1- мавзу. Биржаларнинг иқтисодий моҳияти Маъруза матни

Биржанинг компьютер таъминоти
Биржа – бозор механизмининг таркибий қисми; у талаб ва таклиф реал нисбатини аниқлайди, мувозанатли нархларни шакллантиради ва уларга улгурди бозорни йўналтиради, товар массасини товар муомаласи соҳасига жалб этишга хизмат қилади. Бундан ташқари, биржа – хеджлаш орқали нархни барқарорлаштириш воситаси, нархлар ўртасидаги фарқда тижорат чайқовлари воситаси ва шу аснода инвестициялаш учун жалб этувчи соҳа ҳисобланади .
Биржа савдоси қуйидаги йўл билан амалга оширилади:
биржа битимларини биржа воситачиси томонидан мижознинг номидан ва уни ҳисобига ёки ўз номидан ва мижознинг ҳисобига амалга ошириш (брокерлик фаолияти); биржа битимларини биржа воситачиси томонидан кейинчалик биржада қайта сотиш мақсадида ўз номидан ва ўз ҳисобига амалга ошириш (дилерлик фаолияти).
Замонавий жаҳон иқтисодиётида биржа савдосининг ролини кўриб чиқиш учун албатта биржа савдосини автоматлаштириш моҳиятига мурожаат қилиш зарур. Охирги пайтларда иқтисодий вазифаларни ҳал қилишда ЭҲМни қўллаш кенгаймоқда. Бугунги кунда деярли барча ташкилотлар ўз ишида ҳисоблаш техниксидан фойдаланмоқда. Бозор иқтисодиёти муносабатларининг шаклланиши давомида ҳисоблаш техникалари бозори ҳам, дастурий таъминот воситалари бозори ҳам асосан кичик ва ўта корхоналарнинг қўшилиши ҳисобига анча кенгайди.
Сақланаётган маълумотлар ҳажми ва таркибий мураккаблигининг ўсиши, ахборот тизимларидан фойдаланувчилар доирасининг кенгайиши шунга олиб келдики, 60-йилларда маълумотлар тўпламини бошқариш тизимларининг (СУБД) илк саноат намуналари – МТни ташкил қилиш ва юритиш учун мўлжалланган ихтисослашган дасутрий воситалар пайдо бўди. Иқтисодий жараёнларни автоматлаштириш учун СУБД дан фойдаланиш кўп ҳолларда мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бандлик хизмати ёки меҳнат биржасини автоматлаштириш мисолини кўриб чиқамиз.
Биржанинг компьютер тизимида барча маълумотлар – савдо ҳақида, биржада рўй берадиган операциялар ҳақида хизмат ахборотлари ва ҳ.к. сақланади.
Хизмат ахбороти деб уни очиб бериш биржага ва савдо қатнашчларига зарар етказиши мумкин бўлган ва қуйидагиларга алоқадор ҳар қандай ахборот ҳисобланади:

• 
  эмитентлар ва улар чиқарган эмиссион қимматли қоғозлар, то бундан ахборот эълон қилинадиган пайтга қадар, жумладан, агар бу эмитентнинг қимматли қоғозлар бозор баҳосига таъсир этадиган бўлса, шунингдек, эмитентдан янгиликлар лентасида эълон қилинмасдан олдин жиддий далилар ҳақида олинагн маълумотлар;
  
• 
  савдо қатнашчилари, жумладан, уларнинг молиявий аҳволи;
  
• 
  савдо ҳисобрақамларида қимматли қоғозлар миқдори ва пул маблағлари суммаси ҳақидаги ахборот;
  
• 
  биржа савдоларида қимматли қоғозлар билан битимлар, биржа томонидан ахборотлар белгиланган тартибда эълон қилинган ҳолатлар бундан мустасно;
  
• 
  савдо қатнашчилари ва биржа ходимларининг биржа компьютер тизими ва биржа компьютер тармоғига кириш учун номлари ва пароллари;
  
• 
  биржанинг компьютер тизимини рухсатсиз уланишдан ҳимоя қилиш тизими;
  
• 
  Биржа, Ҳисоб-китоб ташкилоти, Клиринг ташкилоти, Ҳисоб-китоб депозитарийси фаолиятида мажбурий очиб бериш лозим бўлмаган жиддий ҳодисалар;
  
• 
  савдо қатнашчисини қимматли қоғозлар бозорининг бошқа субъектларига нисбатан устун ҳолатга қўйиши мумкин бўлган бошқа ахборотлар.
  

