1- ma’ruza mashg‘uloti mavzusi: Fanning maqsad va vazifalari. • Mashg‘ulot rejasi •

---

1- Ma’ruza mashg‘uloti mavzusi: Fanning maqsad va vazifalari. 
 
• Mashg‘ulot rejasi 
•  
1. Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli organizmlari rivojlanishini 
oldindan aniqlash to‘g‘risida tushuncha. 
2. Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli organizmlari rivojlanishini 
oldindan aniqlash fanining maqsad va vazifalari. 
3.Fanning rivojlanishi.
 
Tayanch iboralar: zararkunanda, kasallik, begona o‘t, yog‘in, ob-
xavo, zararlanish, bashorat, monitoring, axborot texnologiyasi. 
 
1.1 Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli organizmlari rivojlanishini 
oldindan aniqlash to‘g‘risida tushuncha. 
Qishloq xo‘jaligida hosilning yuqori bo‘lishi – bu yilning qanday 
kelishiga 
bog‘liq. 
Agar 
bahorda 
yog‘ingarchilik 
ko‘p 
zararkunandalardan shira, kasalliklardan zang kasalliklari rivojlanishi 
uchun qulay sharoit paydo bo‘ladi. 
Ma’lumotlarga ko‘ra yiliga butun dunyoda o‘stiriladigan o‘simliklar 
hosilining 35 % nobud bo‘ladi. Uning 14 % zararkunandalar, 20 % hosil 
omborlarga saqlash paytida nobud bo‘ladi. Natijada o‘simliklarda 
hosildorlikni pasayishi, omborlarda saqlash vaqti sifati yomonlashuviga 
sabab bo‘ladi. Zararli organizmlarga quyidagilar kiradi. (Zararkunanda, 
kasallik va begona o‘tlar)
Zararkunandalar – Qishloq xo‘jalik ekinlariga zarar keltiruvchi 
xasharotlarga aytiladi.
Kasallik – O‘simlik, kasallik qo‘zg‘atuvchi va tashqi muxit 
faqtorlari orasidagi munosablarni buzilishiga aytiladi. Masalan erta 
bahorda chigitni 5-6 sm chuqurlikka ekilgandan so‘ng yog‘ingarchilik 
bo‘p bo‘lsa kasallik qo‘zg‘atuvchining rivojlanishi uchun qulay sharoit 
paydo bo‘ladi.
Madaniy o‘simliklar orasida o‘sadigan o‘simliklarga begona o‘tlar 
deyiladi. Begona o‘tlardagi muhim biologik xususiyatlardan biri 
shundaka, ular milion yillar mobaynida yashash va naslini saqlab qolish 

---

maqsadida turli sharoitlarda o‘sib har xil yo‘llar (urug‘idan, ildiz 
poyasidan, bachkisidan va boshqa) yo‘llar bilan ko‘plab urug‘ berishga 
moslashgan. Begona o‘tlar ko‘plab urug‘ berishi bilan bir qatorda, 
urug‘larini uzoq muddat (50-60 yil) unuvchanlik qobiliyatini 
yo‘qotmasligi, bir vaqtda o‘sib chiqmasligi. 
Qishloq xo‘jalik ekinlarida zararkunanda va kasalliklarning paydo 
bo‘lishi va tarqalishini ilmiy asoslab berish xisobga olish va bashorat 
xizmatining asosiy vazifalari xisoblanadi. Ular 3 xil bashorat asosida 
olib boriladi.
Uzoq muddatli (yillik) bashorat kelgusi yilda o‘simliklarni ximoya 
qilish bo‘yicha tadbirlar rejasi tuziladi. Uzoq muddatli bashoratda 
kelgusi yilda qanday zararkunanda va kasallikka paydo bo‘lishi, 
kapalaklarning ommaviy tarqalishi va ularga qarshi kurash tadbirlari 
to‘g‘risida axborot beradi. 
Qisqa muddatli bashorat bir necha kundan boshlab bir oy 
muddatda juda tez tarqaluvchi zararkunanda va kasallik turlari uchun 
tuziladi. Yillik bashoratga qaraganda bunda ma’lumotlar to‘laroq 
aniqlanadi. Qisqa muddatli bashorat bahor, yoz va kuzda beriladigan 
mavsumiy bashoratlar kabi qishloq xo‘jalik tadbirlarini o‘tkazishni 
rejalashtiradi. Qisqa muddatli bashorat ekalogik holat, ob-xavoni 
haroratining va boshqa xolatlarga qarab belgilanadi. YOg‘ingarchilik 
ko‘p bo‘lsa ekish ishlari cho‘zilishi yoki qurg‘oqchilikda boshqa tur 
zararkunandalar ko‘payishi xisobga olinadi. 
Ko‘p yillik bashorat – Bir yildan ortiq muddat uchun tuziladi. 
Bunda pestitsidlarni ishlab chiqarish rejalari tuziladi.
Zararkunanda va kasallik paydo bo‘lishini ularga qarshi tadbirlar 
muddati va xajmini bir necha kun avval bilish bashorat qilish axboroti 
deyiladi.
1.2 Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli organizmlari rivojlanishini 
oldindan aniqlash fanining maqsad va vazifalari. 
Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli organizmlari rivojlanishini 
oldindan aniqlash fanining vazifasi. Qishloq xo‘jaligiga zarar keltiruvchi 
zararli organizmlar (zararkunanda, kasallik va begona o‘tlar) ning 

---

tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik, bu organizmlarni ekinzorlarda paydo 
bo‘lganda tarqalish vaqtini nazarda tutib, 
Uni chegaralash va qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishdan 
iborat.
Fanning vazifasi – Ekin dalalarida tarqalishi mumkin bo‘lgan 
zararli organizmlar rivojlanishi, tarqalishini oldindan nazorat qilishdan 
iborat.
Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli organizmlari rivojlanishini 
oldindan aniqlash fani xashoratlar rivojlanishi uchun issiqlikning eng 
quyi bo‘sag‘asi va samarali xarorat yig‘indisiga bog‘liq. 
1.3
Fanning rivojlanishi – S.B. Zapevalova, S.M. Tropina, 
K.I.Larchenko, Kazimeriskiy lar tadqiqotlar olib borgan. Xozirda 
Respublika o‘simliklarni ximoya qilish ilmiy tadqiqot instituti
«Prognozlash monitoring va axborot texnologiyalarni qo‘llash bo‘limida 
bir qator olimlar X.K. YAxyaev, M. Babaxonovalar tomonidan 
kompyuter dasturi yordamida prognozlash ishlari amalga oshirilmoqda. 
Bizning oliy ta’lim muassasamizda ham Qishloq xo‘jalik ekinlari zararli 
organizmlari rivojlanishini prognoz qilishda bir qator olim faoliyat olib 
bormoqda. Jumladan SH.K.Aliev, X.Z. Abdullaeva tomonidan “ 
O‘simliklar karantini zararkunandalari tarqalishining oldini olish”, 
“Qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkunandalari, kasalliklari va ularni 
hisoblash hamda tarqalishini bashorat qilish”.to‘g‘risida talabalar va 
magistrlar uchun o‘quv darslilar yaratilgan. M.Raximov, X.Abdullaeva 
va G. Musaevalar tomonidan qishloq xo‘jalik ekinlarini prognozlashda 
axborot texnologiyalariga bog‘lash bo‘yicha mobil ilovalar ishlab 
chiqilgan. Hozirda ushbu mobil ilovalardan Andijon viloyatidagi fermer 
xo‘jaligi rahbarlari foydalanib kelmoqda.