1- mavzu. Oʻsish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari, organizm va muhit. Reja

4-MAvzu: Ички секреция безлари ва уларнинг ёшга хос хусусиятлари
Режа
Гипоталамус, гипофиз, эпифиз; 2. Қалқонсимон без; 3. Қалқонсимон орқа безлари; 4. Буйрак усти безлари
5. Ошқозон ости бези; 6. Жинсий безлар
Эндокрин системасининг асосий вазифалари ,Моддалар алмашинувида фаол иштирок этади
Сув-минерал алмашинувига таъсир этади, Болаларнинг ўсиш ва ривожланишини таъминлайди
Тўқималарнинг деференциясини бошқаради, Организмни ташқи мухитга адаптациясини таъминлайди
Эндокрин безлар, гипоталамус, гипофиз, эпифиз қалқонсимон и қалқонсимон орқа безлари
буйрак усти безлари,Ошқозон ости безининг оролча қисми, Жинсий безлар, Эндокрин системасининг бошқарилиши гипоталамусрелизинг-гормонлар гипофиз Троп гормонлар Периферик безлар Органлар ва тўқмалар
Гипофиз
Гипофиз понасимон суякнинг турк эгарчасида жойлашган, икки қисмдан иборат бўлиб олдинги қисми (аденогипофиз),оралиқ қисми ва орқа (нейрогипофиз)деб аталади
Гипофиз гипоталамус орқали нерв системаси билан боғланган. У бутун эндокрин системанинг функционал бутунлигини таъминлайди ва бошқаради.Бу билан организм ички муҳитини доимийлигини таъминлайди.

• 
  Болаларда гармонларнинг концентрацияси ўзгарувчан бўлиб,ёшига, даврига, йил ойига,кунига вақтига боғлиқ бўлади.Гармонларнинг секрецияси она қорнидан бошлаб ажрала бошлайди.
  
• 
  Гипофизнинг олдинги қисми гармонлари адренокортикотроп гормон АКТГ (буйрак усти безининг пўстлоқ қисмини назорат қилади) соматотроп гормон СТГ (ўсиш гормони) тиреотроп гормон ТТГ (қалқонсимон безни ўсишинива фаолиятини кучайтиради.) лактотроп (пролактин), фоликулостимулловчи ФСГ и лютеинловчиЛГ гормонлар (гонадотроп гормонлар – жинсий безлар фаолиятини бошқаради) -Гипофизнинг оралиқ ва орқа қисми гармонлариоралиқ қисми:
  Меланоцитларни стимулиовчи гормон (меланоцитлар алмашинувига таъсир этади , терининг қорайишини таъминлайди)
  -орқа қисми (гипоталамус ядроларида ҳосил бўлиб, нерв орқали гипофизга келадиган гармонлар):
  вазопрессин - антидиуретик гормон - АДГ (антидиуретик и вазопрессив ҳаракатларни амалга оширади)
  окситоцин (сут безларнинг лактация жараёнларида иштирок этиб, бачадонни қисқаришини кучайтиради.
  

Оралиқ мия томининг ўсиб чиққан қисми. Ярим шарлар пўстлоғига чуқур кириб борган бўлиб, қуйидаги муҳим вазифаларни бажаради: Гипофизнинг олдинги бўлагидан ишлаб чиқариладиган гонадотроп гормонлар секрециясини тормозлайди., Жинсий ривожланишни тормозлайди,Пигмент алмашинувини нормаллаштиради ва ёруғликни, ритмик ва кунлик ўзгаришларига мослаштирадива бошқаради. У ҳиқилдоқни қалқон каби ўраб туради ва икки қисмдан иборат (ўнг ва чап) , икки қисм бўйин қисми билан бриккан.Янги туғилган чақалоқда 1г,5-10 яшар болада10 г, 12-15 ёшда вазни анча ортади. Катта одамларда 30-35 г.
Янги туғилган чақалоқларда нисбатан катта бўлади, лекин гистологик ривожланиши ниҳоясига етмаган бўлади.
Безнинг энг сезиларли ўсиши кичик мактаб ёшигача кузатилади.
Иккинчи ўсиши12-15 ёшда кузатилиб, кейин гистологик ривожланиши ниҳоясига етади.
А-ҳўжайралари (фолликуллалар) – қалқонсимон безнинг асосий массасини ташкил этади.Улар йод ҳосил қилади ва тўплайди. тиреоид гормонларини: тироксин (Т4) и трийодтиронинни (Т3) синтез қилади.
А-ҳўжайраларининг фаолияти ҳомиланинг 11-12 хавфталигидан бошланади.