Хизмат ахборотларини қайта ишлаш қоидалари ва уларга уланиш режими.
Ҳимоя қилиниши лозим бўлган ахборот биржада электрон кўринишда (жумладан, компьютер тармоқларида, магнитли воситаларда), шунингдек, босма ҳужжатлар шаклида сақланади.
Учинчи шахсларнинг Биржага уланиши фақат Биржа ходимлари иштирокида амалга оширилади.
Биржа ходимларининг, шунингдек, учинчи шахсларнинг Биржа компьютер тизимига уланиши фақат индивидуал ном ва пароллар асосида амалга оширилади.
Биржа компьютер тармоғига уланишга фақат Биржа ходимларига ҳар ой ўзгартириладиган индивидуал пароллар асосида рухсат берилади.
Техник воситалардан фойдаланган ҳолда ахборот технологиялари бўлими қуйидагиларни амалга оширади:

• 
  онлайн режимида Биржа компьютер тизимига, Биржа компьютер тармоғига уланищ мониторинги, шунингдек, рухсатсиз уланишнинг олдини олиш ва бунга йўл қўймаслик;
  
• 
  киручи/чиқувчи e-mail хабарлари мониторинги;
  
• 
  ички назорат Бўлими билан биргаликда ходимларнинг лавозим мажбуриятларига мувофиқ Биржа ходимларининг Биржа компьютер тизими ва Биржа компьютер тармоғи ресурсларига уланиш ҳуқуқини чеклаш.
  

А) Хизмат ахборотларини рухсатсиз уланишдан ҳимоя қилиш тизимлари

Рухсатсиз уланиш қуйидаги тизимларга тааллуқли бўлиши мумкин:

• 
  маълумотлар базаси сервери;
  
• 
  Биржанинг савдо залида жойлашган савдо қатнашчиларининг иш ўрни;
  
• 
  савдо қатнашчиларининг узоқда жойлашган иш ўрни;
  
• 
  Биржа компьютер тизимидаги биржа савдоси Бўлими ходимларининг иш ўрни.
  

Ахборотни қайта ишлаш, узатиш ва Биржа компьютер тизимида сақлаш босқичларида хавфсизликка таҳдидлар қуйидагиларни қамраб олади:

• 
  ахборотнинг махфийлигини бузиш;
  
• 
  ахборотнинг тўлақонлилигини бузиш;
  
• 
  ахборотнинг очиқлигини бузиш.
  

Биржа компьютер тизимига нисбатан қоидабузарлар ички (ходимлар орасидан) ва ташқи (бегона шахслар) бўлиши мумкин.
Ички қоидабузарлар қуйидаги ходимлар тоифаларидан бўлиши мумкин:

• 
  Биржа компьютер тизимидан фойдаланувчилар (операторлар);
  
• 
  техник воситаларга хизмат кўрсатувчи ходимлар (муҳандислар, техниклар);
  
• 
  амалий ва тизимли дастурчилар;
  
• 
  биноларга хизмат кўрсатувчи техник персонал;
  
• 
  Биржа компьютер тизимининг хавфсизлик хизмати ходимлари;
  
• 
  Биржа компьютер тизимига уланиш ҳуқуқига эга бўлган турли поғонадаги раҳбарият.
  

Бегона шахслар орасидан қуйидагилар қоидабузарлар бўлиши мумкин:

• 
  савдо қатнашчилари (ваколатли трейдерлар ва уларнинг ёрдамчилари);
  
• 
  биржа савдо залига ташриф буюрувчилар;
  
• 
  Биржа компьютер тизимига масофадан уланиш каналлари бўйича ҳужум қилувчилар;
  
• 
  Биржа компьютер тизими билан унинг ҳаёт фаолиятини таъминлаш масалалари бўйича алоқа қилувчи ташкилотлар;
  
• 
  рақобатлашувчи ташкилотлар вакиллари;
  
• 
  тасодифан ёки атайин пропуск(ўтказиш) режимини бузган шахслар (Биржа компьютер тизими хавфсизлигини бузиш мақсадисиз);
  
• 
  биржа ҳудудидан ташқаридаги исталган шахслар.
  

