1- ma’ruza. Mavzu : “Muxandislik geologiyasi va gidrogeologiya” faniga kirish Ma’ruza rejasi

(1842-1883) paleontologiya soxasida evolyusion nazariyaga asos soldi. U 
organizmlarning rivojlanishi prosessidagi uzviy boglanishlarini tasdiklab, ularning 
tashki kurinishidagi uzgarishlarning sababini kursatib berdi va bunda muxitning roli 
katta ekanligini aytib, organizm va muxit orasidagi uzaro boglanishga katta 
axamiyat berdi. 
XIX asrning oxirlarida atokli rus geologi I.V.Mushketov (1850-1902) 2 tomda 
iborat «Fizik geologiya» asarini yozib tugatdi. XIX asrning oxirlarida (1886-1888) 
Mushketov Urta Osiyo (ilgarigi Turkiston ulkasi) da geologik tadkikotlar olib bordi 
va Urta Osiyo geologiyasiga bagishlangan «Turkiston» degan ilmiy asar yaratdi. Bu 
asar Urta Osiyo geologiyasi xakidagi birinchi ilmiy asar edi. Shu bilan birga 
I.V.Mushketov, G.D.Romanovskiy bilan birga 1884 yilda Turkistonning birinchi 
geologik xaritasi tuzdi. 
XIX asrning oxirlarida geologiya – mineralogiya fanidan tuprokshunoslik fani 
ajralib chikdi. Bu fanni vujudga kelishida atokli rus olimi Vasiliy Vasilyevich 
Dokuchayev (1846-1905) ning xizmati kattadir.
V.I.Popov (1938) esa yer xakida yadro gipotezasini ishlab chikdi. 
V.V.Belousov «Geotektonikaning asosiy masalalari» (1948) degan kitobida yerning 
rivojlanishi xakidagi radiomigrasion gipotezani takdim etdi. 
Keyingi 10-15 yillarda Uzbekistonda regional geologiya va geotektonika, 
geofizikani rivojlantirishda bir kancha yosh olimlar chikdi. Sh.D.Davlatov, 
M.O.Axmadjonov, O.M.Borisov, B.B.Talvirskiy, T.L.Bobojonov va boshkalar 
shular jumlasidandir. 
A.Ye.Fersman, 
V.I.Vernadskiy, 
A.K.Boldiryov, 
A.G.Betextin, 
N.A.Smolyaninov, A.S.Uklonskiylar mineralogiya xakida yirik monografiya va 
darsliklar yaratdilar. 
Urta 
Osiyoda 
metallogeniya 
va 
petrografiyani 
rivojlantirishda 
X.M.Abdullayev, I.X.Xamroboyev, I.M.Mirxojiyev, X.N.Boymuxamedov va 
I.M.Isamuxamedovlar goyat katta ish olib bordtlar. (1, 2, 3, 4.) 
O‘rta 
Osiyo 
gidrogeologiya 
soxasida 
N.F.Pogrebov, 
V.S.Ilin, 
K.N.Kamenskiy, O.K.Lange, N.I.Tolstixin, N.N.Slavyanov, G.O.Mavlonov, 
M.S.Xasanov va boshkalar katta ilmiy ish olib bordilar. Ayniksa, injenerlik 
geologiyasi va seysmologiyani rivojlantirishda akademik G.O.Mavlonovning 
xizmati 
katta. 
Neft 
konlarini 
urganishga 
I.M.Gubkin, 
Urta 
Osiyoda 
O.M.Akramxujdayev kup xissa kushdi. 
Geolog olimlarimiz mamlakatimizdagi mineral resurslarning zapaslarini 
anikladilar. Fargona vodiyda neft-gaz konlari, Muruntov, Gazli, Olmalik, 
Oltintopgan va boshka kup konlar shular jumlasidandir.
1.3.Geologiya fani xozirgi zamon ilgor texnikasi va fani yutuklaridan keng 
foydalanib, dengiz va okeanlarning geologiyasini va foydali kazilmalarini 
urganmokda. 