Гармонларнинг кўп ҳосил бўлиши боланинг биринчи кунларида сақланиб, кейин камайиши кузатилади.
Юрак мускулларига ижобий таъсир қилади, юрак ишини ва юрак мускулларни қисқаришини кучайтиради.
Симпатик нерв системасига таъсир кўрсатади(уларни қўзғатади). Мия тўқмасини ҳосил бўлиши ва ривожланишига таъсир кўрсатади. ссиқлик ҳосил бўлишини кучайтиради , Суякларни нормал ўсишини таъминлайди, Қон ҳосил бўлишини кучайтиради ,Оқиллар ва углеводлар алмашинувида иштирок этади.
Қонда холестирин миқдорини бошқаради.
В-хўжайралари – биринчи марта юқори мактаб ёшида ҳосил бўлади.
Асосий функцияси – серотанин ишлаб чиқаради.
С-хўжайралар – йод ҳосил қилмайди.Улар кальцитонин гармонини ишлаб чиқаради, вазифаси — организмдаги калцийни бошқариш,асосан қон томирларда унинг камайиши. Бу суяк тўқмасида камайиши кузатилиб уларнинг ўсиши орқада қолади.
С-хўжайралар фаолияти ҳомиланинг 14 хавфталигидан бошланади.Эмизикли даврида калцитонин миқдори камаяди. Калцитониннинг фаоллиги қалқонсимон безнинг тўлиқ гистологик ривожланиб бўлганидан сўнг кузатилади. (юқори мактаб ёшида). Кальцитонин паратгармонни антагонисти ҳисобланади.
Қалқонсимон безни текшириш усуллари, Бўйинни текшириш: ютунганда безни кўриш, бўйин деформацияси.
Нормада қалқонсимон без кўринмайди. Қалқонсимон безни пальпация қилиш
Пальпацияда аниқланади: размери,ташқи юзаси, ютунгандаги ҳаракати, Нормал ҳолатда без пальпация қилинмайди.
Аускультация
Фонендоскоп ёрдамида амалга оширилади
Функцияси кучайганда қон томирлар шовқини эшитилади. Қондаги гармонлар миқдорини аниқлаш.
Сидик анализи
УЗИ
Қалқонсимон орқа безлар
Бу безлар 2 жуфт бўлиб.қалқонсимон безнинг ғовак ҳўжайраларида жойлашган. Улар 3 ойлигидан бошлаб ишлай бошлайди.Бола туғилгандан кейин фаол ишлаб чиқарилиши мактаб ёшигача давом этадиАсосий вазифаси – парат гармон ишлаб чиқариш. Парат гармон ва калцитонин бир-бирига қарама-қарши ва ўзаро боғлиқ фаолият кўрсатади. Агарда калцийтонин қонда калцийнинг миқдорини кўпайтирса. Аксинча парат гармон унинг миқдорини камайтиради
Қалқонсимон орқа безлар
Кальцитонин и паратгормон одновременно с витамином Д обеспечивают поддержку оптимального количества кальция и фосфора в организме.
Паратгормон увеличивает количество кальция и уменьшает количество фосфора в организме ребенка, а это составляет все необходимые условия развития, роста и функционирования в первую очередь костной системы.
Буйрак усти безлари
Ҳомиланинг 6 хавфталигидан бошлаб ривожлана бошлайди. Катта одамларникига таққосланганда 20 хавфталигида уларнинг ўлчами ҳомила массасига нисбатан 50 марта катта безлар бола туғилгунча ўсиб боради.Гестацион даврида унинг ўлчами катта одамларникидан 10-15 марта катта.
Туғилиш давригача ортиб бориб, кейинчалик камайиб боради.( неонатальном периоде)
Болаларнинг оғир касалликларида буйрак усти безлари тўлиқ ривожланмай қолади.
Буйрак усти безларнинг пўстлоқ қисми гармонлари
Кортикостероидлар ишлаб чиқарилади. Уларнинг секрецияси сутка давомида ўзгариб туради, боланинг 15-20 кунлигидан бошлаб ривожлана бошлайди. Гармонларнинг энг кўп миқдори эрталаб ажралади.
Эркаклик жинсий гормонлар – андрогенлар ва аёллар жинсий гармонлари - эстрогенлар. Иккиламчи жинсий белгиларнинг ривожланишини таъминлайди.
