1 – laboratoriya ishi ims tayyorlash texnologiyasi va klassifikatsiyasi bilan tanishish. Berilgan prinsipial sxemadan ims strukturasi, topologiya va texnologiyasini ishlab chiqish

2.2 - jadval

UKE(0), V	0,25 Ye2	0,5 Ye2	0,75 Ye2	Formula
UGm
Ukir..m
Uchiq..m
Ikir..m				2.9
Ichiq..m				2.10
IK.m				2.11
KI				2.13
h21E				2.15
Rkir, kOm				o‘lchangan. 2.14
				hisoblangan 2.4
KU				o‘lchangan 2.12
				hisoblangan 2.2

2.2.6. 2.2.2-2.2.5 bandlarda bajarilgan o‘lchash va hisoblarni boshqa ikkita ishchi nuqta (U_KE(0) = 0,25E₂ va U_KE(0) = 0,75 Ye₂) uchun takrorlang.

7. 
   Uch nuqta yordamida bog‘liqlik grafiklarini quring
   

va
Nazariy va tajribada o‘lchangan

bog‘liqliklarni quring.

U_KE(0) kuchlanishga mos keluvchi I_K(0) qiymatni 2.1 – jadvaldan oling.
2.3. Kuchaytirgich bosqichi ishiga tashqi yuklama ta’sirini tahlil qilish.
2.2 va 2.4 formulalardan foydalanib R_Yu= 0,1; 1; 3,3; 4,7; 10 kOm qiymatlar uchun bog‘liqlikni quring.

Hisobot mazmuni:

- o‘lchash sxemalari;
- olingan bog‘liqliklar jadvallari va grafiklari;
- o‘lchash va hisoblash natijalarining tahlili.
Mavzu: BTda yasalgan UE kuchaytirgich xarakteristikalarini tadqiq etish
Ishning maqsadi: UE ulanish sxemasida bipolyar tranzistorlarning asosiy statik xarakteristikalari va parametrlarini tadqiq etish, xarakteristikalarni o’lchash va tajriba natijalarini qayta ishlash uslubi bilan tanishish.

1. Laboratoriya ishini bajarishga tayyorgarlik:

Grafik ko’rinishda ifodalangan tok va kuchlanish orasidagi bog’liqlik tranzistor statik xarakteristikalari deb ataladi. Umumiy emitter ulanish sxemasida mustaqil o’zgaruvchilar sifatida baza toki va kollektor – emitter kuchlanishi tanlanadi, shunda:

(5.1)

Ikki o’zgaruvchili funktsiya grafik ko’rinishda xarakteristikalar oilasi kabi tasvirlanadi.

BT kirish xarakteristikalari oilasi 5.1 a- rasmda, chiqish xarakteristikalar oilasi 5.1 b-rasmda keltirilgan.

a) b)

5.1-rasm
Xarakteristikalarning har biri quyidagi bog’liqlik bilan ifodalanadi:

, bo’lganda (5.2)
, bo’lganda (5.3)

Kichik amplitudali siganllar bilan ishlanganda va qiymatlar bilan beriladigan ixtiyoriy ishchi nuqta atrofidagi nochiziqli bog’liqliklar (5.1-5.3), chiziqli tenglamalar bilan almashtirilishi mumkin, masalan tranzistorning h- parametrlar tizimidan foydalanib.

(5.4)
yozish mumkin, bu erda , bo’lganda
, bo’lganda
, bo’lganda (5.5)
, bo’lganda

h- parametrlar (5.5) formulalari yordamida xaratkeristikalar oilasidan aniqlanishi mumkin (h_11E va h_12E – kirish xaratkeristikalar oilasidan, h_21E va h_22E – chiqish xarakteristikalar oilasidan).

Amaliy hisoblarda ko’pincha BT statik xarakteristikalarini bo’lakli- chiziqli aprroksimatsiyasidan ham keng foydalanishadi. (5.2- rasmga qarang)

5.2-rasm
Approksimatsiyalangan kirish xaratkeristiklari uchun


(5.6)
ga egamiz.
Chiqish xarakteristikalari uchun esa


(5.7)
5.6 va 5.7 formulalarda


U_BO’S- emitter o’tishdagi bo’sag’aviy kuchlanish,
- tranzistor kirish qarshiligining o’rta qiymati ( ),
- to’yinish rejimidagi tranzistor chiqish qarshiligi (boshlang’ich sohada).
, va (5.8)
- aktiv rejimda chiqish qarshiligi ning o’rta qiymati.
va bo’lganda (5.9)

2. Laboratoriya ishini bajarish uchun topshiriq:

2.1. Tajriba o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish:

Tranzistor tuzilishi va chegaraviy parametrlari bilan tanishib chiqing, tranzistor haqidagi ma'lumotlarni yozib oling, o’lchash uchun jadval tayyorlang.

5.1 – jadval

Kirish va boshqarish xarakteristikalari

YeB	V
UBE	V
IB	mkA
IK	mA

5.2 - jadval
Tranzistor chiqish xarakteristikalari

IB, mkA
	uKE	V
	iK	mA
	uKE	V
	iK	mA
	uKE	V
	iK	mA
va h.z.

