1- ma’ruza. Mavzu : “Muxandislik geologiyasi va gidrogeologiya” faniga kirish Ma’ruza rejasi
Download 249.22 Kb. Pdf ko'rish
|
1-ma\'ruza
|
Litosfera. Yerning tashki kattik kismi litosfera (tosh kobik) deb ataladi.
Litosferaning kalinligi taxmina okean suvlari ostida 3—18 km ga, tekisliklarda 25— 30 km ga va togliklarda 50—84 km ga teng. Uning eng kalin kismi Tyan-Shan toglarida deb xisoblanadi. Yerning kattik kismi geofizika, seysmologiya va gravimetriya usullari bilan 15—20 km chukurlikkacha urganilgan. Burg kuduklari yordamida esa fakat, 12 km dan oshikrok chukurlikdagi katlamlar tekshirilgan. Atmosfera, gidrosfera va litosfera kobiklari uzaro uzviy borlik bulganligi uchun yer yuzasining tarkibi va tuzilishida uzgarishlar yuz berib turadi. Litosferaning yukori, kismi asosan chukindi, magmatik va metamorfik- jinslardan tashkil topgan bulib, ximiyaviy va fizik xossalariga karab ularni granit — metamorfik va bazalt katlamlarga bulish mumkin G ra n i t katlamning urtacha kalinligi 50—70 km bulib, yer kobigida bir xil joylashmagan. Alp, Pomir, Kavkaz, Tyan-Shan torlarida granit katlami 60—80 km, Ural, Zarafshon, Xisor toglarida esa 50—60 km. Okean suvlari ostida granit katlami deyarli uchramaydi yoki uning kalinligi 3—18 kmdan oshmaydi. Granit katlam tarkibi bir jinsli bulib, zichligi 2,6— 2,7 g/sm 3 gacha uzgaradi. Chukurlik oshgan sari temperatura, bosim va zichlik tez ortadi, 2,30-—3,3 km chukurlikda tog jinslarining temperaturasi 100°S ga yetadi. Bazalt katlamining kalinligi tekisliklarda 20—30 km, yosh togli rayonlarda 15—-20 km, okean suvlari tubida, 5—6 km ni tashkil etadi. Uning zichligi 2,8—2,9 g/sm 3 bulib, kremniy oksidi kam bulgan (bazalt, gabbro va xakazo) jinslardan tarkib topgan. Granit va bazalt katlamlari tarkibida kremniy va alyuminiy elementlari kup tarkalganligi sababli, birgalikda sial katlami deb xam ataladi. Bazalt katlamining ost kismida Moxorovich buluvchi chizigi (chegara) yotadi (ushbu chegara uni birinchi bulib aniklagan yugoslaviyalik geofizik S. Moxorovich nomi bilan ataladi). Uning ostida yerning mantiya deb ataluvchi kismi bulib, u kuyidagi kobiklarga bulinadi. Barisfera katlamining kalinligi 900 km teng. Oralik kobik 900 – 2900 km chukurlikda joylashgan bulib yer yadrosining yukori kismi bilan chegaralanadi. Yer yadrosi ( magzi) 2900 km chukurlikdan boshlanib, uning markazigacha ( 6371,221) boradi. Yerning yadro kismida bosim 3 – 4 mln. atmosfera, temperatura esa 2000 – 5000 o S. Yerninig issiklik rejimi uning tashki va ichki tuzilishiga boglik. Shuning uchun xam yer kobigini isitadagin issiklik tashki – kuyoshdan keladigan va ichki – yer bagridan ajraladigan issiklik turlarigaajratiladi. Yer bagridan chikadigan issiklik assosan radioaktiv elementlarning parchalanishidan xosil buladi va tog jinslarini isitadi. Shunga kura issiklik yerning turli katlamlarida turlicha buladi. Yerning turli joylarida temperatura keskin uzgaradi, masalan: Antarktida – 90 o S bulsa, Afrikada +65 o S, Moskvada urtacha yillik temperatura + 4,2 o S. Yer kobiligining eng yukori kismi ekvatorda 1 – 2 m, saxrolarda 25 – 35 m gacha kuyosh nurlari ta’siridan isiydi. Bunday uzgarish maьlum bir chukurlikkacha (2— 15 m gacha) bulib, uning temperaturasi m a v s u m i y u z g a r u v ch a n z o n a (I) deb ataladi. Shu zonadan pastda d o i m i y t ye m p ye r a t u r a l i z o n a (II) utadi. Bu zonada tog jinslarining temperaturasi asrlar davomida uzgarmaydi va yer yuzasi temperaturasining urtacha mikdoriga tent buladi. Agar doimiy tem- peraturali zonada, temperatura nol gradusdan pastga tushsa, jins tarkibidagi suvlar muzlab d o i m i y m u z l i k k a aylanadi. Doimiy temperaturali zonaning naliyligi 12 m dan 35 m. (1)Doimiy