1- modul: “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv kursining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy-metodologik tamoyillari Reja

3. "O‘zbekistonning eng yangi tarixi" kursining predmeti, maqsadi,

                      vazifalari va nazariy-uslubiy asoslari

O‘zbekistonning eng yangi tarixi hozirgi bosqichda milliy ongni shakllantirishning ob’ektiv ahamiyati tufayli tobora ko‘proq e’tiborni jalb qilayotgan nisbatan yosh o‘quv kursi hisoblanadi. O‘zbekistonning zamonaviy tarixini o‘qitishning asosiy yo‘nalishi demokratik fuqarolik ta’limi tizimini mustahkamlash bo‘lib, natijada demokratik fuqarolik madaniyati vujudga keladi.

O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘qitish jarayonida yoshlarda ularning mafkuraviy qarashlarini, ongli fuqarolik hulq-atvorlarini rivojlantirish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni tarbiyalash katta ahamiyatga ega.Zamonaviy dunyoning ma’naviy me’yorlari va umuminsoniy qadriyatlariga rioya qilish - erkin, adolatli, demokratik jamiyat fuqarosi bo‘lish,  muloqot, tahliliy fikrlash, boshqalarga nisbatan bag‘rikenglik, o‘z-o‘zini anglash, mustaqil bo‘lishga erishish, tashabbuskorlik va uni qo‘llab-quvvatlash  ko‘nikmalarini o‘zlashtirish orqali amalga oshirilishi va o‘rganilishi kerak.

Ma’lumki, tarix insoniyat jamiyatini rivojlantirish fani sifatida turli xil jamoalarni tashkil etuvchi, ma’lum munosabatlarda bo‘lgan shaxslar va guruhlarning xatti-harakatlarining umumiyligini o‘rganadi. Shuning uchun tarixning predmeti - bu shaxslarning xatti-harakatlari va jamiyatdagi munosabatlarning umumiyligidir.

Tarixni bilish jarayoni uch tarkibiy qismdan iborat: tarixiy bilish ob’ekti, tadqiqot mavzusi va bilish usuli.

Tarixshunoslik ko‘plab avlodlarning tajribalarini umumlashtirib, yangi tarixiy dalillar bilan boyitib, rivojlanishning bir necha bosqichlarini bosib o‘tdi. Bu faktlarni to‘plash, tizimlashtirish, baholashga asoslangan. Tarixiy bilish sohalari orasida fuqarolik tarixi, siyosiy tarix, davlat va huquq tarixi, davlat boshqaruvi tarixi, iqtisodiyot tarixi, harbiy tarix, din tarixi, ijtimoiy tarix, madaniyat tarixi, musiqa, til, adabiyot va boshqalar ajralib turadi.

Boshqa har qanday fan singari, yaqin tarix ham ma’lum tarixiy voqealarni tushuntirish va o‘rganishga yordam beradigan boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqdir. Masalan, psixoanaliz usullaridan foydalanib, tarixchilar tarixiy shaxslarning xatti-harakatlarini sharhlashga muvaffaq bo‘lishdi. Geografiya va tarix o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tufayli  tadqiqotlarning kartografik usuli paydo bo‘ldi. Tilshunoslikka oid  yondoshuvlar sintezi asosida esa, uzoq va yaqin tarix haqida ko‘p narsalarni o‘rganish mumkin bo‘ldi.Tarix va falsafa, sotsiologiya, matematika va boshqalar o‘rtasidagi aloqalar ham juda yaqin. Boshqa fanlar bilan bunday aloqalar tarixiy izlanishlarni osonlashtiradi, o‘rganilayotgan ob’ekt to‘g‘risida kengroq ma’lumot olishga imkon beradi.

YOrdamchi maxsus tarixiy fanlar ham mavjud. YOrdamchi tarix fanlariga an’anaviy ravishda paleografiya, diplomatiya, genealogiya, geraldiya,  sfragistika, epigrafiya, tarixiy metrologiya, numizmatika, xronologiya, tarixiy geografiya va boshqalar kiradi. Ular tarixshunoslikning ma’lum turlari, shakllari bilan shug‘ullanadigan maxsus, nisbatan mustaqil sohalardir.

Qo‘shimcha tarixiy fanlar nisbatan torroq masalalarni batafsil o‘rganib chiqish orqali tarixiy jarayonni chuqurroq tushunishga hissa qo‘shadi. YOrdamchi tarix fanlariga tarixiy manbalarni o‘rganuvchi manbashunoslik,  tarixshunoslik, tarixiy geografiya, tarixiy geneologiya va boshqalar kiradi.  