5.3 – rasmda keltirilgan o’lchash sxemasini yig’ing. Tranzistor tsokolining sxemasi 5.4 – rasmda keltirilgan. Rezistor qarshiliklari R₁= (5–10 ) kOm va R₂=(510-1000) Om.

5.4-rasm

5.5- rasm

2.2. = 5 V o’zgarmas kuchlanish qiymatida tranzistorning kirish va boshqarish xarakteristiklarini o’lchang. O’lchash natijalari va hisoblarni 5.1 - jadvalga kiriting.

2.3. Chiqish xarakteristiklar oilasini o’lchang:

Chiqish xarakteristiklar oilasini baza tokining i_B=0 mkA qiymatidan boshlab har 50 mkA qiymatlari uchun o’lchang. Kollektor toki bu vaqtda ko’rsatilgan chegaraviy qiymatlardan oshmasligi kerak; kuchlanish qiymatining o’zgarish oralig’i shunday tanlanishi kerakki, aktiv ( > ) va to’yinish ( < ) rejimlarida 3-5 ta nuqta olish mumkin bo’lsin.

3. O’lchash natijalarini ishlash:

3.1. Kirish, boshqaruv va chiqish xararteristikalar oilasi grafigini quring.

u_KE =5 V, i_B =100 mkA nuqtada tranzistor parametrlarini aniqlang
, ,

3.2. Baza toki 100 mkA bo’lganda chiqish xararteristikasini quring. Chiziqli – bq’lak approksimatsiyani amalga oshirib , , , larni hisoblang.

4. Hisobot mazmuni:

1) o’lchash sxemalari;

2) olingan bog’liqliklar jadvallari va grafiklari;
3) o’lchash va hisob natijalarining tahlili.

5. Nazorat savollari.

1. BT UE ulanish sxemada ishlash printsipi, emitter va kollektor p-n o’tishlar, baza sohasi ahamiyati haqida gapirib bering.

2. Emitter toki tashkil etuvchilari nomini ayting va ularning yo’nalishlarini p-n-p hamda n-p-n turli BT uchun ko’rsating.
3. Baza toki tashkil etuvchilari nomini ayting va ularning yo’nalishlarini p-n-p hamda n-p-n turli BT uchun ko’rsating.
3. I_KB0 va I_KE0 qanday toklar ? Ular qaysi zaryad tashuvchilar harakati bilan hosil bo’ladi ?
4. UE sxemada ulangan BT chiqish xarakteristikalar oilasida aktiv, berk va to’yinish sohalarini ko’rsating.
5. Ideal BT elektr modeli sxemasini chizing va uning parametrlari fizik mohiyatini tushuntiring.
6. BT invers ish rejimi deb nimaga aytiladi ?
7. Nima uchun UE sxemada ishlayotgan BT baza elektrodidagi kuchlanishni uning kollektoridagi kuchlanishdan avval uzish mumkin emas ?

Mavzu: BTda yasalgan UB kuchaytirgich cxemasini tadqiq etish

Ishnining maqsadi: Sxemalarda bipolyar tranzistor (BT) emitteri umumiy (UE), bazasi umumiy (UB), kollektori umumiy (UK) qilib bajarilgan kuchaytirgich kaskadlarini tajribada tahlil qilish; yuklama (omik) qarshiligi qiymatining kuchaytirgich parametrlariga ta’sirini o‘rganish.

Sxemalarda signal manbai BT ning baza yoki emitter elektrodiga, yuklama esa kollektor yoki emitter elektrodiga ulanishi mumkin. Bu xollarda BTning uchinchi elektrodi kirish va chiqish zanjirlari uchun umumiy bo‘lib qoladi. Sxemalarda tranzistorning qaysi elektrodi signal (o‘zgaruvchan tok) bo‘yicha umumiyligiga qarab, tranzistor UE, UB, UK ulanishlarga ega deyiladi. Bunday sxemalar umumiy emitter (UE)li, umumiy baza (UB)li, umumiy kollektor (UK)li deb nomlangan (3.1-rasm).

