1 1512-yilda Oʻrta Osiyoda yana bir davlat Xiva xonligi vujudga keldi

Xonlikning qulashi
Keyingi yillarda xonlikda asosan turkman va oʻzbek guruhlari oʻrtasida siyosiy kurash davom etmoqda. 1918-yilda turkman rahbari Junaydxon tashabbusi bilan Xon Isfandiyor (1910-1918) o‘ldirilgan.
Uning oʻrniga Xivaning soʻnggi xoni, qoʻgʻirchoq hukmdordan biroz kattaroq boʻlgan yosh Said Abdulloh (1918-1920) tayinlandi.
1920-yil aprelda Rossiyada Xiva xonligining sobiq hokimiyati qoldiqlari agʻdarildi va uning hududida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) tuzildi.
Xorazm NSR 1924-yilgacha boʻlinib, yangi tashkil etilgan Turkman va Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikalari tarkibiga kiritilgunga qadar saqlanib qoldi.


Мне не заткнут рот! 7 минут назад Глоба ошарашила Узбекистан предсказанием на 2023 год...

19-asrning birinchi yarmida Qoʻqon xonligi. eng katta siyosiy kuchga va hududiy ekspansiyaga erishdi. Xonlik tarkibiga Toshkent, Xoʻjant, Koʻlob, Qorategin, Darvoz, Oloy kirgan, Oʻra-Tyuba va Turkiston uchun kurash boʻlgan. Qoʻqonliklar bosib olgan yerlarda qalʼalar qurilgan. Qoʻqon xonligi tarkibiga Qirgʻiziston va Qozogʻiston yerlarining bir qismi – Tyan-Shan tizmasidan to Koʻlgacha boʻlgan hudud kirgan. Balxash va Orol dengizi Xiva, Buxoro va Qozogʻistonning Rossiya tarkibiga kirgan viloyatlari bilan chegaradosh.
Xiva, Buxoro va Qoʻqon feodal oʻzaro nizolar va qoʻshnilar bilan urushlar natijasida ichkaridan buzib tashlangan feodal davlatlar edi. Oʻrta Osiyo xonliklarida odatiy texnologiyaga ega boʻlgan feodal ishlab chiqarish usuli hukmron edi. O‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar feodallar tomonidan eng qattiq ekspluatatsiyaga uchradilar, ko‘p sonli xon soliqlari, tovlamachilik va yig‘imlar yukini ko‘tardilar, feodal o‘zaro nizolar, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan urushlardan aziyat chekdilar. mintaqaning.
XIX asr boshlarida. Xiva va Qoʻqon xonlari oʻzlariga boʻysunmagan qirgʻiz va qozoq yerlariga qarshi yirtqich yurishlar bilan cheklandilar. XIX asrning 30-40-yillarida. Xiva va Qoʻqon oʻz yerlariga daʼvo qilib, Qozogʻiston va Qirgʻizistonning Rossiya tarkibiga kirishiga yoʻl qoʻymaslikka harakat qildilar, ular orqali Oʻrta Osiyo xonliklari uchun muhim boʻlgan savdo yoʻllari oʻtgan.
Qozoqlar va qirg‘izlar Xiva va Qo‘qon feodallari zulmiga qarshi uzoq vaqt ozodlik kurashi olib bordilar. Bu kurash janubiy qozoqlar va qirg‘izlar o‘rtasida rus orientatsiyasining kuchayishi davriga to‘g‘ri keldi, bunga bir qator omillar: Qo‘qon, Xiva va o‘z feodallarining qo‘shaloq zulmi, soliqlar, bojlar, tovlamachiliklar, Rossiyada xizmat ko‘rsatish sabab bo‘ldi. xon qoʻshinlari, ichki nizolar, urushlar, tashqi siyosiy vaziyatning beqarorligi, alohida xalqlarning bir necha davlatlar oʻrtasida boʻlinib ketishi, Rossiya bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdan manfaatdorlik.
XIX asrning birinchi yarmida. qozoqlar va qirgʻizlarning Xiva va Qoʻqon hukmronligiga qarshi birgalikdagi kurashi kuchaydi. XIX asrning 20-30-yillarida. qoʻzgʻolon qalʼalarga tutash hududlarni qamrab oldi: Turkiston, Chimkent, Sayram, Auli-Ota va Pishpek. XIX asrning 40-70-yillarida. bu kurash davom etdi va Qoʻqon va Xivaning qozoqlar, qirgʻizlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar ustidan hukmronligi asoslarini silkitdi, xonliklarni zaiflashtirdi, buning natijasida bu hududda Rossiyaning taʼsiri kuchaydi va mintaqa xalqlarining oʻtish davriga hissa qoʻshdi. Rossiya fuqaroligiga.

