1- laboratoriya ishi

Gel xromatografiyasi
Bu xromatografiyaning o‘ziga xos turi bo‘lib, molekulalarning o‘lchamlari orasidagi farqdan foydalanishga asoslangan. U gel xromatografiyasi yoki elak xromatografiyasi deyiladi.
Gel xromatografiyasida taqsimlanish xromatografiyasidan farqli ravishda qo‘zg‘almas va harakatchan faza sifatida bitta suyuqlikerituvchining o‘zi xizmat qiladi. Bunda qattiq tashuvchi qatlami - gel donachalarini yuvib o‘tadigan suyuqlik harakatchan faza vazifasini o‘tab, ajratiluvchi aralashma komponentlarini kolonka bo‘ylab siljitadi. Shu suyuqlikning boshqa qismi gel donachalarining g‘ovaklariga joylashib, qo‘zg‘almas faza vazifasini bajaradi.
Aralashma tarkibidagi molekulalar o‘lchamlari jihatdan turlicha, gel g‘ovaklarining diametri esa o‘zgarmas bo‘lganida moddalar aralashmasi tarkibiy qismlarga ajraladi. Bunda o‘lchamlari gel g‘ovaklarining diametridan kichikroq bo‘lgan molekulalar gelda tutilib qoladi. Tekshiriluvchi aralashma filtrlanganda maydaroq molekulalar gel g‘ovaklariga kirib, undagi erituvchida tutilib qoladi va g‘ovaklarga kirolmagan yirikroq molekulalarga nisbatan sekin harakatlanadi. Gel xromatografiyasi moddalar aralashmasini shu moddalar molekulalarining o‘lchami va massasiga bog‘liq ravishda ajratish imkonini beradi. Aralashmalarni ajratishning bu usuli ancha oddiyligi, tezkorligi bilan boshqa usullardan farq qiladi.
Gel xromatografiyasida tabiati va xossalari jihatdan turlicha bo‘lgan har xil gellar ishlatiladi. Ular yumshoq, yarimqattiq va qattiq gellarga bo‘linadi. Bularning har biri gidrofil yoki gidrofob bo‘lishi mumkin.
Yumshoq gellar. Bular molekulasida ko‘ndalang bog‘lar kam bo‘lgan organik yuqori molekular birikmalardir. Ular ko‘p miqdorda erituvchini yutib bo‘kishi va hajmi kattalashishi mumkin. Ularning suyuqlikni yutish qobiliyati g‘ovakliklariga mos ravishda ortib boradi. Yumshoq gellar quyi molekular moddalar aralashmalarini suyuqlik oqimining tezligi kichik bo‘lganda tarkibiy qismlarga ajratish uchun qo‘llaniladi. Yumshoq gellarning sig‘im omili, ya'ni gel ichidagi erituvchi hajmi V_x ning geldan tashqaridagi hajmi V₂ ga nisbati 3 ga teng. Bular sefadekslar yoki dekstrin, kraxmal va boshqa gellar bo‘lib, aralashmalarini yupqa qatlamli variantda ajratish uchun ishlatiladi. Yumshoq gellarda xromatografiyalash gel fillrlash deb ataladi.
Yarimqattiq gellar polimerlash yo‘li bilan olinadi. Ular yetarli darajada yuqori singdiruvchanlikka ega bo‘lib, o‘rtacha sig‘imi katta va g‘ovaklarining o‘lchamlariga bog‘liq boimaydi. Yumshoq gellardan farqli ravishda yarimqattiq gellar bo‘kkanida hajmi ozgina 1,1 - 1,8 marta ortadi. Ular uchun sig‘im omili 0,8-1,2 bo‘ladi. Yarim­qattiq gellar yuqori bosimga yaxshi bardosh beradi va shaklini o‘zgartirmaydi (deformatsiyalanmaydi). Ular gidrofobdir. Ularni gidrofillash kimyoviy (sulfatlar) yoki fizik yo‘l bilan amalga oshiriladi. Keng koiamda ishlatiluvchi yarimqattiq gellardan stirogellar stirolni divinilbenzol bilan sopolimerlash natijasida olinadi. Yarimqattiq gellarda xromatografiyalash singuvchi gel xromatograflyasi deb ataladi.
Qattiq gellar qatoriga silikagellar, g‘ovak shishalar (gel bo‘lmasa ham) kiradi. Qattiq gellar g‘ovaklarining o‘lchami o‘zgarmaydi. Bu esa kolonkalarning yuqori o‘tkazuvchanligini ta'minlaydi. Bu turdagi gellarning sig‘im omili katta emas 0,8-1,1. Qattiq gellar gidrofil ham, liofil ham bo‘lishi mumkin. Ularni yuqori bosimda olib boriladigan gel xromatografiyasida ishlatiladi.
Gel xromatografiyasida ishlatiladigan erituvchilar aralashmaning barcha komponentlarini erita olishi, gel sirtini ho‘llashi va gelda adsorbilanmasligi kerak. Gel g‘ovaklarini va gel donachalari orasidagi bo‘shliqni to‘ldiruvchi erituvchilar xromatografiyalanuvchi moddalarning molekulalari bilan bir xilda o‘zaro ta'sir etishi kerak. Shunda erigan moddalarning g‘ovaklarga kirishi faqat diffuziyalanish tufayli bo‘ladi.
Erituvchining qovushoqligi ham katta ahamiyatga ega, massa almashinishi tezligi ana shunga bog‘liq. Diffuziyalanish koeffitsiyenti kichik bo‘lgan yuqori molekular birikmalarning eritmalari uchun eri­tuvchining qovushoqligi kichik bo‘lishi kerak. Gel xromatografiyasida erituvchi tanlash qo‘llaniluvchi detektorlash sistemasiga ham bog‘liq.
Gel xromatograflyasi amalda yuqori molekular birikmalar aralash­malarini tarkibiy qismlarga ajratishda ishlatiladi. Lekin undan quyi molekular birikmalar aralashmalarini tarkibiy qismlarga ajratishda ham ba'zan foydalaniladi.
Ion almashish xromatografiyasi
Ion almashish xromatografiyasi suyuq harakatchan faza ionlarini qo‘zg‘almas fazadagi qattiq yoki suyuq moddalarning ionlari bilan qaytar stexiometrik almashinishiga asoslangan. Almashina oladigan harakatchan ionlari bor moddalar ionitlar yoki ion almashuvchi smolalar deb ataladi. Ular qattiq va suyuq moddalar bo‘lishi mumkin. Ion almashinish xromatografiyasida ko‘pchilik hollarda qattiq ionitlar ishlatiladi. Almashinuvchi ionlarning zaryadiga qarab ionitlar kationitlar (yoki kation almashuvchilar) va anionitlarga (anion almashuvchilar) ajratiladi. Amfoter ionitlar ham mavjud bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida ham kationlarini, ham anionlarini almashtira oladi.
O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

MIRZO ULUG‘BЕK NOMIDAGI

O‘ZBЕKISTON MILLIY UNIVЕRSITЕTI
KIMYO FAKULTETI
UMUMIY VA NEFT-GAZ KIMYO KAFEDRASI



NEFT-GAZ MAHSULOTLARINING ANALIZI
FANIDAN
LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI


Тoshkent - 2023