1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

1- MASHGULOT.
Otlarning ekstererini urganish
Darsning maksadi: otlarning ekstereriga karab tana tuzilishini, tana kismlarini va otlarning nomlanishini, ulardagi topografik joylanishni urganish.
Studentlar ukituvchi raxbarligida mulyaj va skeletdan foydalanib, tananing anatomik tuzilishi bilan tanishadilar, topografik joyini aiklaydilar va nomlarini urganadilar.
Kerakli jixozlar: mashgulot kitobi, mulyaj, ot skeleti, suratlar, plakatlar va kontur.
Studentlar ish daftariga kontur yordamida ot shaklini chizib, uning ekstererini urganadilar. Ot zavodiga, ippodrom, otxona yoki yilkichilik xujaliklariga, ot sporti klublariga borganda studentlar ot tanasida uning topografik kismlarini rangli bur bilan (agar ot kichik tusda bulsa) chizib mustakil urganadilar va shaklini ta’riflaydilar (1 rasm).
Darsning mazmuni. Eksterer – bu organizmning tashki tuzilishi bulib, u xayvonning maxsuldorligi, ish kobiliyati xamda nasldorlik kimmatini xarakterlaydi. Otlarda eksterer umumiy tana tuzilishi va ish kobiliyati, skelet va muskullarining tuzilishiga boglik.

Naslli otlarni baxolashda tana kismlarining ulchamlarini bilmasdan bonitirovka kilib bulmaydi. SHuning uchun xam zooinjener ot skeletini va tana kismlari nomlarini rentgen ekranida kurib turgandek xayolga keltirib fikrlashi va bilishi zarur.
Tana-ekstererning bir bulagi bulib, maxsus funksiyani bajaradi. Xar bir organ organizmda muayyan joyda turadi va xar kaysi sistemaga kiruvchi organlar funksiyasi jixatidan bir-biriga boglanib, umumiy bir funksiyani bajaradi. Tana kismlarining atalishini, anatomik tuzilishini yaxshi bilib olgandan keyin tana kismi ulchamlarining uzaro munosabatda bulishi, uziga xos xususiyatlarini rivojlantirishi, shakl va funksiyasini, shuningdek ularda uchraydigan nukson va kamchiliklarni xar xil zotga mansub bulgan otlarda aniklash mumkin.
Buning uchun tekis maydonda ot tanasining xar bir kismi: boshi, buyni karchigayi, orkasi, beli, och bikini, sagrisi, dumi, kukrak kafasi, korni aloxida-aloxida kurib chikiladi.
Oldingi oyoklarida: kurak, elka, bilak, tirsak, bilakuzuk, kaft, bakay, tuyok milki (venchik), tuyogi; keyingi oyoklarida: son, tizza, boldir, tovon, sakrash bugimi, oyok kafti, bakay, bakay bugimi, keyingi tuyok milki va tuyoklarning topografiyasi urganiladi.
Tananing xar bir bulagi ma’lum bir funksiyani bajaradi.
Bosh – umuman otlar uchun boshning tanaga nisbatan normal bulishi maksadga muvofikdir. Uning katta-kichikligi, suyakdorligi va konstitutsiyasi bilan boglik. Otlarning boshi kuprok zoti va tipiga kura farklanadi.
Uning bosh tuzilishiga karab axvoli, mijozi, fe’l atvorigap baxo berish mumkin.
Boshda kurish, eshitish, xidlash, sezish, ta’m bilish organlari joylashgan. Bulardan tashkari lablar, til, tishlar, pastki jagning orka burchaklari (ganash) va ensa suyagi buladi.
Ensa suyagi – tok suyak bulib, bosh skeletining ensa kismida joylashib, birinchi buyin umurtkasida tamom buladi. Otlarning ensa suyagi uzun bulsa tez yugurishdan dalolat beradi.
Ganash (pastki jagning orka burchaklari) nafas olishda asosiy rol uynaydi. Normal nafas olishi uchun ganashlar rasi 8-9 sm bulishi kerak. Ganashlar orasi kancha keng bulsa nafas olish shuncha yaxshi buladi.
Buyin – ettita buyin umurtkasidan tashkil topib, xar xil xarakatlarni bajarish uchun xizmat kiladi, umurtkalari yirik, uzun, kalta boshi va chukurchasi yaxshi rivojlangan buladi.
