1- laboratoriyaliq jumis elektromagnit induksiya hádiysesi teoriyalıq tusinikler

1- LABORATORİYALIQ JUMIS
ELEKTROMAGNIT INDUKSIYA HÁDIYSESI
1. Teoriyalıq tusinikler
Daniyalıq fizikalıq Ersted 1820 -jılda toktiń magnit tásirin anıqlaǵannan keyin, ingliz fizigi Faradey bul jańa ashılıw menen tanısqan hám sonday juwmaqqa keledi: eger, tuyıq ótkeriwshi boylap aǵıp atırǵan tok magnittı háreketke keltirer eken, magnittıń háreketleniwi de tuyıq ótkeriwshinde tok payda etiw kerek jáne bul hádiyseniń tuwrılıǵın Faradey 1831 - jılda kóp tájiriybeler tiykarında tastıyıqlaydı. Ol magnit maydanda sım oramlı oram hám galvonometrden ibarat tuyıq kontur ilgerilenbe háreket etkende yamasa búrilǵanda, sonıń menen birge, qo'zg'almas kontur málim waqıt dawamında ózgeriwshen magnit maydanda turǵanında konturlarda tok payda bolıwı anıqlandi.
Magnit maydannıń ózgeriwi sebepli tuyıq konturda payda bolǵan tok induksion tok, hádiyseniń ózi bolsa elektromagnit induksiya hádiysesi dep ataladı Induksion tokdi payda etiwshi elektr jurgiziwshi kúsh induksion elektr jurgiziwshi kúsh (induksiya - EQK) dep ataladı.
Endi biz Faradeydıń tok payda bolıwınıń shártlerin anıqlawǵa tiyisli tájiriybelerdi kórip shıǵamız.
Jumıstı islew ta’rtibi.
1-tájiriybe. Eger magnit kontur ishine kiritilse yamasa konturdan shıǵarılsa, tuyıq konturǵa tok induksionallanadi, magnit oramǵa jaqınlastırılǵanda yamasa magnit oramǵa jaqınlastırılǵanda da galvonometr strelkası bir tárepke awadi (oram ishindegi magnit aǵımı orta baradı ), magnittı oramnan alıslastırsaq yamasa oramdı magnittan alıslastırsaq (magnit aǵımı azayıp baradı ) strelka basqa tárepke awadı, yaǵnıy magnit induksiya aǵımınıń artıwı yamasa azayıwı menen induksion tok jónelisi aldınǵı jaǵdaydan ózgeredi. Bunı 1- “a” hám “b” súwretlerden da

Г Г

А)

Г Г
Б)

Sonday eken, magnit induksion aǵımınıń ózgeriwi nátiyjesinde induksion tok payda boladı.
Magnit qansha kúshli, onıń háreketi qansha tez hám oramdaǵı sım oramları sanı qansha kóp bolsa, sonsha induksion toktiń kúshide sonsha úlken boladı. Eger magnittı tuyıq oram jaqinına yamasa hátte oram ishine jaylastırsaqda magnit qo'zg'almaganda induksion tok payda bolmaydı. Bunnan sonday juwmaqqa keliw múmkin, tuyıq konturda induksion tokdi payda etiw ushın bir ǵana magnit ámeldegi bolıwı jeterli bolmay, bálki magnit maydan ózgeriwi kerek eken.
2-tájiriybe:Eki oramdı qasında qoyıp, ekinshi oramniń ushlarin galvonometrge jalǵap, birinshi oramniń ushlarin tok deregine jalǵasaq, birinshi oramdaǵi tok kúshin R-reostat penen ózgertip, yaǵnıy (2-suwretdegi sıyaqlı), yamasa gilt járdeminde shınjırǵa jalǵap úzip turılsa (2-b súwret) ekinshi oramda induksion tok payda bolǵanın kóremiz.
Bul eki jaǵday da ekinshi oramdi kesip ótetuǵın magnit induksiya aǵımı ózgeredi, sebebi birinshi oram shınjırında tok ózgeredi.