Узбекистан предсказанием на 2023 год.
1818-yilda Katta juz qozoqlari podsho hukumatiga oʻzlariga boʻysunish toʻgʻrisida xat bilan murojaat qildilar. 1819-yil 18-yanvarda Sulton S.Ablayxonov oʻziga qarashli 55462 kishi bilan Rossiyaga sodiqlikka qasamyod qildi. 1823-yilda ular Yetisuvda aylanib yurgan 165 ming kishidan 14 ta Katta juz sultonlarini ruslarga tobe qilib qabul qilishni iltimos qildilar. 1824 yil 13 mayda imperator Aleksandr I Rossiya fuqaroligini qabul qilish to'g'risidagi xatni imzoladi.
1830 yilda Oʻrta Juzning bir qator volostlari (25400 vagon, 80481 kishi) aholisidan qasamyod qabul qilindi.
1845 yilda Katta Juzdan Uysin, Jalayir, keyin Abdan, Suan, Shaprashti, Ysti, Shakti, Qanli urug'lari fuqarolikni oldi. 1847-yilda aholisi koʻp boʻlgan Dulat urugʻi Rossiya tarkibiga kirdi.
Shu bilan birga, O'rta Juzdagi Bayjigit urug'iga mansub qozoqlar fuqarolik so'rab ariza bilan murojaat qilishdi. 1863 yilda Qoratoy urugʻidan 4 ming vagon qozoq va Bes-tanbali urugʻidan 5 ming vagon Rossiya tarkibiga kirdi. XIX asrning 60-yillari oxiriga kelib. O'rta va Katta yuzlar qozoqlarining Rossiyaga qo'shilishi tugallandi.
Oʻrta va Katta yuzlar hududi maʼmuriy jihatdan tuzilgan. Tashqi tumanlar va viloyatlar tashkil etildi. Erlarning iqtisodiy rivojlanishi kuzatildi. Aktau, Ulutau, Kapal, Sergiopol, Lepsinsk istehkomlari qurilgan. 1842 yilda Katta Qozoq juzini ma'muriy boshqarish uchun Olatav pristavi va G'arbiy Sibir general-gubernatoriga bo'ysungan Buyuk O'rda pristavi lavozimi belgilandi.
Semirechye iqtisodiy rivojlanishining muhim bosqichi Ili o'lkasining rivojlanishi edi. Iqtisodiy nuqtai nazardan u Qashg'ariya, Tibet va O'rta Osiyoga olib boruvchi asosiy savdo yo'llari tutashgan joyda bo'lganligi sababli katta ahamiyatga ega edi. 1854 yilda K. Gutkovskiy Ili o'lkasida Vernoye istehkomiga asos solgan. Ile oʻlkasining oʻzlashtirilishi Oʻrta Juzning janubiy viloyatlari qozoqlari va shimoliy qirgʻizlarga Qoʻqonga qarshi kurashda yordam berish imkonini berdi. Podpolkovnik I.Karbishev otryadi Qo‘qon xalqining Semirechyedagi qo‘rg‘oni – Tauchubek qal’asini egallab, vayron qildi. Viloyat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. Qozoq, qirg'iz aholisi, shuningdek, rus dehqonlari - Evropa va Sibir viloyatlaridan ko'chib kelgan kazaklar Ili o'lkasi yerlarini intensiv iqtisodiy o'zlashtirishda qatnashdilar. 1856 yilda viloyatni ma'muriy qayta tashkil etish amalga oshirildi. Bu yerda ilgari kiritilgan Olatav raisligi markazi Vernoye boʻlgan Olatav tumaniga aylantirildi. Bu aholi punktiga asos solinishi bilan shimoliy qirgʻiz yerlari Rossiya tarkibiga kirgan hududga qoʻshila boshladi. 1854-yil 26-sentabrda Issiqko‘l qirg‘izlari G‘arbiy Sibir gubernatoriga Rossiya tarkibiga kirish iltimosi bilan murojaat qildilar. 1855-yil 17-yanvarda Omskda issiqkoʻl qirgʻizlari Rossiyaga tobe boʻlib, maʼmuriy jihatdan Olatava okrugi tarkibiga kirdilar.