temperaturali zonadan pastda yerning ichki issikligi ta’sirida tog jinslarining temperaturasi yer yuzasidagi temperaturaga bordi bulmagan xolda oshib boradi. Temperaturaning yer markaziga tomon ushib borishini xarakterlash uchun geotermik gradiyent va geotermik boskich degan tushunchalar mavjud. Doimiy temperaturali zonaning pastki chegarasidan boshlab, temperaturaning xar 100 m chukurlikda ortishi g ye o t ye r m i k g r a d i ye n t deb ataladi. Geotermik gradiyentning uzgarishi yer yuzasining relyefiga, joyning geologik tuzilishiga, tog jinslarining yotish sharoitiga, fizik-ximiyaviy xususiyatlariga, gidrogeologik sharoitlariga va boshka kup faktorlarga boglik bulib, urta xisobda xar 33 m da temperatura bir 1°S oshadi. Bu mikdor yerning turli joyida va chukurligida turlicha buladi. Geologik jarayonlar kelib chikishiga karab ikki gruppaga bulinadi: 1. Yerning ichki dinamik kuchlari — endogen jarayonlar. 2. Yerning tashki dinamik kuchlari—ekzogen jarayonlar. Endogen jarayonlarga yerning ichki kismidan magmaning yukoriga kutarilishi va litosfera katlamlari orasida kotishi, yer kobirida sodir buladigan tektonik xarakatlar, metamorfizm va gidrotermal jarayonlar kiradi. Yeriklar orkali kutarilayotgan magma ayrim joylarda yer yuzasiga chyakib, ayrim joylarda esa yer yuzasiga chika olmay katlamlar orasida kotadi. Magmaning bunday kotishidan magmatik tor jinslari xosil buladi. Yeriklardan kutarilayotgan yukori temperaturali magma tog jinslariga ta’sir etadi, ularning tuzilishi va tarkibini uzgartiradi. Natijada tog jinslari kayta shakllanadi va metamorfizm jarayoni yuz beradi. Ekzogen jarayonlar yer kobigini uzgartirishda ishtirok etadi. Temperaturaning sutka va fasl davomida uzgarishi, kor va yomgir yogishi, dengiz suvlarining kutarilib kirrokdagi jinslarga urilib kaytishi natijasida xamda shamol ta’siridan tog jinslari parchalanadi va yemiriladi. Uz navbatida ular turli masofalarga olib borib yotkiziladi va chukindi jinslar xosil buladi. Shuningdek, yangi ximiyaviy birikmalar paydo bulib, u keyinchalik ximiyaviy chukindilar xosil kiladi. Tirik orga-nizmlar skelet koldiklarining bir joyga tuplanib chukindi jinslarga aylanishi xam ekzogen jarayonlarga kiradi. Xulosa kilib aytganda ekzogen jarayonlar kuyidagi uch jarayondan iborat: 1) denudasiya (nurash, deflyasiya, korroziya, eroziya, abraziya, ekzorasiya); 2) materiallarning olib ketilishi (eol, okin suv, dengiz, muzlik); 3) yotkiziklar va chukindilar paydo bulishi. Endogen va ekzogen jarayonlar mineral va tog jinslarining paydo bulishidagina uz aksini topmay, balki ularning yotish sharoitlarining uzgarishiga xam olib keladi. Bu sharoitlarni urganish jinslarining tarkibi, xolati va xossalarini bildiruvchi ma’lumotlar tuplashda juda xam muximdir. Geologik jarayonlar bir-biri bilan boglik xolda mavjud bulib; insoniyatning injenerlik kurilish faoliyatiga kuchli, ta’sir etadi. Uz navbatida insoniyatning injenerlik faoliyati xam geologik jarayonlarning sodir bulishini va rivojlanishini tezlashtiradi. Masalan, daryolarga turon kurish sun’iy dengiz xosil bulishiga, dare suvi rejimining uzgarishiga, dengiz va kul kirgoklarining yuvilishiga sabab buladi. Imorat va inshootlarning poydevorlari yer osti suvlari yulini tusib kuyishi uning atrofidagi jinslar yuvilishiga olib keladi. Ayrim tog jinslari tabiiy sharoitda mustaxkam poydevor zamini bulsau namlanganda va tashki kuch ta’sirida chukishi mumkin. Bunday sabablar imorat va inshootlar mustaxkamligining susayishiga va natijada ularning buzilishiga olib keladi. Demak, yukorida keltirilgan tabiiy geologik jarayonlar majmui yer tarakkiyoti faktorlari deb xisoblanadi. Download 249.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|