiyki onim hám sol sıyaqlılar ) ayrıqsha kimnindur
(ekonomika sub'ektleri) tárepinen shıǵarılıwi, ayriqsha finans bazarında aylanista bolıwı,-ol jaǵdayda arnawlı funkciyalardı hám roldi orinlawii menen
Belgilenedi.
Hár qanday finanslıq quraldı ol yamasa bul belgi tiykarında klassifikaciyalaniwinin'
Mazmunı onıń qasiyet hám qásiyetleri menen baylanıslı halda ámeliy áhmiyeti menen
Belgilenligin esapqa alsaqta, eger ko'rilip atrgan qural túrin kelip
Shıǵıwı, maqseti hám funkciyasın, onıń bazar aylanisin bir-biri menen
Salıstıratuǵın bolsaq, álbette sezilerli parq kórinetuǵın boladı. Mısalı, pul jáne onı
Tavar qatlamına aylandiriwshi qurallar (kredit, chek, kartochkalar hám t.b. ) aylanislar ushın olarǵa ta'n bolǵan finans bazarı segmentleri – sa'ykes túrde pul bazarı hám kreditler bazarı hám t.b. zárúr, valyuta ushın valyuta bazarı, qamsızlandırıw
Riskların basqarıw xizmetleri ushın qamsızlandırıw polislari bazarı, qımbatlı qaǵazlar ushın bolsa tek fond bazarı kerek.
Finanslıq qurallardin' tavar retindegi tiykarǵı maqsetlerinen biri payda alıw bolǵanlıǵı ushın kapitaldı (Fondti) arttırıw – bir waqtıniń ózinde kapital qoyilmalar ushın arnalgan bazar bolıpta tabıladı.

3-§. Investitciya xizmetin kreditlew

Investitsiyalardı finanslıq támiynlewde bank krediti qatnasi abstrakt tárzde, ekonomikada engizilgen huqıqıy normalar hám ótkerilip atırǵan investitsiya
Siyasatinan, investitsiya aktivlik dárejesi, finanslıq támiynlewde qollanılatuǵın
Mexanizmlerden, ámeldegi salıqqa tartıw talaplarinan, kepillikler hám jeńillikler sisteması hám bank-finans infrastrukturasinin' rawajlanganliq darejesinen ayırip
Bahalab bolmaydi.
Ózbekstan Respublikası aymaǵında bankler tárepinenn xojalıq jurgiziwshi subyektlerdi uzaq múddetli kreditewdi shólkemlestiriw tártibi kommerciyaliw banklarlerdin
Ishki kredit siyasati, Ózbekstan Respublikası « Oraylıq bank haqqinda»g'i,
« Investitsiya iskerligi tuwrısında» 'gi nızamlarǵa
Hám boshga ámeldegi nızam hújjetlerge muwapıq islep shıǵılǵan hám Ózbekstan
Respublikası Aymaǵında bankler tárepinen xo'jalik jurgiziwshi subyektlerdin' uzaq
Múddetli kreditlew Processlerin tártipke saladi. Házirgi kúnde kóplegen kommerciyaliq
Bankler uzaq múddetli kreditlew Procesin ózlerinin' ishki kredit siyasatinan
Kelip shıqqan halda ǵárezsiz amelge asıradı.
Uzaq múddetli kreditler – islep shıǵarıw jáne social maqsetler ushın
Mólsherlengen ob'ektlerdi, qurılıs, rekonstruktsiya qılıw, texnikalıq qayta uskenelewge
Tiyisli qarejetler menen baylanıslı kapital qóyılmalardi finanslastiriw, texnika,
Texnologiyalar hám úskenelerdi satip aliw, tiykarǵı sharwa, kóp jıllıq
O'simliklerdi qáliplestiriw, sonıń menen birge, basqa investitsiya maqsetleri ushın
Qaratilgan kreditler bolıp tabıladı.
Uzaq múddetli kredit 1 jıldan artıq, biraq qaplaw múddetinen artıq
Bolmaǵan múddetke beriletugin ssudalar bolıp tabıladı.Uzaq múddetli kreditler menen xojaliq jurgiziwshi subyektler yuridikalıq shaxslar
Hám menshik isbilermenler, sonıń menen birge, nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte
Kreditlenip atrgan obyekt quninin' keminde 30 % i óz yamasa bosqa turli
Finanslastiriw dárekleri menen támiyinlengan qurılıs ob'ektlerin kreditlew ushın
Usınıs etiledi, biraq ámeliyatta zárúrli investitsiya proektleri ushın esaptan tısqarı bul normadan tómen bolıwi múmkin. Ózbekstan Respublikası Ministrler
Mákemesinin qarari boyınsha Finans ministrligi kepilligi astında, sonıń menen birge
Byudjetten tısqarı fondlardin' kredit liniyalari esabinan kreditlenetugin
Obyektler bunnan tısqarı.
Uzaq múddetli kredittin qaytarılıwin támiyinlewdin tiykargi túrleri bolıp
Tómendegiler esaplanadı :
• húkimet kepillikleri;
•mal-mulk girewi;
• bankler, basqa kredit
Shólkemlerinin kepillikleri;
•ushinshi shaxslar kepillikleri;
•nızamshılıqqa muwapıq iskerlik jurgiziwshi qamsızlandırıw kompaniyaları
Tárepinen berilgen qamsızlandırıw polisi (gúwalıǵı ) menen tastıyıqlanǵan kredittin' qariz aliwshi tarepinen so'ndirilmew qaterlerinin' aldin aliw.