Кортикостероидлар
Глюкокортикоидлар: кортикостерон и кортизол (гидрокортизон). Гормонлар углеводлар алмашинувига таъсир кўрсатади – глюконеогенезни стимулайди, углеводлар парчаланишини ва уларни ёғга айланишини тормозлайди. Қондаги қанд миқдорини кўтаради, организмнинг инсулинга сезиш хусусиятини камайтиради.Бир вақтда оқсиллар ва сув-минераллар алмашинувида иштирок этади.
Минералокортикоилар: альдостерон. Гормонлар сув-туз алмашинувида иштирок этади.натрий алмашинувини бошқаради. (Натрийнинг почкада,сўлак безларида, ошқозон-ичакларда сўрилишини кучайтиради. Альдостерон организм гамеостазини стабиллигини таъминлайди.
Буйрак усти безларининг мағиз қисми гармонлари
Катехоламинлар: адреналин, норадреналин, дофамин, стрес ҳолатларини келтириб чиқарувчи қўзғатувчиларни болаларниинг дастлабки (неонатальном) давриданоқ бошқаради.
Боғча давригача бўлган даврида уларнинг кунлик энг кўп секрецияси баҳорнинг кундуз кунларигатўғри келади.
Меъда ости бези:Овқат ҳазм қилиш системаси бези ҳисобланиб асосан 2 та функцияни бажаради :
экзокрин (ташқи секреция) - 12-бармоқли ичакка ажраладиган ферментлар, эндокрин (ички секреция) – хар-ҳил ҳўжайралар секрециясининг қонга қуйилиши.
Меъда ости бези гармонлари, Глюкагон (α-ҳўжайралар) – глюкозанинг қондаги концентрациясини оширади, организмнинг метоболик жараёнларига таъсир кўрсатади..
Инсулин (β-ҳўжайралар) – углеводлар алмашинувини бошқаради, глюкозани камайтириш орқали унинг қондаги миқдорини нормаллаштириб туради.
Глюкагонга нисбатан тескари фаолиятни амалга оширади. Гармон ишлаб чиқарилиши ҳомиланинг 3 ойлигидан бошланади.
Янги туғилган болаларда β-ҳўжайралар в 2,5 мартага , 6 ойлигида - 3,5 мартага кўпроқ α-ҳўжайралар ортади.
Жинсий безлар
Ўғил болаларда жинсий безларга уруғдон, қиз болаларда тухумдонлар ташкил этади. Бу безлар бола ҳосил қилиш билан бирга эндокрин вазифасини ҳам бажаради ва организмнинг ўсиши ва ривожланишида муҳим аҳамиятга эга. Жинсий безлар жинсий гармонлар ишлаб чиқаради.
Жинсий безлар эмбрионал давридан бошлаб синтезланади. Уларнинг синтезланишини гипофизнинг гонадотроп гармонлари бошқарилади. Ўғил болаларда гармонлар таъсирида юзага келадиган иккиламчи ўзгаришлар
Мўйлов ва соқолларнинг ўсиши, Қўлтиқ ости тукларнинг ҳосил бўлиши. Бутун тана тукларининг ўсиши
Товушдаги мутация, Қизлардаги жинсий безлар таъсиридаги ўзгаришлар, Иккиламчи жинсий белгиларнинг ҳосил бўлиши :,
Сут безларнинг ривожланиши, Қўлтиқ ости тукларнинг ҳосил бўлиши, Хайз кўриш функцияни бошланиши
Эндокрин касалликлар, Эндокрин касалликлар гармонларнинг кам ёки кўп ишлаб чиқарилиши ҳисобига амалга оширилади Эндокрин касалликлар асосида гармонларнинг гипофункцияси, гиперфункцияси ётади.
Акромегалия.
Ушбу касаллик ўсиш гармонини кўп ишлаб чиқарилиши ҳисобига амалга ошади.Бунда буруннинг катталашуви,тил, қўл ва оёқларнинг ҳамда қулоқларнинг катталашуви кузатилади
Нанизм
гипофизар паканалик. Ўсиш гармонининг етишмаслиги натижасида
ХХ асрнинг энг баланд одами америкалик Роберт Уадлоу. У 22 ёшида бўйининг узунлиги 286 см., оғирлиги 200 кг. Энг катта аёл Зенг Зин Ли (Китай). Унинг бўй узунлиги 244 см. (1982 й.) бўлган.
Базедов касаллиги
1840 йилда врач Базед қалқонсимон безнинг ортиқча функционал фаоллигини аниқлади ва Базедов деб аталади. “Диффуз токсик буқоқ” Тиреотоксикоз деб ҳам аталади
Буқоқ касаллиги
Тоғлик районлар сувида йод етишмаганида юзага келади.