Bu davrda janubiy qozoqlar va qirgʻizlarning Rossiya bilan yaqinlashishiga Qoʻqon feodallarining qarshiliklari kuchaydi. Ularga harbiy bosim o'tkazdilar va Rossiya fuqaroligini qabul qilish tarafdorlariga qarshi qatag'on qildilar. 1857-yilda Qo‘qon qal’alarining Aulie-Ota va Chimkent hududida qozoqlar va qirg‘izlar Qo‘qon zulmiga qarshi birgalikda harakat qildilar. Qozog‘iston va Qirg‘izistonning janubiy viloyatlarining Rossiyaga qo‘shilishini muvaffaqiyatli yakunlash uchun Qo‘qon bilan kurashda qozoq va qirg‘iz xalqlariga yordam berish uchun qulay vaziyat vujudga keldi. 1859 yilda Katta juz qozoqlari va shimoliy qirg'izlar yashagan qo'shni hududda Kastek istehkomi qurildi. Bu yerda polkovnik Zimmerman otryadi bilan Qo‘qon qo‘shinlari o‘rtasida birinchi yirik jang bo‘ldi. 26 avgustda Chuy vodiysidagi Qo‘qon qal’asi To‘qmoq xuddi shu otryad, 4 sentabrda esa Pishpek tomonidan egallab olingan. Ammo tez orada qo‘qonliklar Auli-Ata yo‘nalishidan katta kuchlar bilan hujumga o‘tib, Chuy vodiysi qirg‘izlari ustidan o‘z hokimiyatini tikladilar. Oktyabr oyida Uzun-Ogʻoch yaqinida podpolkovnik G. A. Kolpakovskiy boshchiligidagi rus otryadi qoʻqonliklarning salmoqli kuchini magʻlub etdi. 1862 yilda Chuy qozoqlari Qo‘qon hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Ular Qo‘qon xoni hokimini Pishpekda o‘ldirib, Verniyni mustahkamlashda yordam so‘rab rus hokimiyatiga murojaat qiladilar. 1862 yil noyabrda podpolkovnik G. A. Kolpakovskiy qoʻmondonligidagi rus otryadi mahalliy qirgʻiz aholisi koʻmagida Qoʻqonning Toʻqmoq va Pishpek qalʼalarini ikkinchi marta egallab, vayron qilingan. Ikkinchisining o'rnida 1864 yilda Pishpek istehkomi qurilgan. Pishpek, Toʻqmoqning bosib olinishi va solto qabilasi va saribagʻish qabilasining salmoqli qismi Rossiya imperiyasi fuqaroligiga oʻtishi bilan Chuy vodiysi aholisi Rossiya tarkibiga kirdi. 1863 yilda rus qo'shinlari otryadi qirg'iz qabilalarining yordami bilan daryo bo'yidagi Djumgal va Kurtka qo'qon istehkomlarini egallab, vayron qildi. Narys. Shu bilan birga sayoq qabilasidan boʻlgan isyonkor qirgʻizlar Toʻgʻuz-Toroning Qoʻqon istehkomini vayron qildilar. Bu Qoʻqon feodallarining Markaziy Tyan-Shan aholisi ustidan hokimiyatining qulashiga olib keldi. Markaziy Tyan-Shanda yashagan sayoq va chirik qabilalari qirgʻizlari ixtiyoriy ravishda Rossiya tarkibiga kirdilar. 1864 yilda ko'lda. Issiqko'lda Oqsuv istehkomi qurildi va o'sha yili Susamir va Ketmen-Tube vodiylarining 10 ming vagonlari Rossiya fuqaroligini qabul qildi, bu Shimoliy Qirg'izistonni tinch yo'l bilan qo'shib olish jarayonini yakunladi, uning hududida yirik qirg'izlar yashaydi. aholi yashagan, Rossiyaga. Bular yirik qabilalarning qirgʻizlari: sari-bogʻish, solto, bugu, cherik, saru, qushchu, choʻn-bagʻish va bir necha qabila: azik, basiz, tyobey, yetigen, qoʻnurat, monoldor, suv-murun, zediger, kiti. Shimoliy Qirgʻiziston tarkibiga Chuy vodiysi, Issiqkoʻl havzasi va Markaziy Tyan-Shan kirgan.