Tarix psixologiya, falsafa, sotsiologiya, siyosatshunoslik, yuridik fanlar, adabiyot va boshqalar kabi boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish bilan birga, ulardan farqli ravishda tarix butun jamiyatning rivojlanish jarayonini o‘rganadi, ijtimoiy hayotning barcha hodisalarini, barcha jihatlarini  o‘zaro bog‘liqlikda tahlil qiladi.

Ijtimoiy, iqtisodiy va texnik fanlarning har biri esa insoniyat jamiyatining rivojlanishi davomida o‘zga xos  tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan.

Tarix, shuningdek, bir necha, jumladan ijtimoiy ahamiyatga molik  kognitiv, intellektual va mafkraviy funksiyalarga ham egadir. Kognitiv funksiya - bu mamlakatning tarixiy yo‘lini o‘rganish va ob’ektiv ravishda tarixchilik nuqtai nazaridan davlat tarixini tashkil etuvchi barcha hodisalar va jarayonlarni aks ettirishni o‘z ichiga oladi.

Ikkinchi funksiya, deyarli siyosiy. Uning mohiyati shundan iboratki, tarix fan sifatida tarixiy faktlarni nazariy tushinish asosida jamiyat taraqqiyotining naqshlarini ochib beradigan, ilmiy asoslangan siyosiy yo‘nalishni rivojlantirishga, xato va bir tomonlama qarorlardan qochishga yordam beradi. O‘tmish, hozirgi va kelajakning birligi odamlarning o‘z tarixiga bo‘lgan qiziqishining ildizidir. Kishilik jamiyati o‘z taraqqiyotida qaerga va qay tarzda borish kerakligini aniqlash uchun u qaerdan kelib chiqqanligi, qaysi millat va davlatga mansubligini hamda qanday tarixiy yo‘lni bosib o‘tganligini bilishi kerak.

Uchinchi funktsiya mafkuraviylik. Tarix o‘tmishdagi ko‘zga ko‘ringan voqealar, jamiyat rivoji uchun javobgar bo‘lgan mafkuralar haqidagi aniq hujjatli suratlarni o‘rganadi. Binobarin, dunyo, jamiyat, uning rivojlanish qonuniyatlari haqidagi nuqtai nazar ilmiy bo‘lishi mumkin qachon, albatta, agar u ob’ektiv voqelikka, tarixiy dalillarga asoslangan bo‘lsa. Boshqacha qilib aytganda, tarix haqiqatni emas, balki zamon va makonda haqiqatan ham sodir bo‘lgan voqea-hodislarni asoslash uchun ana shular negizida dalil qidiradi. uning faktik tarmog‘i jamiyat ilm-faniga asoslanadi. Natijada ob’ektiv voqelikning to‘la tasavvur etish va ilmiy bilimlarning to‘liqligini ta’minlash mumkin bo‘ladi.

Tarix juda katta tarbiyaviy ta’sirga ega. O‘z xalqining tarixi va dunyo tarixini bilish kishida vatanparvarlik va internatsionalizm kabi fuqarolik fazilatlarni shakllantiradi, shaxsning jamiyat rivojidagi rolini ko‘rsatadi, jamiyat oldidagi mas’uliyati va fuqaroning huquq va burchlari kabi toifalarni o‘rganishga imkon beradi, jamiyat va odamlarning yomonliklarini, ularning inson taqdiriga ta’sirini o‘ylashga, jamiyatni rivojlanishda ko‘rishga, ijtimoiy hayot hodisalarini ularning o‘tmishiga nisbatan baholashga va keyingi voqealar yo‘nalishi bilan o‘zaro bog‘lashga o‘rgatadi.

Tarixiy bilish uchun ma’lum usullardan foydalaniladi. Tadqiqot usuli sifatida  bilish bizga bilim qanday amalga oshirilishini, qanday ilmiy prinsiplarga asoslanganligini aniqlashga imkon beradi. Tarixiy bilishning eng keng tarqalgan usullari ikki ming yil oldin paydo bo‘lgan tarixiy jarayonga nisbatan ikki yondoshishdir, ya’ni, tarixni idealistik va materialistik tushunish. Tarixni bilish uchun tahlil qilish, sintez qilish, tavsif zarur. Zamonaviy tarix fanida ijtimoiy taraqqiyotni ob’ektiv qonunlar bilan belgilanadigan tabiiy-tarixiy jarayon sifatida ko‘rib chiqadigan dialektik-materialistik usul qabul qilingan, ammo ommaning, siyosiy partiyalarning, rahbarlarning xatti-harakatlari shaklidagi subektiv omillar ta’siri ham bor.