UE li sxemada (3.2-rasm) S1 va S2 kondensatorlar kuchaytirgich kaskadini signal manbai va yuklama bilan o‘zgaruvchan tok bo‘yicha bog‘laydi hamda BTning sokinlik rejimiga (o‘zgarmas tok bo‘yicha ishchi nuqtasiga) signal manbai va yuklamaning ta’sirini bartaraf etadi.
R1, R2, R3 rezistorlar BTning tanlangan sokinlik rejimini ta’minlaydi. S3 kondensator UEli sxemada R3 rezistorni yoki UB li sxemada esa baza zanjirida R1, R2 rezistorlar xosil qiluvchi kuchlanish bo‘lgichi ishlashini mustasno etib, bloklovchi (shuntlovchi) kondensator vazifasini o‘taydi.
Elektron sxemalarni tahlil qilish uchun BT ning elektrodlari orasidagi tok va kuchlanishlar bir-biri bilan qanday bog‘langanligini, ya’ni uning volt-amper xarakteristikasi (VAX)ni bilish zarur.
UE li sxemalarni tahlil qilishda 3.3-rasmda keltirilgan kirish va chiqish xarakteristikalari oilalaridan foydalanish qulay.
Analog signallar energiyasini kuchaytiruvchi sxemalarda BT ning aktiv rejimi qo‘llaniladi. Aktiv rejimda BTning emitter o‘tishi to‘g‘ri, kollektor o‘tishi esa teskari siljitiladi.
Kuchaytirgichning parametrlarini “kichik signal” rejimida baholash uchun uning prinsipial sxemasi o‘zgaruvchan tok bo‘yicha chizilgan sxemaga keltiriladi. Rasmda past chastotalar uchun UEli ulanishga ega bo‘lgan kuchaytirgich kaskadi elementlarining o‘zgaruvchan tok bo‘yicha ulanish sxemasi keltirilgan. Bu yerda BT T-simon ekvivalent sxemada ko‘rsatilgan.
Kuchaytirgich kaskadlarini tahlil qilishda bizni qo‘yidagi parametrlar qiziqtiradi: quvvatni kuchaytirish koeffitsienti K_r, kuchlanish bo‘yicha kuchaytirish koeffitsienti K_U, tok bo‘yicha kuchaytirish koeffitsienti K₁, kuchaytirgich kaskadining past chastotalari oralig‘idagi kirish qarshiligi R_KIR va chiqish qarshiligi R_ChIQ. Past chastotalarda (kvazistatik rejimda) BTning tok bo‘yicha kuchaytirish koeffitsientini va r-n o‘tishlar parazit sig‘imlarning chastotaviy o‘zgarishlari hisobga olinmaydi. S1, S2 va S3 kondensatorlar sig‘imlari shu qadar katta (mkF) olinadiki, ishchi chastotalarda ularning qarshiliklarini hisobga olmasa bo‘ladi. Bu elektr ta’minlash manbai Ye_K ga ham tegishli chunki S_f kondensator elektr manbai o‘zgaruvchan tok bo‘yicha shuntlanadi.
3.1-rasmdagi R1 va R2 rezistorlar, R_K va R_Yu rezistorlardek parallel ulangan va ular 3.4-rasmdagi ekvivalent sxemada R11=R1 R2 hamda R_KYu=R_K R_Yu bilan ko‘rsatilgan.



a) b) v)
3.1 – rasm. UE (a), UB (b) va UK (v) sxemasidagi
kuchaytirgich bosqichi sxemalari.

3.2 – rasm. UE , UB va UK sxemasidagi

kuchaytirgich bosqichlarini tadqiq etish sxemasi.

Kuchaytirgich bosqichlarining ekvivalent sxemalariga elektr zanjirlarni tahlil qilishning ma’lum usullarni qo‘llab (masalan, kontur toklar usuli) sxema parametrlarini aniqlaydigan ifodalar olish mumkin UK sxema kuchlanish bo‘yicha kuchaytirmaydi (K_U<1), UB sxema esa tok bo‘yicha kuchaytirmaydi (K₁<1). UE sxema kuchlanish va tok bo‘yicha kuchaytirganligi sababli (K_U<1, K₁<1) u quvvat bo‘yicha eng katta kuchaytirishni ta’minlaydi. UK sxemasining kirish qarshiligi (R_KIR) eng katta, UB sxemaniki esa eng kichikdir. Va nihoyat, UK sxemaning chiqish qarshiligi (R_ChIQ) UE, UB ulanishli sxemalarning chiqish qarshiliklariga nisbatan eng kichik qiymatga ega bo‘ladi.

BTli kuchaytirgich bosqichining chastotalarni o‘tkazish oralig‘ining yuqori chegaraviy chastotasi f_T tranzistorning parametrlariga, yuklamaning qiymatiga, signal manbaining ichki qarshiligi (R_G) ga va tranzistorning ulanish sxemasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar signal manbaning ichki qarshiligi juda kichik bo‘lsa (R_G→0), KU sxema eng yaxshi yuqori chastotaviy xususiyatlarga ega, EU va BU sxemalar esa bunday holda taxminan bir xil f_T.YuQORI ga ega bo‘ladilar. (R_G→∞) bo‘lgan holda EU sxemaning chastotani o‘tkazish oralig‘ining yuqori chegarasi f_T.YuQORI qiymati kamayadi, UBli kuchaytirgich kaskadiniki esa ortadi. UK sxema bo‘lsa bunday holda
f_{T YuQORI} ning qiymatlari jihatdan UE sxemaga yaqinlashadi.



a)

b)

3.3 – rasm. UE sxemadagi kuchaytirgich bosqichi kirish (a) va chiqish (b) xarakteristikalar oilasi

3.4 – rasm. UE sxemadagi kuchaytirgich bosqichi ekvivalent sxemasi.