4-§. Investitciyalardi finanslastiriwdin' lizing mexanizmiLizing aylanislari júzege keliwiniń uzaq tariyxıy basqıshların xarakterlew múmkin. Dáslep «lizing» atamasi 1877 jılda qo» llanilgan, sol

Dáwirde «Bell» telefon kompaniyası óziniń telefon apparatlarin klientlerge
Satpastab, bálki ijaraga beriw tuwrısında qarar qabıllaw menen onıń dáslepki
Qádemlerin baslaǵan edi. Buǵan kóre, ornatilatugin ásbap -uskeneler
Klienttiń úyi yamasa offisine tek ijara tolemleelri boyınsha ornatilatugin boldı.
Lizing Processleri boyınsha tiykarǵı jumıs iskerligi júrgizetuǵın dáslepki
Akcionerlik jámiyeti 1952 jılda San-Frantsiskoda sholkemlestirilgen « United States
Leasing Corporation» Amerika kompaniyası bolıp tabıladı. Franciyada birinshi lizing
Kompaniyası 1957 jıl, Angliyada -1960 jıl, Germaniyada -1962 jıl, Italiyada -1963
Jıl, Yaponiyada – 1969 jılda islengen. Bunday kompaniyalar watanimizda
1990 jıllardıń ortalarına kelip sholkemlestirilw baslandi.
Lizing ayırım mámleketlerde formalanip, jáhán koleminde júdá keń rawajlandi. Biraq dawirler otiwi menen bul taraw boyinsha xalıq aralıq birge islesiwdi huqıqıy
Tárepten tártipke salıwda máseleler payda bola basladı. Oǵan kóre lizing
Túsinigin anıq klassifikaciyalaw kerekligi talap etildi. Ingilizshe « Leasing», « Lesson»
Hám « Lessee» atamaları ózbek tilinde tolıq óz ańlatpasın tappaǵan. « Leasing» sózi
« ijara» mánisinde qollanıp kelinip atır. Biraq lizing shártnaması mazmunına
Kóre, uskenelerdi waqtınshalıq paydalaniwga beriw boyınsha táreplerdin kelisiwinen kelip shıǵılatuǵın jáne onıń shártlesiw múddetin tawısıwı menen óz múlkine
Ótiwi onı áyne ijara túsinigi menen birdey mazmunda qarawǵa alıp kelmeydi.
Ózbekstan Respublikasınin' 14 -aprel 1999 jıl qabıl etilgen « Lizing
Tuwrısında» gi Nızamında lizing túsinigine tómendegishe tariyp berilgen: « Lizing
Ijara munasábetlarinin' bólek turi bo' lib, ol jaǵdayda bir tárep (lizing beretuǵın )
Ekinshi tárepn (lizing alıwshınıń ) tapsirmasina qaray úshinshi tárepden
(satıwshıdan ) aqsha ornına iyelik qılıw hám paydalanıw ushın lizing shártnamasinda
Belgilengen shártlerde berip qoyıw maqsetinde buyım – mulkin (lizing obyektin)
Aladı»
« Isbilermenlik iskerligi ushın paydalanilatugin tutınıw qilinbaytugin hár
Qanday buyımlar, sonday-aq kárxanalar, múlkshilik kompleksler, ımaratlar,
Qurılıslar , úskeneler, transport quralları hám de kósher hám kóshpes múlk lizing
Ob'ektleri bolıwı múmkin.