Shimoliy Qirg'izistonning Rossiya tarkibiga kirishi janubiy viloyatlarga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi, uning hududidagi xuddi shunday jarayon 1873-1876 yillardagi qo'zg'olon bilan chambarchas bog'liq edi. Qoʻqon hukmronligiga qarshi, Qoʻqon xonligining tugatilishi, uning hududida Rossiya tarkibida Fargʻona viloyati tashkil topgan.

XVIII-XX asr boshlarida Markaziy Osiyodagi qozoq aholi punktlari hududini ko'rib chiqaylik. Qozogʻistonning Rossiya tarkibiga qoʻshilishidan oldin XVIII-XIX asrning birinchi yarmida Xiva, Qoʻqon xonliklari va Buxoro amirligida. Qozoqlar oʻzbeklar, tojiklar, qirgʻizlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar bilan birga yashagan. 16-asr oxiridan boshlab Qozoq xonligi Markaziy Qozogʻiston va Turkiston viloyatini, shu jumladan Toshkentgacha boʻlgan hududni egallagan. Bu yerda 1 millionga yaqin aholi istiqomat qilgan va bu yerdan qozoq xonlari Oʻrta Osiyo davlatlariga qarshi harbiy yurishlar uyushtirgan.

18-asrda jungorlarning qozoq va qirgʻiz yerlariga bostirib kirishi. qozoqlar va qirg'izlarning shimolga - Rossiyaga, janubga - O'rta Osiyo xonliklariga ko'chishiga olib keldi. Katta, Oʻrta va Kichik yuzlarning 150 mingga yaqin qozoqlari Xiva va Qoʻqon xonliklariga koʻchib kelib, qishda yaylovlarda yurishgan.
Qozoqlarning Oʻrta Osiyodagi mavsumiy koʻchmanchilik yoʻnalishlari 18—19-asrlarda rus olimlari sayohatchilari va harbiy xizmatchilari tomonidan batafsil bayon etilgan. , shuningdek, zamonaviy etnograflar M. S. Mukanov, V. V. Vostrov, P. I. Kushner, V. M. Ploskix. Oʻrta Osiyoda yashovchi oʻtroq qozoqlar va qirgʻizlar toʻgʻrisida koʻrsatilgan vaqt davomida bizda yetarlicha materiallar yoʻq. Qozoqlar va qirgʻizlarning bir qismi Xiva va Qoʻqon xonlari qoʻshinlarida maosh evaziga xizmat qilishi mumkin edi, chunki Oʻrta Osiyo hukmdorlarining bosqinchilik siyosati katta qoʻshinlarni saqlashni talab qilar edi.
XVII-XVIII asrlarda Jung'or bosqinchiligi. barcha uch qozoq yuzlarining mavsumiy koʻchishlarining anʼanaviy yoʻnalishlarini oʻzgartirdi va qozoqlar va qirgʻizlarni yil boʻyi yurish uchun boʻsh yerlar boʻlmagan Oʻrta Osiyo xonliklarida vaqtincha qolishga majbur qildi.
Kichik juz qozoqlarining Xiva xonligi yerlarida qolishi uchun XVIII asrda Chingiziylar avlodi sifatida Xiva xonligida hukmronlik qilishga Kichik juz xonlari taklif etila boshlaganida ma’lum bir imkoniyat vujudga keldi. Lekin bu ham vaqtinchalik omil edi, Xiva xonligida yil boʻyi koʻchmanchilik uchun boʻsh yerlar boʻlmagan.
Oʻrta Osiyoda koʻchmanchilik chegaralarining oʻzgarishi 18—20-asr boshlarida Xiva, Qoʻqon va Buxoro kurashlari bilan bogʻliq edi. Oʻrta Osiyodan Rossiya va Xitoyga karvon va savdo yoʻllari oʻtgan janubiy Qozogʻiston va Qirgʻiziston yerlari uchun. Qo‘qon va Xivaga qarshi qozoq sultonlarining yordamiga muhtoj bo‘lgan Buxoro amirining ahvoli og‘ir edi. 19-asrning oʻrtalaridan janubga harakatlanayotgan rus qoʻshinlaridan amirlikni shimoldan Katta juz qozoqlari qamrab olgan. Xiva va Qoʻqonning qoʻshib olingan yerlarida Turkiston general-gubernatorligi tuzildi. Qozoq yuzlari XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva va Qo‘qon hududida qishki ko‘chmanchi yo‘llarini saqlab qolgan. Oʻrta Osiyo maʼmuriyatiga soliq toʻlaganlar. Rossiya statistikasida qozoqlarning Oʻrta Osiyoga ommaviy joylashishga oʻtishi, jumladan, 1897, 1916, 1917 yillardagi aholi roʻyxatga olishlari haqida maʼlumotlar berilmagan.
