1- ma’ruza kirish

3.2. Aktiv qarshiliklardan tok o’tganda qizishi asosida hosil bo’ladigan elektr 
qizdirish usuli 
Ma‘lumki,  elektr  maydon  ta‘sirida  musbat  va  manfiy  elektr  zaryadlarining 
yo‗nalgan (tartibli) harakatini elektr toki deb ataymiz. Bunda faqat elektronlar yoki 
faqat  ionlar  harakati  kuzatilishi  mumkin.  SHunga  ko‗ra  faqat  elektron 
o‗tkazuvchanlikka  ega  bo‗lgan  moddalar  birinchi  tartibdagi  o‘tkazgichlar    deb 
ataladi (metallar), faqat ion o‗tkazuvchanlikga ega bo‗lgan moddalar  esa ikkinchi 
tartibli o‘tkazgichlar   deb ataladi (elektrolitlar - qorishma, eritma). Plazmalar esa 
aralash o‗tkazuvchanlikga ega. 
 
Elektronlar nazariyasiga ko‗ra metallar kristall moddalar ‗isoblanib, kristall 
katakchalar  tugunlarida  atom  yadrolari  joylashgan  bo‗lib,  tugunlar  atrofidagi 
bo‗shliq  esa  elektronlar  bilan  to‗ldirilgan.  Metallardagi  erkin  elektronlar  cheksiz 
ko‗p bo‗lib, misol uchun misda bu son 10
29
/m
3
 ni tashkil qiladi. 

---

12 
 
 
Elektronlar  nazariyasiga  binoan  ideal  kristall  katakchaga  ega  bo‗lgan 
metallning    o‗tkazuvchanligi  cheksizga  teng  bo‗lishi  kerak.  Lekin  metall 
strukturasiga  bog‗liq  bo‗lgan  o‗tkazuvchanlik  cheksizga  teng  bo‗lmay  ma‘lum 
qiymatiga ega bo‗ladi. 
 
Metall  harorati  oshishi  bilan  tugunlardagi  atomlar  borgan  sari  kattalashib 
boradigan  amplituda  bilan  tebrana  boshlaydi  va  atom  bilan  harakatdagi  erkin 
elektronlarning  turtinish  e‘timolligini  oshirib  boradi.  Demak  harorat  ortishi  bilan 
o‗tkazgichning elektr tokiga bo‗lgan qarshiligi ortib borar ekan.  
 
Qizdirish  jarayonlarida  ikkala,  ya‘ni  elektron  o‗tkazuvchanlikli  hamda  ion 
o‗tkazuvchanlikli o‗tkazgichlardan keng foydalaniladi. 
 
Issiqlik  effektivligi  asosan  elektr  tokining  elektron  o‗tkazuvchanligiga 
to‗g‗ri proporsionalligidan kelib chiqib quyidagi mulo‘azalarni ko‗rib chiqamiz. 
 
Om qonuniga ko‗ra tok zichligi. 
      


j
n
e
n
e
E
e
e
i
i






0
0


   
[
A
/sm
3
] 
      (3.4) 
bilan aniqlanadi, bu erda. 
n
e ; 
n
i  
- elektron va ion zaryad tashuvchilarining zichligi, 
1
/sm
3 

e
; 

i 
; - elektron va ionlarning harakatlanuvchanligi ; 
E  - elektr maydon kuchlanganligi, V/sm; 
e
0
 - elektron zaryadi. 
(2.4)  tenglama  faqat  elektron  o‗tkazuchanlik  xolati  uchun  quyidagi    ko‗rinishda 
bo‗ladi: 
                                             
j
n e
E
e
e


0

 
 
 
                                (3.5) 
Bu erda  
                                             



n e
e
e
0
 
 
                                        (3.6) 
ko‗paytma bilan aniqlanuvchi 

o‗tkazuvchanlikni ifodalaydi. (2.6) ga ko‗ra  
 
                                            
 
 
                                    
(3.7) 

  ga  teskari  bo‗lgan,  ya‘ni 


1

  -  kattalik,  solishtirma  elektr  qarshiligini 
ifodalaydi. 
 
Belgilangan t  qiymatidagi haroratdagi solishtirma elektr qarshilik  
 
                                   







t
t



20
1
20
                                                   (3.8) 
C
t



20
20

 dagi solishtirma elektr qarshiligi. 

        -- qarshilikning  harorat koeffitsienti [Om/K]. 
 
Potensiallar  farqi  U,  maydon  kuchlanganligi  E  bo‗lgan  elektr  maydonidan 
o‗tgan elektron tezligi: 
                                     
U
e


5
10 4
5
,93
 
                                                   (3.9) 
 
Agar U=40 kV  bo‗lsa, 
U
e
 -118,6 ming  km/s. 
 
Djoul  -  Lens  qonuniga  ko‗ra  o‗tkazgichdan  I  toki  oqib  o‗tganda  ajralib 
chiqqan issiqlik energiyasi miqdori: 
                                        
Q
I R
I
s



2
2




                                   
 
(3.10) 

---

13 
 
O‗tkazgichdan hosil qilingan quvvat: 
                                             
P
U
S



2


              
 
 
 
       (3.11) 
R - qarshilik, Om 

 - vaqt, sek 
S - o‗tkazgichning kesim yuzasi, M
2 

 - o‗tkazgich uzunligi, M.