1. Al Farobiy va Abu Rayhon Beruniyning psixologik qarashlari

1.Al Farobiy va Abu Rayhon Beruniyning psixologik qarashlari

Abu Nasr Forobiyning (874-950) psihologiya sohasidagi qarashlari uning falsafiy fikrlari bilan chambarchas bog‘langandir. Forobiy materiya haqida fikr yuritar ekan, uning real narsa va hodisalarning asosini tashkil etishini va keyinchalik mustaqil rivojlanganligini isbot qilishga harakat qiladi. Uning fikricha, materiya - real narsalarning moddiy boshlang‘ichidir, bu boshlang‘ich, asosan to‘rt elementdan - tuproq, suv, havo va olovdan iboratdir. Bular sodda substansiyalar bo‘lib, ularning xususiyatlarini ko‘rsatib, olov issiqlik, havo juda tez bir joydan ikkinchi joyga uchib yurishlik, suv sovuqlik, tuproq qattiqlikdan iboratdir. Forobiy mana shu sodda substansiyalar vujudga keladi degan xulosani chiqaradi va murakkab substansiyalarning o‘z-o‘zicha vujudga kelmasligi, balki uning rivojlanishida o‘ziga yarasha qonuniyat mavjud ekanligi to‘g‘risida fikr yuritadi. Forobiyning fikricha, sodda substansiyaning birlashuvidan avvalo minerallar - neorganik jismlar vujudga keladi, undan keyin hayvonot va, nihoyat, olam jismlari rivojlanishining oliy bosqichi - inson vujudga keladi.
Beruniy psihologiya sohasida o‘zidan ilgari o‘tgan olimlar - Forobiy, Xorazmiy zamondoshi bo‘lgan Ibn Sino asarlarini va Hindistondagi psihologik fikrlarni yaxshi o‘rganib, hayotiy tajribalar asosida psihologiya sohasida original fikrlar qoldirgan. Beruniy insonning barcha mavjudotlardan ustunligini uning tafakkurga ega ekanligi bilan izohlaydi. Insonda idrok, tasavvur, xayol, xotira kabi psixik protsesslarning mavjudligi va ularni ishga solishni isbotlab beradi. Olim o‘qigan, eshitgan, ko’zatishdan olgan bilimlarning kishi xotirasida mustahkam saqlanib qolishi masalasiga alohida e’tibor beradi. Shuning uchun ham u kishi faoliyatida xotiraning roli katta ekanligini va uning ahamiyatini ko‘rsatishga harakat qiladi. Beruniyning asoslab beradigan barcha narsa xotirada yaxshi saqlanib qolinadi, uni tez va oson esga tushiriladi, degan fikri diqqatga sazovordir. Olim kishi xotirasi to‘g‘risidagi fikrida ilmiy va diniy nuqtai nazarni bayon etadi. U bir joyda xotira kishiga “Olloh taoloning bergan in’omidir” va u hosil qilinmaydi, degan bo‘lsa, ikkinchi bir joyda bu fikrni rad etib, u xotiraning yuksak darajaga ko‘tarilishi zo‘r berib va qunt bilan ishlash natijasi ekanligini isbotlashga xarakat qiladi.

2.Pifagor va Geraklitning falsafiy qarashlari

Geraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning Karbiy qirg`oqidagi Efes shaxrida zargar oilasida dunyoga kelgan.U stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan.uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Okar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda turg`unlik yo`q. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o`zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bo`ladi. «Ko`rash hamma narsaning otasi, hamma narsaning podshosidir», degan ekan Geraklit. Bundan Geraklit kishilar o`rtasida urushlarni targ`ib qilgan ekan-da, deya xulosa chiqarish noto`g`ri. Geraklitning fikricha, doimiy o`zgarish, harakat va o`zaro qarama-qarshi tomonlarga o`tish — jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog`liq. Masalan, dengiz suvi inson iste’moli uchun yaroqsiz bo`lsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta’sir ko`rsatgan.
Pifagor (eramizdan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o`tgan. u

qadimgi Yunonistonda diniy-mafko`raviy falsafiy maktab, ya’ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o`zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko`chib ketgan, usha yerda o`z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, rakamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko`ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki ideallashgan rakamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu rakamlar maxsulidir. Pifagorchilar birinchi bo`lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo`lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U «tartib» to`g`risidagi ta’limotini yaratib, faqat aristokratlar o`rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muxim rol o`ynaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir.

