1- tema. Ekonomikaliq teoriyaniń predmeti hám metodi

1-
tema. Ekonomikaliq teoriyaniń predmeti hám metodi

1. 
   .Ekonomikaliq bilimlerdiń payda boliwi hám rawajlaniw basqishlari
   
2. 
   . Ekonomikaliq teoriya pániniń predmeti hám waziypalari.
   

Ekonomikaliq nizamlar hám kategoriyalar.

3. 
   .Ekonomikaliq processlerdi úyreniw metodlari
   
4. 
   .Ekonomikaliq teoriya pániniń student-jaslar sanasinda ilimiy dunya kóz-qarasti qáliplestiriwdegi hám milliy gárezsizlik ideyasin sińdiriwdegi áhmiyeti
   

Ekonomikaliq teoriya pánin, oniń nizam-qagiydalarin biliw ushin, eń dáslep, ekonomika hám oniń waziypalari haqqinda túsinikke iye boliw lazim. Adamzat turmisi hám oniń insan sipatinda kamalĝa keliwi oĝada quramali hám kóp qirli mashqalalarĝa bay. Bul mashqalalar adamlardiń materialliq ónimlerdi islep shiĝariw, xizmetler kórsetiw, ilim, mádeniyat, siyasat, ideologiya, etika, mámleketti basqariw tarawlarindaĝi hám shańaraqtaĝl, sonday-aq basqa xizmet túrleriniń barĝan sayin kúsheyip, rawajlanip hámde olardiń ózgerip bariwi nátiyjesinde júzege keledi. Uzaq dáwirler dawaminda adamzat pikirin bánt etip kelgen ayirim máseleler búgingi kúnde ápiwayi haqiyqat hám ańsat biliw múmkin bolĝan nársege uqsap kórinedi.
Mine usi mashqalalardi sheshiw hám óz mútájliklerin qanaatlandiriw maqsetinde adamlar túrli baĝdarlarda, tarawlarda xizmet kórsetedi. Demek, insanniń túrli xizmetleriniń ishinde eń tiykarĝisi, insanniń jasawi hám oniń insan Sipatinda kamalĝa keliwin támiyinleytuĝm materialliq hám mádeniy ónimlerdi islep shiĝariw hám xizmetler kórsetiwden ibarat bolĝan ekonomikaliq xizmet esaplanadi.
Áyyemgi ekonomikaliq xizmettiń tiykarĝi formasi úy xojaliĝi sheńberinde júz bergen. Sonliqtan áyyemgi grek alimlariniń (Ksenofont, Platon, Aristotel) miynetlerinde ekonomika - úy xojaliĝi hám oni júrgiziw nizamlari dep túsindirilgen. Arab leksikoninda —ekonomikall únemlilik mánisinde túsinilgen, sebebi islam dinine tiyisli ádebiyatlarda únemlilikke ayriqsha itibar berilgen. Biraq házirgi dáwirde ekonomika keń mánisti ańlatip, tek úy yamasa individual xojaliq júrgiziw yamasa únemlilik mánisin ańlatpaydi, al ekonomika - iri jeke xojaliq, jámáátlik xojaliq, akcionerlik jámiyetler, mámleketlik xojaliq-lardan, finans hám bank sistemalarinan, xojaliqlar araliq, mámleketler araliq birlespeler, korporaciyalar, koncernler, qospa kárxanalar, mámleketler Ortasindagi túrli ekonomikaliq qatnasiqlardan ibarat ogada quramali ekonomikaliq sistemani ańlatadi.
Ekonomikaga tiyisli bilimler antik dúnyaniń belgili alimlari Ksenofont, Platon, Aristoteldiń miynetlerinde, sonday-aq, áyyemgi Misr, Qitay, Hindistan hám Orta Aziya alimlariniń miynetlerinde qarap shigilgan edi.
Biraq Aristotelden baslap pútkil dúnyaniń, soniń ishinde Orta Aziyaniń kóplegen alimlari ekonomikani izbe-izlik penen úyreniw tiykarinda oniń kóplegen nizam-qagiydalarin, túsiniklerin jaratip bergen bolsa da, ele ekonomikaliq teoriya pán sipatinda qáliplespegen edi.
Ekonomikaliq teoriya óz aldina pán sipatinda kóplegen mámleketlerde milliy bazardiń qáliplesken hám jer júzlik bazardiń júzege kelip atirgan dáwirlerinde -siyasiy ekonomiyall ati menen qáliplese basladi.
Siyasiy ekonomiya grekshe sózden alingan bolip -politikosll -
jámiyetlik,