Б) Биржа компьютер тизимида ахборот хавфсизлигига таҳдидлар таснифи ва ҳимоя тизимига талаблар.
Ахборотни қайта ишлаш, узатиш ва сақлаш босқичларида хавфсизликка таҳдид исталган ахборот-телекоммуникация тизимида, жумладан, Биржа компьютер тизимида қуйидагиларни қамраб олади:

• 
  ахборотнинг махфийлигининг бузилиши;
  
• 
  ахборотнинг тўлақонлилигининг бузилиши;
  

• 
  ахборотнинг очиқлигининг бузилиши.
  

Биржа компьютер тизимида турли операцияларни бажаришда қайта ишланадиган ҳужжатлар ҳимояланишига талабларнинг тақсимланиши:

• 
  талаб йўқ;
  
• 
  паст;
  
• 
  ўртача;
  
• 
  баланд.
  

Электрон ҳужжат яратиш:

• 
  савдо қатнашчилари позицияларини ҳисобга олиш бўлимида топшириқлар киритиш;
  
• 
  савдо ҳисобрақами атрибутлари билан ишлаш;
  
• 
  ташқи ҳужжатлар киритиш;
  
• 
  савдо қатнашчилари ва уларнинг мижозлари пул маблағлари ҳақидаги ахборот билан ишлаш;
  
• 
  қимматли қоғозларни биржада савдога йўл қўйиш (листинг ва делистинг) топшириқлари билан ишлаш;
  
• 
  тизимли маълумотномалар билан ишлаш;
  
• 
  уланиш ҳуқуқи журналлари билан ишлаш;
  
• 
  савдо қатнашчиси вакил қилган трейдернинг Биржанинг савдо залида буюртма киритиши;
  
• 
  савдо қатнашчиси вакил қилган трейдернинг савдо қатнашчиларининг масафодаги иш жойидан буюртма киритиши.
  

Бу ҳолатда ҳужум объекти сифатида иш ўрнидаги оператор, хизмат кўрсатувчи персонал, иш станцияси (иш ўрни), локал тармоқ, маълумотлар тўплами бўлиши мумкин.
Объектларга таъсир, қоидабузарнинг қабул қилинган моделига мувофиқ, бевосита (ҳужжатни рухсатсиз ўқиш, дискетани ўғирлаш ва ҳ.к.) ва билвосита (масалан, ташқи тармоқдан яратилаётган ҳужжатнинг тўлиқлигини бузиш мақсадида) бўлиши мумкин.
Ахборотни ҳимоялаш тизими қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

• 
  тизимнинг ахборот, дастурий ва аппарат ресурсларига бегона шахслар томонидан, шунингдек, савдо қатнашчилари ва Биржа ходимлари томонидан тизим ишига тасодифан ёки атайлаб ноқонуний ва рухсатсиз (берилган ваколатларни оширган ҳолда) уланишдан ҳимоя қилиш мақсадида Биржа компьютер тизими ресурсларига фойдаланувчиларнинг уланишини бошқариш;
  
• 
  алоқа каналлари бўйича узатиладиган маълумотларни ҳимоялаш;
  
• 
  Биржа компьютер тизимида рўй берадиган ва унинг хавфсизлигига алоқадор барча ҳодисалар ҳақида маълумотларни рўйхатга олиш, тўплаш, сақлаш, қайта ишлаш ва бериш;
  
• 
  Биржа компьютер тизимидан фойдаланувчилар ишини маъмурият томонидан назорат қилиш ва тизим ресурсларига рухсатсиз уланишга қилинган ҳаракатлар ҳақида хавфсизлик маъмурини тезкор хабардор қилиш;
  
• 
  Биржа компьютер тизимининг энг кичик ресурслари, ҳимоя ва амалий дастурларни бажариш муҳити тўлақонлилигини қўллаб-қувватлаш ва назорат қилиш;
  
• 
  Биржа компьютер тизимига потенциал хавфли дастурлар (уларда зарарли дастур асослари ёки хавфли хатолар бўлиши мумкин) ва ҳимояни бузиш воситалари назоратсиз киритилишидан, шунингдек, компьютер вирусларининг тушиши ва тарқалишидан ҳимоялаш мақсадида текширилган дастурий таъминот ёпиқ муҳитини таъминлаш;
  

• 
  ҳимоя тизими воситаларини бошқариш.
  