Maxsus tarixiy tadqiqot usullari sifatida quyidagilarni ta’kidlaymiz:

•                         xronologik, tarixiy materiallarni vaqt tartibida taqdim etish zarurligini ta’minlaydigan;

•                         sinxron, bu dunyoda yoki jamiyatda sodir bo‘layotgan voqealarni bir vaqtning o‘zida o‘rganishni o‘z ichiga oladi;

•                         Dichronny davriylashtirish usuli;

•                         tarixiy modellashtirish usuli;

•                         statistik usul.

 Ushbu usullardan kompleks foydalanish bilan mamlakatning tarixiy o‘tmishi va bugungi kunini o‘rganishda ilmiylik  va ishonchlilik kuzatilishi mumkin.

Tarixiy bilimlarning ob’ektivligi ilmiy tamoyillar bilan ta’minlanadi. Tarixiy bilish prinsipi  hodisalarni tahlil qilishda kuzatilishi kerak bo‘lgan asosiy qoidadir.

Asosiy ilmiy prinsiplar - tarixiylik, ob’ektivlik, muqobillik, ijtimoiy yondoshish va shu kabilardir.

Tarixiylik prinsipi har qanday tarixiy faktni, har qanday  hodisani tarixiy vaziyatni umumiy rivojlanish qonuniyatlari bilan hisobga olgan holda o‘rganish zarurligini anglatadi. Tarixiylik prinsipi jamiyat rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari, tarixiy shaxslarning xatti-harakatlari va harakatlarining sabablarini tushuntirishga imkon beradi.

Ob’ektivlik prinsipi faktlar va hodisalarga ularning xilma-xilligi, qarama-qarshiliklari va ijobiy va salbiy tomonlarini hisobga olgan holda ishonishni nazarda tutadi. Tarixiy hodisa va dalillarni o‘rganishning ob’ektivligi uchun shuni esda tutish kerakki, faktlar to‘planib, sinchkovlik bilan tahlil qilinishi zarur, shu bilan birga, tarixiy adabiyotni o‘rganishda sub’ektiv yondoshuvlar mavjudligini ham nazardan qochirmaslik lozim.

Muqobillik prinsipi ob’ektiv voqelik va imkoniyatlarni tahlil qilish asosida ma’lum bir voqea, hodisalar, jarayonlarning ehtimollik darajasini aniqlashga yordam beradi. Ushbu pozitsiya tarixiy alternativalarni hisobga olgan holda, turli mamlakatlarning tarixiy yo‘lini baholash, foydalanilmagan imkoniyatlarni aniqlash va kelajak uchun saboq olish imkonini beradi.

Ijtimoiy yondoshish prinsipi tarixchini bir jamiyatda faoliyat yuritayotgan turli xil ijtimoiy guruhlar va ularning rahbarlarining manfaatlarini hisobga olgan holda, jarayonlar va hodisalarni birgalikda ijtimoiy va mehnat faoliyati jarayonida moddiy va ma’naviy manfaatlarning taqsimlanishini hisobga olishga majbur qiladi.

Tarixchi voqea va tarixiy rivojlanish bosqichlarini xolisona baholab borishga chaqiriladi, chunki tarixiy manbalardan topilgan yangi fakt va hodisalar doimiy ravishda to‘planib boraveradi. Tarixiy manbalar tarixiy jarayonni bevosita aks ettiradigan va insoniyat jamiyatining o‘tmishini o‘rganishga imkon beradigan barcha narsalarni o‘z ichiga oladi.

XX asrda hodisalarining foto-kinematografik va fonda yozib olishning keng tarqalgan yangi usullari yuzaga keldi. Bunday manbalarning miqdori va sifati tezda o‘sib bormoqda. Fotosurat va kino hujjatlari yozma manbalarga qaraganda voqealarning ishonchli aks ettiradi va zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish tarixiy manbalarni ommaga taqdim etadi, deb ishoniladi.

Zamonaviy tarix ijtimoiy fan sifatida zamonaviy liberal san’at ta’limining tarkibiy qismiga aylandi va uning barcha o‘quvchilariga tahlil metodologiyasida zaruriy tayyorgarlikni beradi, ijtimoiy hodisalarni, dunyoqarash mezonlarini, ta’limiy bilimlarni ma’naviy amaliyot bilan bog‘lash qobiliyatini rivojlantiradi.

O‘zbekistonning eng yangi tarixi jamiyatimiz ma’naviy rivojlanishi va ma’rifati muammolarini ob’ektiv yoritishga yordam beradi. Eng yangi tarixni o‘rganishning amaliy ahamiyati shundaki, u nafaqat ma’naviy yuksaltirib, boyitibgina qolmay, balki mintaqa tarixi haqidagi tushunchani kengaytirishga yordam beradi.