—oykosl - úy, úy xojaligi, —nomosl - nizam degen mánislerdi ańlatadi. Yagniy úy yamasa jámiyetlik xojaliq nizamlari mánisin beredi. 1575 -1621- jillarda jasap, dóretiwshilik penen shugillangan francuz ekonomisti Antuan Monkreten birinshi ret 1615-jilda —Siyasiy ekonomiya traktatil atli kishi ilimiy miynetin jazip, ol pándi mámleket kóleminde ekonomikani basqariw páni sipatinda tiykarlap berdi. Keyin ala klassik ekonomistler bul pikirdi tastiyiqlap, siyasiy ekonomiya keń mánisinde materialliq turmis qurallarin islep shigariw hám almasiwdi basqariwshi nizamlar haqqindagi pán, dep jazgan edi.
Ekonomikaliq teoriya pániniń qáliplesiw processinde bir qansha ideyaliq aĝimlar, mektepler júzege kelgen. Olar jámiyet bayligmiń deregi nede, ol qay jerde hám qalay kóbeyedi, degen sorawlarĝa juwap tabiwga urinĝan. Bunday ekonomikaliq aĝimlardan eń dáslepkisi merkantilizm dep atalĝan. Merkantilizm - italyansha —mercantel sózinen alinĝan bolip, Isawdagerl degen mánisti ańlatadi. Bul aĝimnrn tárepdarlari: V. Staffod, T.Man, A.Monkreten, Jan Lou, G.Skaruffi hám basqalar. Olar adamlardiń, jámiyettiń bayliĝi puldan, altinnan ibarat, ol sawdada, tiykarinan sirtqi sawdada payda boladi hám kóbeyedi, sawdada bánt bolĝan miynetti ónimli miynet, basqa miynetler bolsa ónimsiz miynet, dep túsindiredi. Merkantilistler ekonomikaliq teoriyaniń tiykarĝi waziypasi mámlekettiń ekonomikaliq siyasatina ámeliy usinislar islep shiĝiwdan ibarat dep kórsetedi. Olardiń pikirinshe, ekonomikada unamli sawda balansi na erisiliwi ushin mámleket ekonomikaĝa aktiv aralasiwi, yaĝniy milliy óndiris hám sawdani óz qorĝawina aliwi zárúr dep esaplaydi.
Keyingi aĝim fiziokratlar dep atalĝan. Olar merkantilistlerden ózgesherek, bayliq awil xojaliĝinda dóretiledi hám kóbeyedi, degen ideyani alĝa súrgen. Olardiń wákili bolĝan F.Kene óziniń dúnyaĝa belgili —Ekonomikaliq kestel miynetin (1758-j.) jazdi hám onda fiziokratizm mektebiniń tiykarlarin jaratti. Oniń teoriyaliq hám siyasiy baĝdarlamasin táriyiplep berdi. Bul miynette F.Kene almasiwdiń ekvivalentlik táliymatin alĝa súrdi. Oniń pikirinshe almasiw yamasa sawda bayliq jaratpaydi, almasiw processinde teń muĝdarli qunlardiń almasiwi júz beredi, tovarlardiń quni bazarĝa kirmesten aldin payda boladi.
Keyin ala ekonomika pániniń klassik mektebiniń wákilleri bolĝan A.Smit, U.Petti, D.Rikardo siyaqli ataqli ekonomist alimlar bayliq tek ĝana awil xojaliĝinda emes, al soniń menen birge sanaat, transport, qurilis hám basqa xizmet kórsetiw tarawlarinda da dóretiliwin dáliyillep berdi hám bayliqtiń anasi jer, atasi miynet, degen qatań ilimiy juwmaqqa keldi. Soni aytiw kerek, A.Smittiń —kózge kórinbes qoll principi házirgi kúnde júdá kóp tilge alinbaqta. Ol óziniń —Xaliqlar bayligmm tábiyati hám sebepleri haqqinda izertlewll (1776-j.) atli kitabinda insandi aktivlestiretuĝin tiykargi kúsh jeke máp, dep kórsetedi.
XIX ásirdiń aqirgi shereginen ekonomikaliq teoriyaniń jańa baĝdari
—ekonomiksl júzege kele basladi. Dáslep, soni aytip ótiw kerek, bul baĝdar klassik ilimiy bagdardiń tiykargi belgilerine iye edi. Birinshiden, usi baĝdar izertlewshileri ekonomikani izertlewde biliw usillarimń keń sheńberine tiykarlanadi.