Buyinning birinchi umurtkasi - atlant boshni xarakatlantirish uchun xizmat kiladi. U xalka shaklida bulib, yov tomonlarida kanotsimon usimtasi bor. Buyinning ikkinchi umurtkasi epistrofiya tishsimon usimtasining rivojlanganligi bilan fark kiladi. Elka usimtasining urnida umurtka tarogining yaxshi rivojlangan en usimtasi joylashgan.
Buyinning ettinchi umurtkasi boshkalaridan tanasining kaltaligi, orka tomonida birinchi kovurga uchun maydonchasining bulishi bilan fark kiladi.
Karchigay 2-10-kukrak umurtkalarining usimtalari joylashgan chukki satxi karchigay balandligi deb ataladi. U 4-5-umurtka usimtasiga tugri kelganligi uchun uning eng baland shu joydan ulchanadi.
Orka. Karchigay bilan bel urtasidagi orali korka bulib, u 11-18-kukrak umurtkalaridan tashkil topgan. Tananing oldingi va ketingi kismi bel bilan birgalikda kushuvchi kuprik deyiladi.
Bel – shakli va tuzilishi jixatdan kukrak umurtkasiga uxshab, 6 ta bel umurtkasidan iborat. U orka bilan sagrini birlashtiruvchi kism xisoblanadi.
Och bikin – oxirgi kovurga bilan yonbosh suyak orasidagi masofadir.
Sagri asosan dumgaza xamda tos (chanok) suyaklaridan tashkil topgan. Ikki maklok dunglik orasi sagri kengligi, maklokdan utirish dungligigacha sagri uzunligi deyiladi.
Dum asosi – umurtka pogonasining keyingi kismi xisoblanib, 20 tacha umurtka suyagidan tashkil topgan, oldingi 3 tasida silindrsimon umurtka yoyi bulib, keyingilaridla yon usimtalari yukolib ketgan. U otning ximoya organi bulib xizmat kiladi.
Kukrak kafasi – kukrak umurtkalari, kovurgalar va tush suyagidan iborat bulib birgalikda kukrak kafasini tashkil kiladi. Xamma ot zotlarida 36 ta kovurga va 18 ta kukrak umurtkasi bor. Fakatgina arabi zotlardagina 19 ta kukrak umurtkasi va 38 ta kovurga buladi. Kovurgalarning uzunligi va kengligi xar xil. Orka tomonga, ya’ni 7-8 –kovurgagacha kattalashib borib sungra yana kichrayadi. Buyin kalta, kolgan kismlari normal xolatda buladi.
Tush suyagi pona shaklida bulib, dastasi kutarilgan kovurga uyigi 8 juft. Uning past kismida tarogi bor.
Kurak 1-6-kovurgalar ustida kiya joylashgan uchburchak shakldagi plastinkasimon suyakdir. Kurak suyagi kanchalik uzun va kiya joylashgan bulsa, otning tezligi shuncha yaxshi buladi. Elkasi kurak bilan bilak urtasida joylashgan. Elka suyagi birmuncha uzun va dunkliklari yaxshi rivojlangan. Suyak boshining urta kismi chetida sinovial chukurcha buladi.
Bilak – elka Bilan bilakuzuk bugimi urtasida joylashgan, uzunligi xudi boldir suyagidagidek, yaxshi rivojlangan.
Tirsak – tirsak suyagi anchagina reduksiyalashgan, uning fakat yukori tomoni yaxshi rivojlangan, suyaklararo bushligi birmuncha keng, lekin pastki kismi yupka plastinkasimon. U oldingi oyok xarakatini boshkaruvchi muskul va paylarning markazlashgan joyi xisoblanadi. YAxshi tirsak uzun bulib, kurakka tegmasdan orkaga chikib turadi.
Bilakuzuk bugimi bilak va kaft suyaklarining urtasida ikki kator – yukori 4 ta xar xil shaklli, pastki katorda uchta, ba’zan turtta bilakuzuk suyagi bor. Bilakuzuk suyaklarining ustki yuzasi biroz tekis, orkasi gadir-budur.
Kaft – uzun nay shaklida bulib, yukori kismi bilakuzuk buginning suyaklari bilan, pastki kismi bakay bugimining suyaklari bilan birlashgan. Kaft suyaklari orkali otlarning suyakdorlik xususiyatini bilish mumkin.