В) Биржа компьютер тизимида фойдаланувчини таниб олиш. Биржа компьютер тизимида фойдаланувчини таниб олиш тизимга фойдаланувчининг исми ва паролини киритиш йўли билан амалга оширилади. Фойдаланувчи Биржа компьютер тизимида оладиган ҳуқуқлар қуйидаги қоидалар билан белгиланади:
Биржа компьютер тизимида рўйхатга олинган ҳар бир фойдаланувчига худди шу номли SQL сервери фойдаланувчиси мос келади. Фойдаланувчи Биржа компьютер тизимига киришга ҳаракат қилганда тизим киритилган исм ва паролни SQL серверга таниб олиш учун узатади. Агар SQL сервер фойдаланувчини танимаса, фойдаланувчи Биржа компьютер тизимида ишлашга рухсат бермайди. Агар SQL сервер фойдаланувчининг ҳуқуқларини тасдиқласа, Биржа компьютер тизимидаги фойдаланувчилар жадвалида ушбу фойдаланувчининг номи изланади. Бу жадвалда қуйидагилар кўрсатилади:

• 
  фойдаланувчига Биржа компьютер тизимида ишлашга рухсат берилган вақт оралиғи;
  
• 
  фойдаланувчининг қўшимча ваколатлари.
  

Фойдаланувчининг номи ва пароли асосида SQL сервер уни маълумотлар тўпламидаги фойдаланувчилар гуруҳларидан бирига киритади (атамашуносликда Microsoft SQL Server). Муайян гуруҳга мансублик сервер даражасида объектларга (маълумотлар ва жараёнларга) уланиш жисмоний ҳуқуқини беради. Ҳозирги пайтда Биржа компьютер тизимидақуйидаги фойдаланувчилар гуруҳлари мавжуд:

• 
  тизим администратори;
  
• 
  смена бошлиғи;
  
• 
  бухгалтер;
  
• 
  савдо администратори;
  
• 
  назоратчи;
  
• 
  савдо қатнашчисининг савдо залидаги трейдери;
  
• 
  савдо қатнашчисининг масофадаги иш ўрнида трейдери.
  

Савдо қатнашчилари фойдаланадиган амалий дастурий таъминот маълумотлар тўпламини бевосита ўзгартириш ҳуқуқига эга эмас. Трейдерлар ўтказадиган маълумотларни ўзгартириш бўйича барча операциялар сақланадиган жараёнлар орқали амалга оширилади. Ҳар бир мурожаатда сақланадиган жараён трейдер номи асосида трейдернинг бажарилаётган ўзгаришни амалга ошириш ҳуқуқини текширади.
Тизим фойдаланувчиларнинг унга уланишга қилган ҳаракатларини махсус файлларга (жадвалларга) ёзиб боради. Бунда ҳар бир сўров билан ишлашда тизим қуйидагиларни қайд қилади:

• 
  воқеа вақти;
  
• 
  воқеа тури (уланиш-узиш сўрови);
  
• 
  фойдаланувчининг номи;
  
• 
  сўров келиб тушган станция рақами.
  

Биржа савдолар Бўлими савдо залининг назорат гуруҳи ходимлари келиб тушаётган сўровларни Биржа савдо залидаги реал ўринлар сони билан таққослаган ҳолда бу жараённи доимий кузатиб борадилар. Паролни танлаб топишга ҳаракатлар ҳам дастурий, ҳам визуал жҳатдан қайд қилинади.
Ахборот технологиялари бўлими ходимлари локал тармоқнинг барча станцияларида ўрнатилган барча дастурий воситаларнинг кундалик мониторингини юритади. Ҳар бир станция учун унда ўрнатилиши ва ишга туширилиши мумкин бўлган дастурлар рўйхати белгиланади. Станцияларнинг катта қисмига (хусусан, барча трейдер станцияларига) дискетадан фойдаланиш уни процессор блокидан олиб ташлаш йўли билан тақиқланади. Процессор блоклари муҳрланади.