1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

3-MASHGULOT.
Otlarni ulchash, tana tuzilishi indeksini chikarish va tirik vaznini aniklash.
Darsning maksadi. Otlarni ulchashda ulchov asboblaridan tugri foydalanish, tana kismlarini tugri ulchash, ularning tana tuzilish indekslarini chikarish xamda tirik vaznini aniklash usullarini urganishdan iborat.
Kerakli jixozlar. Mashgulot auditoriyada, ukuv tajriba xujaligida eki ot sporti klubida utkaziladi. Studetlar ulchov asboblari bilan tanishib ulchov (litdin taegi) sirkuli, ruletka, mulyaj va jadvallardan foydalanib mashk kiladilar. Mashgulot auditoriyadan tashkarida utkazilsa xar xil otlardan xam foydalinadi.
Darsning mazmuni. Studentlar topishiriklar buyicha tana tuzilishi indekslarini chikaradilar va tirik vaznini A.Motorin, U.Dyurs usullarida aniklaydilar. Muomala kilishda otlarning xarakterini bilishkatta axamiyatga ega. CHunki xurkak otlar odamga shikast etkazishi mumkin. Otning yoshiga borganda ovoz chikarish zarur. Unga muomala kilaetganda yonidan turib, extiyotkorlik bilan iloji boricha buyin tarafidan kashlanadi. Ulchashlar otning chap minish tomonidan ulchanadi. Ulchash maxsus tayerlangan tekis maydonchada utkaziladi. Notekis joyda tugri xolatda turmasdan boshini yukoriga kutarishi eki pastga tushirishi ulchashlarga salbiy ta’sir kiladi.

Otlar ertalab oziklantirmasdan va sugorilmasdan oldin eki oziktirilgandan 3 soat utkach ulchanadi va maxsus daftarga ma’lumotlar: otning semizlik darajasi, yoshi, ulchangan kun yozib boriladi.
Ulchov taegi.(Lidtin taegi) u xayvonlar tanasining ayrim kismlarini ulchash uchun ishlatiladi. U metall eki egochdan yasalib, urtasi kovak bulib, unga erkin xaraktlanuvchi uzak joylanadi.
Taekning uzunligi 120 sm, uzagining uzunligi 100 sm. uzakning ichidan tortib chikarilgandagi umumiy uzunligi 220 sm ga etadi. Taekda kushimcha ikkita metall aek bulib, bittasi taekchaning uziga, ikkinchisi urtadagi uzakka vertikal xolda maxkamlanadi. Ishlatilmagan vaktda bu taekchalar yigishtirilib, eniga joylashtirib kuyiladi.
Lidtin taegining xar ikala tomonidan santimetrlarga bulingan shkala bor. Agar ulchanaetgan ot 120 sm dan ortik bulmasa, ichki uzakni ishlatmasdan ulchash mumkin. Aks xolda uzani shkala yukoridan pastga karab ortib boradi.

9. Ot ulchamlaridan foydalanish tartibi.

Ulchamlar	Ulchash asboblari	Ulchash nuktasi
Karchigay balandligi	Lidtin taegi	Erdan karchigayning eng baland nuktasigacha bulgan masofa
Dumgaza balandligi	-«-	Erdan dumgazaning eng baland joyigacha bulgan masofa
Gavda kiya uzunligi	Lidtin taegi eki lenta	Elka va kurak suyaklari biriktirilgan joyning dungligidan utirgich dungligigacha bulgan oralik
Kukrak chukurligi	Lidtin taegi	Karchigay dungligidan tush ostigacha bulgan oralik
Oldingi oek uzunligi	Lidtin taegi eki lenta	Erdan tirsak uzunligigacha bulgan oralik
Kukrak kengligi	Vilkens sirkuli	Ikki umrov oraligi cheka dungliklaridan
Sagri kengligi	- « -	Enbosh suyak dungliklari, ya’ni maklok oraligi
Sagri uzunligi	-«-	Enbosh suyak dungligining oldingi kismidan utirgich dungligigacha bulgan oralik
Bosh uzunligi	- « -	Ensa suyagining urtasidan burun teshiklarining yukori kismigacha
Bosh kengligi	-«-	Ikki kuz kovok urtasidagi eng keng joy
Peshona uzunligi	-«-	Ensa suyagi urtasidan kuzining pastki kismigacha
Kaft aylanasi	Lenta bilan	Kaftning eng ingichga joyidan aylantirib ulchagadi
Kukrak uzunligi	-«-	Umrov chetidan oxirgi kovurgagacha
Buyn uzunligi	Lenta bilan	Kulok ostidan kurak kirrasining urtasigacha
Kukrak aylanasi	-«-	Kurak orti, kukrak aylanasi, ulchab olinadi.

Taekning karama karshi tomoni bilan otning kengligi va uzunligi ulchanadi. Bunda santimetrli shkala uzakning eng yukori kismidan boshlanib, gilof tomon ortib boradi. Kenglik va uzunlik buyicha ulchashda ikala metall taekcha xam uzakka va gilofga maxkamlanadi. Balandlik ulchaganda esa fakat yukoridagi metall taekcha uzakka maxkamlanadi.