Otlarning kaft suyagi uchta (P-SH-1U) suyaklardan iborat. SH-si kuchli rivojlangan, P, 1U lari rudiment shaklidagi nayza suyaklardir. SH kaft suyagining yukori kismi tekis, lekin yuzasining tepa kismida notekis joyi bulib, unga bilak suyagining yozuvchi muskullari birlashgan, P,1U suyaklari grifel suyaklar deyiladi.
Bakay – bakay bugimi bilan dumalok suyak oraligida barmok suyagi joylashgan. Uning asosiy funksiyasi erdan buladigan ta’sirni yumshatishdir. CHopkir otlarning bakayi uzun, ogir yuk tortuvchi otlarniki esa kalta buladi.
Tuyok milki – bakay bilan tuyok suyagi oraligida joylashgan. Ba’zan otlarning fe’lini bilish uchun milkini bosib kuriladi.
Tuyok – oyokning oxirgi kismi xisoblanib, ximoya va tayanch vazifasini bajaradi. Orka oyoklar son, tizza, boldir, tovon, sakrash bugimi, keyingi kaft, bakay, tuyok suyaklaridan iborat.
Son asosini son suyagi tashkil kilib, yukori tomondan tos suyagiga, pastki kismidan esa boldir suyagiga birlashadi. Son suyagi bilan boldir suyagiga birlashadi. Son suyagi bilan boldir suyagi urtasidagi buginda yoy shaklidagi togay buladi. Otlarning soni kancha uzun bulsa, kadamini shuncha keng tashlaydi. Son suyagining boshida uyik va muskul birlashuvchi dumboklar xamda yaxshi rivojlangan orka yuza chukurcha buladi. Tizza tupiksimon suyakdan iborat bulib, kopkogi notugri turtburchak shaklda; son va boldir suyaklarining tutashgan joyida joylashadi. Tizza kopkogining pastida bugin yuzasi bulib, son suyagining pastki ustki kismida joylashadi.
Boldir pay shaklidagi, yukorigi kismi yugon, pastki tomoni biroz ingichkalashgan suyak. U katta va kichik boldir suyaklaridan iborat. Otlarda katta boldir suyagi yaxshi rivojlangan. U tovon va tizza kopkogining urtasida joylashgan. Boldir kancha uzun bulsa ot shuncha keng kadam taylaydi va chopkir buladi.
Sakrash bugimi. Boldirni tovon bilan tutashtiradi. Tovon, oshik, kubiksimon, katta yasmiksimon, kichik yasmiksimon, piramidasimon suyaklardan iborat. SHu bugim muskullari orkali otlar sakrash va yugurish imkoniyatiga, bugim va muskul suyaklari yirik, bakuvvat buladi.
Tovon suyaklari – bir kancha mayda va kalta suyaklardan iborat. Tovon suyagi uzun, uning tanasi xamda muskullari birlashadigan tovon dungligi buladi. Otlarning tovon suyagi yaxshi rivojlangan, otlarda blok taroklar kiyshikrok buladi. Oshik suyagining ichki yuzasida paylarning joyi bor. Keyingi kaft suyagi bakay bugimi bilan sakrash bugimi urtasida joylashgan, oldingi kaft suyagiga nisbatan uzun buladi. Bakay va tuyoklarning tuzilishi xuddi oldingi oyok bakay va tuyoklarining tuzilishiga uxshashdir. Skelet organizmda tayanch vazifasini bajaradi, uning suyaklari passiv tayanch va xarakat organi bulib, murakkab tuzilishga ega (2-rasm).
Otlarning ekstereriga karab, ularning ish kobiliyati buyicha yunalishi, konstitutsiya tipii, suyagining mustaxkamligi, muskullarining kay darajada rivojlanganligi, kamchilik va nuksonlari, shuningdek maxsuldorligini bilish mumkin.
Topshiriklar:

1. 
   Kontur orkali ot shaklini daftaringizga chizib oling. Otlarda tana kismi nomlarini amaliy mashgulot kitobidan foydalanib toping, toporafik uchastkalar chegarasini aniklang va nomerlang.
   
2. 
   Otning skelet tuzilishini kitobdan foydalanib urganing.