Ekonomikaliq teoriya predmetiniń jańasha talqilaniwi xojaliq júrgiziwdiń bazar sistemasi haqqindaĝi marjinalizm dep atalĝan bir pútin táliymatqa alip keldi. Ol inglis sózinen alinĝan bolip, aqirĝi, qosilĝan degen mánisti beredi. Oniń tiykarin saliwshilar Avstriya ekonomikaliq mektebiniń wákilleri Karl Menger, Fridrix fon Vizer, Bem-Baverk hám basqalar bolip, olar tárepinen qosilgan tovar paydaliligimń, qosilgan miynet yamasa resurs ómmdarligimń páseyip bariw nizami degen teoriyalar islep shiĝildi. Marjinalizm teoriyasi aniq alinĝan tovarĝa bolĝan talap hám oniń bahasi ortasindaĝi baylanis hám óz - ara tásirin analizlewde keń qollaniladi.
Ekonomikaliq teoriyaniń jańa baĝdari neoklassik, yaĝniy jańa klassik dep at aldi. Bul teoriyaniń jańa iri wákillerinen biri A.Marshall bolip, ol ekonomikaliq processlerdiń funkcional baylanisiwi hám funkcional Salistirmalarin islep shigiwga háreket etken hám bazar teńsalmaqligin hámde bahani aniqlawshi faktorlar talap hám usinistan ibarat dep qaraĝan. Bul teoriyaliq bagdardiń wákillerinen biri Shveycariyali ekonomist Leon Valras bolip, ol uliwma ekonomikaliq teńsalmaqliq modeliniń tochkasin islep shiĝiwĝa háreket etken.
1936-jilda inglis ekonomisti Djon Meynard Keyns óziniń —Bántlilik, procent hám puldiń uliwmaliq teoriyasil atli kitabinda makroekonomikaliq kórsetkishler: milliy dáramat, kapital qárejetler, tutiniw hám toplawdiń eń maqsetke muwapιq tárizde qáliplesiwi ekonomikaliq rawajlaniwdiń áhmiyetli faktori dep kórsetedi. Keyns táliymati, yaĝniy keynsshilik mektebiniń tásirinde ekonomikada makroekonomikaliq analiz jolĝa qoyildi. Ol mámlekettiń ekonomikani basqariwda aktiv qatnasiwi zárúrligin dálilleydi.
Házirgi zaman ekonomikaliq teoriyasmm áhmiyetli baĝdarlarinan bir i monetarizm dep ataladi. Eger Keyns teoriyasinm islep shigiliwmda orayliq mashqala jumιssιzlιq bolĝan bolsa, monetarizm teoriyasmm tiykarĝi mashqalasi óndiris kóleminiń páseyip bariw sharayatinda inflyaciyarnń júzege keliwi esaplanadi. Usi jaĝday Stagflyaciya dep ataldι. Monetarizm mektebiniń tiykarin saliwshi Milton Fridmen bolip, oniń ekonomikaliq teoriyaĝa qosqan úlesi pul teoriyasin jańa mazmun menen bayitti. Monetaristler tovar islep shiĝariw processine puldiń qayta tásir etiw mexanizmin, pul qatnasiqlari hám monetar siyasattiń ekonomikaniń rawajlaniwina tásirin tereń izertledi.
Házirgi waqitta marjinalizm, monetarizm, keynsshilik hám basqa bir qatar baĝdardaĝi ekonomikaliq teoriyalardiń jiyindisi —Ekonomiksll atamasindaĝi kitapta birlesken bolip, ol AQSH, Angliya hám basqa bir qatar mámleketlerde oqiwliq sipatinda oqitiladi. Rus tiline awdarma islenip, bizge málim bolĝan P.Samuelson, R.Makkonnell hám L. Bryulardiń kitaplari oniń úlgileri esaplanadi.
Házirgi waqitta bul baĝdardaĝi pán bizde hám basqa bir qatar GMDA mámleketlerinde —Ekonomikaliq teoriyal dep atala basladi.
Ekonomikaliq teoriyaniń hár qanday pán siyaqli óz predmeti bar. Bul pándi biliw ushin eń dáslep ol neni úyretiwin aniqlap aliw zárúr. Ekonomikaliq teoriya pán sipatinda payda bolĝannan baslap, búgingi kúnge shekem oniń predmetine hár qiyli táriyip berip kelingen.
Házirgi waqitta kópshilik ekonomistler ekonomikaliq teoriyani
sheklengen resurslar sharayatinda ekonomikaliq xizmettiń tańlap aliniwi
menen baylanιslι pán dep qaraydi. Mine usinnan kelip shigip bul pánniń predmetine tómendegishe aniqlama beriwimizge boladi.