Ulchov sirkuli (Vilkens sirkuli) metalldan yasalgan yarim doirasimon ikkita oekchadan iborat. Ulchash vaktida xayvon shikastlanmasligi uchun oekchalarning uchi yumalok kilingan.
Ruletka – (ulchov lentasi) metalldan eki maxsus materialdan yasaladi, uzunligi 3-5 m. u ot tanasini ulchash uchun ishlatiladi. Ulchash orkali otlarning umumiy kattaligi, tana kismlarining bir-biriga nisbatan rivojlanishi aniklanadi.
Esh otlarning usish va rivojlanishini kuzatib borishda, bonitirovka kilishda va Davlat naslchilik kitoblariga ezishda 4 ulcham olinadi. Karchigayning balandligi, tanasining kiya uzunligi, kurak aylanasi, kaft aylanasi. Ilmiy – tekshirishlarda esa kuprok kuyidagi ulchamlardan foydalaniladi (jadval).
Eng muxim ulchamlardan biri – karchigay balandligidir. Bu esa otning buychanligini kursatadi.
Otlar karchigay balandligi bilan bir-biridan fark kiladi:
Karchigay balandligi – 170 sm dan ortik bulsa baland buyli otlar, 150-159 sm li urtacha baland otlar, 140 sm dan past bulsa past buyli (kichik) otlar deyiladi.
Baland buyli va uzun oekli otlar bir-biridan fark kiladi. Salt miniladigan otlarning oeklari uzun. Ogir yuk tortuvchilarida kalta buladi. Kalta oekli otlar tanasining kata va kengligi bilan ajralib turadi. Oeklari ortikcha uzun otlarning tanasi tor va kuchsizrok buladi.
Eng muxim ulchamlardan biri kukrak orti, kukrak aylanasidir. Bu ulcham orkali ot kukrak kafasining rivojlanishi aniklanadi. Kukrak aylanasi: 190-200 sm va undan zied bulsa eng kata; 180 sm dan ortik bulsa kata; 171 sm dan 180 sm gacha bulsa urtacha kata, 170 sm gacha bulsa kukragi kichik otlar xisoblanadi.
Kupincha kukrak aylanasi engil otlarda karchigay balandligiga nisbatan 20-25 sm, ogir yuk tortuvchi otlarda esa 25-30 sm dan zied buladi.
Uchinchi, eng muxim ulchamlardan biri kaft aylanasidir. Kaft aylanasi orkali suyaklarning kanchalik rivojlanganligi aniklanadi. Ogir yuk tortuvchi otlarda kaft aylanasi 23-25 dan 32 sm gacha etadi. Salt miniladigan otlarda esa bu kursatkich 18-20 sm ga teng.
Tana indekslarini xisoblab chikarish. Otlarning kata-kichikligi, kuchliligi, yuk kutarish va tortish kobiliyati indeks kursatkichlariga asosan aniklanadi. Ot tanasi bir ulchovining ikkinchi ulchovga anatomik boglanishining bir-biriga protsent xisobidagi ifodalanishi indeks deb ataladi.
Otning indeks karchigay balandligi, gavdaning kiya uzunligi, kukrak aylanasi va kaft aylanasining ulchamlar yigindisiga boglik.
Eshi teng bulgan bir jinsdagi bir zotga mansub otlarni bir-biriga ularni indeks ulchamlarini solishtirib takkoslanadi.
Asosan kuyidagi indekslar ishlatiladi (10-jadval).
Ulcham va indeks kursatkichlarining kata-kichikligi otning eshiga, jinsiga, etilishiga, semizlik darajasiga, oziklantirish, asrash sharoitiga kura uzgarib turadi.
Eshning ortib borishi bilan otning uzunligi, suyakdorligi, kaft kuchi, otning tulishganligi kabi indekslar ortib boradi.
Bulardan tashkari, bir zot eki bir gruppa otlar ekstererini boshka gruppa otlar ekstereri bilan tenglashtirish maksadida eksterer proыfili chiziladi va tenglashtiriladigan xayvonlar gruppasining tana ulchamlari shartli ravishda 100% deb olinib, ikkinchi gruppa xayvonlarning tana ulchamlarini 100% kup eki kam tomonga uzgarishini grafik shaklida kogozga chiziladi. Bu usul chatishtirish natijalarini baxolashda ayniksa kata axamiyatga ega.
Otlarni tortish va tirik vaznini aniklash. Boshka kishlok xujalik xayvonlari singari otlarning usishi va rivojlanishi, burdokiga (kulda va yaylovda) bokilganda ularni oziklantirishdan va sugorishdan oldin, maxsus tarozida aloxida tortib vaznining kanchalik kushilganligi aniklanadi. Bu, eng tugri usul xisoblanadi.