Ploskix V. M., Qoblandin K. I. Qoraqalpogʻiston hududidagi qozoqlarning anklavlarini, 19-asrning 2-yarmidagi Qoʻqon va Xivaga qarshi qoʻzgʻolonlarda qozoq va qirgʻizlarning ishtirokini qayd etadi. Qozoq qabila toponimlari nomlariga mos keladigan aholi punktlari nomlari alohida ta’kidlangan.
1722-yilda jung‘orlar qozoqlar va O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari istiqomat qilgan Toshkent, Sayram, Turkiston shaharlarini bosib oldilar. Kichik juz qirgʻizlari va qozoqlari dujungarlardan qochib, Buxoro va Xivaga yoʻl olishdi; Oʻrta juz — Samarqand, Buxoroga; Katta juz — Samarqand, Xoʻjant, Fargʻona, Qorategin, Pomirga. Ayrim mualliflar joylashuv geografiyasini, chunki ularda Markaziy Osiyoda koʻchmanchilarning oʻtroq joylashishi, shuningdek, Jungʻor xonligi tor-mor etilgandan soʻng Oʻrta Osiyodan Qozogʻiston va Qirgʻizistonga chiqib ketganliklari haqida statistik va xronologik maʼlumotlar yoʻq. XVIII asrda Qing imperiyasi.
Xiva xonligi Muhammad Rahimxon davrida (1806-1825) Janadaryo, Quvandaryo, Sirdaryoning quyi oqimi, Ustyurt, Mang'ishloq hududidagi qozoq ko'chmanchi qarorgohlariga hujum qildi. Kichik juzlarning 27 ming vagonini xonlikka qoʻshib oldi. 10 ming qozoq Orol dengizi sohillarida, daryoning quyi oqimida sarson-sargardon boʻlgan. Sirdaryo, daryoning og'zida. Amudaryo, Ustyurt platosida, Xiva qoʻrgʻonlari yaqinida Qoʻngʻirot, Mangʻit, Qipchoq, Djan-Qalʻa. 1873-yilda Xiva xonligining rus qoʻshinlari tomonidan bosib olinishi natijasida daryo boʻyidagi oʻng qirgʻoq qismi. Amudaryo Rossiya imperiyasiga, chap qirgʻogʻi esa Xiva xonligiga oʻtgan. 1920 kvadrat metr Rossiya imperiyasiga ketdi. va 130 ming kishi, Xiva xonligiga esa 62225,8 kv.m. va 366615 kishi.
Xiva xonligi tarkibiga 26 ta bek va 2 ta mulk kirgan.
Rossiya imperiyasiga qoʻshib olingan Xiva yerlaridan ikki boʻlim – Chimboy va Shoʻraxondan iborat boʻlgan Amudaryo boʻlimi tashkil etildi. Chimboyda 1874 yil maʼlumotlariga koʻra 20 ming qozoq boʻlgan. Amudaryoning quyi oqimida Toʻrtqara urugʻidan 300 vagon qozoq, 600 Sheqti, 300 Qorasakal, 100 Shumekey va Bayuli qabilasidan 40 vagon kezib yurgan. Ular yarim ko'chmanchi hayot kechirgan, dehqonchilik bilan shug'ullangan, sayr qilishni davom ettirgan.
Xiva xonligi hududi boʻlingandan keyin qozoq urugʻlarining sobiq Xiva hududlaridan rus urugʻlariga va aksincha koʻchishi boshlandi. Bu yerning qattiqligining kuchayishi, meridional (shimoldan janubga) mavsumiy migratsiyaning qayta tiklanishi va soliqlarning oshishi bilan bog'liq edi.
70-80-yillarda. 19-asr qozoqlarning koʻpchiligi Amudaryo boʻlimiga koʻchib oʻtgan. Bu yerda ular Sho‘rxon uchastkasida – 32,8 foiz va Chimboy uchastkasida – 22,8 foiz to‘plangan. 1897 yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, qozoqlar Amudaryo departamenti aholisining 26,5% ni, joriy statistik maʼlumotlarga koʻra esa 1912-1913 yillarda. - 24,6%.