5-§. Investitciyalardi proektli finanslastiriw

Proektli finanslıq támiynlew mazmunın úyreniwde bazi ekonomist-
Ilimpazlardıń oy-órislerin úyreniw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Rossiyalıq ekonomist-alım I. Mazurning « Upravlenie proektami» kitabında :
« proektli finanslıq támiynlew- bul investitcion joybarlardı ámelge asırıw maqsetinde
Finanslıq resursların kredit kórinisinde usınıw esaplanadi», dep tariyp berilgen. Bul
Jerde, kredit qarız alıwshına salıstırǵanda hesh qanday regressiz, sheklengen yamasa tolıq
Regressli bolıwí múmkin, dep jazılǵan. D. Morozov dóretpelerinde « proektli finanslıq támiynlew – bul joybardı túrli sırtqı kórinislerde kreditlew bolıp tabıladı, bunda kreditlerdin'
Qaytariliw támiynatı joybardan keletuǵın dáramatlar «, degen pikir ilgeri surilgen.
Ózbekstanlıq ekonomist-alım D. G'ozibekovning oy-pikirlerine kóre,
« Proektli finanslıq támiynlew óziniń quramalı finanslıq munasábetleri menen kreditorga materiallıq kepillikler beriw, proekt ornına islep shıǵarılǵan ónimlerdi satıp alıw boyınsha uzaq múddetli shártnamalar tiykarında
Finanslıq támiynlew esaplanadi». Bunnan tısqarı, D. G'ozibekov dóretpelerinde joybarga kiritilgen
Qarız qarjlarınin' qaplaniw deregi joybar jumısqa túskeninen keyin alınatuǵın daramatlar esaplaniwi aytıp ótilgen.
Bazar ekonomikası sharayatında investitsiyalardı proektli finanslıq támiynlew-
Finanslastiriwdin eń tarqalgan l zamanagóy formalarınan bolıp tabıladı.
Joybarlıq finanslastiriw mazmunı 0'zbekiston Respublikası Sırtqı
Ekonomikalıq iskerlik Milliy bankiniń yoriqnomasinda tómendegishe anıqlama beriledi:
« joybarlıq finanslıq támiynlew bul bank tárepinen kreditti beriw, bahalaw hám
Monitoringin alıp bariw procesi bolıp, bunda kredit islep shıǵarıw hám xızmet
Ko 'rsatish obyektleriniń nomal islewi ushın qurılıs, qayta onlaw yamasa
Texnikalıq qayta qurallandiriw, sonday-aq, ásbap -uskenelet satıp alıw yamasa tiykarǵı
Fondlarni shólkemlestiriw hám de jumısshı kapitaldı satıp alıwǵa jóneltiri ladi».
Joybarlıq finanslıq támiynlew bul regressiz yamasa qarızdarǵa bolǵan kredittin
Shegaralanǵan regressinde iri investitsiya proektlerin ámelge asırıw ushın
Maqsetli kreditlew bolıp, bunda qarız alıwshınıń tólew majburiyatlarinin'
Ta'miynati sipatinda, investitsiya iskerligi dawamında tóplanǵan pul qarjları esaplanadı.
Joybarlıq finanslıq támiynlewde kreditti qaytarıw deregi bolıp, joybardı ámelge asırıw natijesinde alınǵan dáramat (payda ) esaplanadı.
Joybarlıq finanslıq támiynlewde anıq bir sap támiynattıń ózi boImaydi. Biraq
Bul joybarlıq finanslıq támiynlew de kredit boyınsha tamiynat talap etilmeydi, degeni
Emes.
Joybarlıq finanslastiriwda investitcion joybarlardin' kóp qásiyetleri bar bolıp, olardin túpkilikleri tómendegilerden ibarat :
• quni joqarı boladı (1 mlrd. Dollardan asqan );
• joybar qatnasıwshıların kópligi;
• kóbinese risklardı barlıq túrleri ushraydı (sistemalı hám sistemasiz);
• kapital talabı – bul sıyaqlı joybarlar finanslıq qarjilarga bolǵan talap júdá
Úlken bolıp, oǵan aralas finanslıq támiynlew usıllarınan paydalanıladı ;
• proektlestiriw hám qurılıs islerine miynet talabı úlken boladı ;
• jumısqa túsiw múddeti 5 -7 jıl hám odan uzaq múddetlerde beriledi;
• joybar jumısqa túsetuǵın orinlardin' ajratılıwı hám usınıń sebepinen infrastrukturani
Rawajlandırıw maqsetinde qosimsha qarejetlerdin' kiritiliwi;
• mámleket yamasa regionniń ekonomikalıq-sociallıq jaǵdayına tásiri.