Tarixiy merosini  asrab-avaylash esa, nafaqat ta’lim tizimi va ta’lim muassasalari professor-o‘qituvchilarining, balki mamlakatning har bir fuqarosining eng muhim bo‘lgan vazifasidir.

Millatning ma’naviy tiklanishining muhim sharti - bu Markaziy Osiyo mintaqasida yashovchi barcha xalqlarning boy tarixiy merosining, shu jumladan, SHarq Uyg‘onish davrida yashagan buyuk ma’rifatparvarlar tomonidan yaratilgan asarlarni chuqur o‘rganishga bog‘liq. Buning muhim tomoni shundaki, ularda insonparvarlik, bag‘rikenglik va tenglikka asoslangan oqilona jamiyat haqidagi g‘oyalar ifoda etilgan.

"O‘zbekistonning eng yangi tarixi" fanining maqsadi - respublika iqtisodiyotini isloh qilish, iqtisodiy, siyosiy va sud tizimini liberallashtirish, suverenitet, demokratiya, "o‘zbek modeli" kabi tushunchalarning mohiyati va mazmunini ochib berishdan, shuningdek, xalqaro munosabatlar, dunyoning zamonaviy manzarasi, globallashuv jarayonlari, ma’naviy qadriyatlarning tiklanishi, milliy mustaqillik g‘oyasi va mafkurasi, fuqarolik jamiyati  va boshqalarni o‘rganishdan iboratdir.

"O‘zbekistonning eng yangi tarixi" kursini o‘rganishda biz tarixiy  bilimlar, falsafa, sotsilogiya, siyosatshunoslik, madaniyatshunoslik, xalqaro munosabatlar va hokazolarning metodologik asoslariga tayanishni taklif qilamiz, bu esa, jamiyatimiz hayotining barcha jabhalarining xilma-xilligi va naqshlarini ochib berishga imkon beradi.

 Mustaqil rivojlanishning o‘tgan yillari davomida respublikaning ko‘p millatli aholisining mentalitetini hisobga olgan holda qurilgan va bundan keyin ham demokratik tamoyillar va qadriyatlar asosida quriladigan ijtimoiy hayotning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq katta nazariy va amaliy tajriba to‘plandi.

"O‘zbekistonning eng yangi tarixi" kursi zamonaviy gumanitar ta’limning ajralmas qismi bo‘lib, barcha talabalarga hozirgi bosqichda jamiyatimizning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy hayotini tahlil qilish metodologiyasi bo‘yicha zaruriy tayyorgarlikni beradi, ijtimoiy hodisalarni baholash mezonlarini ishlab chiqadi, tarixiy aloqalarni o‘rganadi."O‘zbekistonning eng yangi tarixi” kursini o‘rganish barchaga zamonamizning dolzarb masalalarini, shu jumladan, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining yaratish jarayonlarini chuqur o‘rganish imkoniyatini beradi.

 "O‘zbekistonning eng yangi tarixi" kursini o‘rganishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, u kishilarda nafaqat mas’uliyat, vatanparvarlik, bag‘rikenglik hissini uyg‘otadi, balki mintaqa tarixi haqidagi tasavvurlarni kengaytirishga yordam beradi, davlat mustaqilligi siyosatining aniq masalalarini ishlab chiqishda, mamlakatda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini mustahkamlashda faol ishtirok etadi.

"O‘zbekistonning eng yangi tarixi" kursining asosiy vazifalari yangi dunyoqarash asoslarini, mafkuraviy immunitetni, yoshlar o‘rtasida mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish, talabalar ongiga asosiy madaniy tushunchalar va tamoyillarni kiritish, "ma’naviy bo‘shliq" ning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iboratdir. Bu, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, unlarda insoniyatning ilg‘or g‘oyalari bilan uyg‘unlashgan ijodiy dunyoqarashni shakllantirishda juda muhim omil hisoblanadi.

Hozirgi davrda jahon sivilizatsiyasiga bebaho hissa qo‘shgan xalqimizning tarixiy o‘tmishini tiklash va saqlash eng muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy tarixni o‘rganish  - keng dunyoqarashga,  chuqur ijtimoiy va gumanitar bilimga,  zamonaviy fikrlashga ega yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashning bevosita tarkibiy qismidir.

Hech shubha yo‘qki, zamonaviy tarix ijtimoiy va gumanitar fanlarni birlashtiruvchi omil, milliy istiqlol g‘oyasining tarannum etuvchi,   yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash va barkamol rivojlangan shaxsni shakllantiruvchi vosita sifatida o‘z o‘rniga bundan buyon ham ega bo‘lib boraveradi.