---

Yer sharini kosmosdan tekshirish usuli bilan tegishli foydali kazilma konlarini va 
strukturalarini aniklashda kosmonavtlarning olgan fotosuratlaridan 
keng 
foydalanmokda.
XX asr fan-texnika asri bulib, yer va planetalarni tekshirish eng tarakkiy etgan 
davrdir. Kosmik kemalarning planetalararo parvozi, ulardan olingan fotosuratlar 
yerning geologik tuzilishini urganishni juda xam tezlashtirib yubordi. Yerning 
geologik tuzilishi kosmik suratlardan aniklanib olinmokda. Xozirda sertamokli 
sanoatni va kishlok xujaligini geologlarning mashakkatli mexnati tufayli topiladigan 
mineral xom ashyolarsiz tasavvur kilib bulmaydi. Bizga ma’lum bulgan barcha 
foydali kazilmalardan olingan metallar: mis, kurgoshin, rux, nikel, volfram, 
molibden, temir va boshkalar ogir sanoatning asosiy xom ashyosi xisoblanadi. 
Zargarlikda oltin, kumush, olmosdan tortib to kaxrabogacha; kurilishda esa intruziv 
jinslardan labrodorit,marmar, granit, yashma; chukindilardan gil, shagallar keng 
kullaniladi. Samolyot, kema, raketa, mashina-sozlikda xarbiy inshootlar kurilishda 
va boshka kup soxalarni turli geologiya maxsulotlarisiz tasavvur kilib bulmaydi.
Yokilgi soxasida: neft, kumir, yonvchi slanes, gaz, torflar muxim xom 
ashyodir. 
Kishlok xujaligini ugit bilan ta’minlashda fosforit, apatitlar va kaliyli tuzlar 
muxim rol uynaydi. Medisina soxasida xilmaxil dorilar minerallardan olinadi. Inson 
xayotini shifobaxsh suvlar, tuzlarsiz tasavvur kilib bulmaydi. 
Xalk xujaligining rivojlanishi uchun yukorida kayd kilingan metallarni, 
ma’danlarni va kimmatbaxo mineral xamda kurilish xom ashyo bazasini boyitish 
kerak. U yoki bu mineral xom ashyo yetishmasa, biror sanoat ishdan tuxtaydi. 
Binobarin sanoat va kishlok xujaligi mineral xom ashyolarning puxta aniklangan 
zapaslari bilan oldindan ta’minlanishi lozim. 
Bundan tashkari, xar yili millionlab tonna torf, fosforit, apatit, neft va gaz, bir necha 
milliard km
3
kurilish materiallari olinadi. Demak, geologiya fani jamiyat 
tarakkiyotini rivojlantirishda eng zaruriy tabiiy fanlardan bulib kelgan va kelajakda 
xam shunday bulib kolaveradi.
 1.4.Kuyosh sistemasiga Kuyosh va to‘kkizta sayyora: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, 
Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton va un minglab mayda sayyora, kometa va 
meteoritlar kiradi. Kuyosh sistemasi murakkab va turli qiyofada bo‘lib, ular xali 
yaxshi o‘rganilmagan. (1) 
Kuyosh sistemasi va unga kiruvchi Yer sayyorasining paydo bulishi masalasi 
kadim zamonlardan beri olimlarni kiziktirib kelgan. Deyarli 100 yil davomida Kant-
Laplas gipotezasi xukm surdi. Bunga binoan Kuyosh va uning atrofida aylanuvchi 
ulkan sayyoralar kizigan changsimon; zarralarning zichlashuvidan xosil bulgan. 
Koinotda xosil bulgan changsimon tumanliklar 
UZ 
uki atrofida aylanib, xarakat 
tezligini oshirib borgan. Yer sayyorasi avval suyuk kizigan xolda bulsa, keyinchalik 
soviy boshlagan va uning satxi kattik kobikka aylangan. 
Keyinchalik astronomiya, matematika va fizika, fanlarining tez rivojlanishi 
natijasida, Yer sayyorasi va Kuyosh sistemasi xakida kup
kimmatli ma’lumotlar 
tuplandi. Natijada Kant-Laplas gipotezasining asossizligi tasdiklandi. (1) 
XX asrning 40 yillarida sovet astronom olimi O. Yu. Shmidt (1891—1956) 
Kuyosh sistemasi sayyoralarini, shu jumladan Yerning paydo bulish gnpotezasini 

---

yaratdi. Shunga kura Kuyosh uz xarakati yulida Galaktikaning chang xolatdagi 
zarralarini kesib utib, uni uzi bilan birga xarakatga keltirgan. Shuning uchun xam 
sayyoralar kizigan gaz yoki gazsimon moddalardan emas, balki sovuk xoldagi 
meteor chang, zarralaridan xosil bulgan va Kuyosh atrofida aylana boshlagan. 
Keyinchalik chang-zarralarining zichlashuvi va kuyuklashuvi sayyoralarning paydo 
bulishiga sabab bulgan.
O. Yu. Shmidtning fikricha Yer dastlab sovuk xolda bulib - xajmi 
kattalashgap sari uning markaziy kismi kizib borgan. Yer barridagi issiklik 
radioaktiv elementlarning parchalanishidan xosil bulgan. Yerning ichki kismi plastik 
xolatga kelib zich moddalar uning markazida, yengillari esa chetki kismlarida 
joylashgan. O. Yu. Shmidt gipotezasiga kura katlamlanish xozirgi davrgacha davom 
etmokda. Kupgina olimlar fikricha bu xodisa yer kobiridagi tektonik xarakatlarning 
asosiy sababchisi xisoblanadi. 
Olim V. G. Fesenkov Yerning paydo bulishi xakidagi nazariyani yanada 
rivojlantirdi. Uning gipotezasiga kura yulduzlar va Kuyoshda portlash jarayonlari 
sodir buladi. Shu jarayonlardan biri Kuyoshning tez kisilishiga va aylanish 
tezligining oshishiga olib kelgan. Natijada avval Kuyosh massasidan bir bulagi 
ajralib chikib, keyinchalik u parchalanib ayrim sayyoralarni paydo kilgan. 
Yer yuzasi meridian yeyining uzunligi ekvatorda kutb doirasidagiga nisbatan 
kiskaroktir. Meridian yoyining bir gradus uzunligi ekvatorda 110,9 km, Parijda 
111,3 km, kutb doirasida esa 111,9 km. Yer kutblarida bir oz kesilgan bulib, kutb 
uklari uzunligi 12714 km, ekvator buyicha diametri 12756 km, radiusi 6371,221
km ga teng. Demak, yerning sikikligi 42 km ni tashkil etadi. (1, 2.) 
Keyingi vaktlarda olib borilgan anik ulchash ishlari yerning ellipsoid shakliga 
yakin ekanligini kursatdi. Agar ekvatorial va kutbiy uklarning uzunligidagi farkning 
kichik ekanligini xisobga olsak, bunday ellipsoidni sferoid deb atash mumkin. Lekin 
yer yuzasi bizga ma’lum bulgan biror geometrik shaklga tugri kelmaydi. Ximoloy 
togidagi Jomolungma (Everest) chukkisining balandligi okean yuzasidan 8848 m, 
Tinch okeaning eng chukur joyi 11022 m ekanligini va yer yuzasi relyefi 
uzgarishining kariyb 20 km dan oshikligini xisobga olsak, u uziga xos geoid shaklga 
ega ekanligini kuramiz. Yer yuzasi 510 mln. km
2
, xajmi 1,083*10
12
km
3
, massasi 
5,974*10
27
g, urtacha zichligi 5,52 g/sm
3
ga tengdir. Yer ichki kismining tuzilishini 
va tarkibini kuzatish yuli bilan aniklab bulmaydi, shuning uchun xam u bilvosita 
geofizik, seysmologii, gravimetrik va astronomik usullar yordamida aniklanadi. 
Yer yuzasida tez-tez, uchrab turadigan moddalarning urtacha zichligi 2,7 
g/sm
3
, bu esa yerning urtacha zichligidan kamrokdir.  
Yer shari asosan bir necha konsentrik kobiklardan iborat bulib, uning zichligi 
sirtidan markazga karab oshib boradi. Bu kobiklar yigindisi
geosfera deb ataladi. 
Geosfera uz navbatida atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosfera deb ataluvchi 
katlamlardan iborat. Yerning markaeiy kismi yadro deb ataladi. (1, 2.)