4.O‘zbekistonda psixologik muammolarni o`rganuvchi labaratoriyalarning ochilishi

O`zbekistonda psixologiya fanining shaqllanishiga katta hissa qo`shgan olimlardan yana biri P.Ivanov hisoblanadi, 1927 yil Samarqanddagi o`zbek pedagogika institutida (pedakademiya) eksperimental psixologiya laboratoriyasini
tashkil qilgan. 1940 yilda u pedagogika institutlari talabalari uchun psixologiyadan
birinchi o`quv qullanmasini nashr qilgan
Keyinchalik 1934 yili Samarqand pedagogika institutining o`zbek davlat
universitetiga aylantirishi munosabati bilan Ivanov o`z laboratoriyasi bilan
Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Universitetiga ko`chib o`tadi. Pedagogika
ukuv muassasalarida ilmiy pedagogik potentsialning yetishmasligi tufayli dastlabki
psixologiya darslari ustida tarjimonlar yordamida olib borilgan keyinchalik bu
tarjimonlariing o`zlari mustaqil ravishda psixologiyadan o`zbek tilida ma’ro`zalar
uqiy boshlashgan. Aliaskar Usmonov, Toxiriyxon Askarxujaev, Bayburova,
Raxmatova va boshqalar bir bo`lib o`zbek tilida psixologiya o`qituvchilari
bo`lishgan Ivanov (1891-1968 yillar) psixologiyadan 75 yildan ortiq ilmiy ishlari
nashr qilingan. Uning 1927 yilda nashr qilingan «Umumiy pedagogika» bo`yicha
qisqa ocherk, «maktabshunoslik» tarbiyaning umumiy metoddari 40-yillar va 54-
yillarda «Umumiy psixologiya», 62-yilda -«Ta’limning psixologik asoslari» kabi
asarlari O`zbekistondapsixologiya fani rivojlanishiga juda katta hissa qo`shdi

5.Psixologiya tarixida psixoanaliz

Z.Freyd g'arb madaniyatiga chuqur ta'sir ko`rsatdi. Freyd-
ning klinik psixologiya va psixiatriyadagi ilmiy qarashlar
lohida o'ringa ega. Freydning kuzatishlari qator nevrologik
puzilishlarning psixologik sabablari mavjudligi tog'risidagi
Jning fikricha, kOzi ojizlik yoki karlik. beixtiyor ko'rmas-
lik va eshitmaslik xohishi insonda keskin xavotirlikni uyg'otar
ekan. Freyd gipnoz ongsizlikka yo`l deydi va patsientlarn
davolashda undan foydalandi. Natijada bemorlar gipnoz tufay-

i o'zlarining anglab bo'lmas qobiliyatlarini ochadilar. So'ngra

! patsientlar o'zlarini ruhiy yengillashishlariga imkon beruvch
erkin assotsiatsiya usulini olib kirdi. Ushbu usulga ko'ra mi-
joz o'zining dardlarini bayon etadi. Bu esa patsientlarga ruhiy
yengillik olib keldi. Freyd ruhiy buzilishlarning zamini, bu
ungi bezovtalanishlarning sababi patsientlarning o*tmishi bi
an bog'lig. bolalikdagi tuyg'ulariga borib bog'lanishini ta'kid-
ladi. Kasalliklarning ongsizlik sabablariga tayangan shaxs
nazariyasini psixoanaliz davolash metodi bilan bog*ladi
Freyd topografik modeldan foydalanib, psixik hayotning
uch darajasini ajratdi:
ong; ongoldi; ongsizlik
6.Longityud metodi
Longityud metodining boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, hatto o'n yillab tekshiri adilar. Longityud metodidan nemis psixologi V.Shtern, fran suz psixologi R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Menchinskaya A.N.Gvozdev, N.S.Leytes, V.S.Muxina va boshqalar ko'p yil-lardan beri foydalanmoqdalarMazkur metod orqali bir xil jinsli (Hasan-Husan, Foti-ma-Zuhra yoki aralash jinsli Hasan-Zuhra, Fotima-Husangizaklar kuzatilgan. Longityud metodi yordamida subyekiv omillarning o'ziga xosligini obyektiv shart-sharoitlari va ij-imoiy muhitning sinaluvchiga ta'siri o'rganiladi. Chunonchi
gizaklarning o*xshashligi va tafovuti, ta'sirlanishi, his-tuyg'u-ning o' zgarishi, kishilar o'rtasidagi individual farqlar (ishchanligi, temperamenti, oliy nerv faoliyati tizimi va hokazo) bo`yicha na'lumotlar olish longityud metodi orqali amalga oshiriladi Kompleks metodi yordamida o'rganilgan obyektdag o'zgarishlar turli nuqtayi nazardan tahlil qilinadi yoki ular
ga har xil yondashiladi. Masalan, bolada oddiy bilimlarn o'zlashtirish xususiyati psixologik jihatdan tekshirilayotgar po'lsa, kompleks yondashish ta'sirida ana shu o`zlashtirish-
142 ing falsafiy, mantiqiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususi- atlari yoritiladi. Aytaylik, keksayishning biologik omillarin D'rganish, uning psixologik, fiziologik, mantiqiy jihatlarini
yoritishga xizmat qiladi. IImiy tadqiqot metodlarining uchinchi guruhi natijalarni ayta ishlash bo'lib, ular statistik (miqdor) va psixologik (sifat) ahlil turlariga bo'linadi
Ilmiy tadgiqot metodlarini sharhlash guruhi genetik va do-alash metodlaridan iboratdir.
7.Eley falsafiy maktabi
Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi YI — V asr) shoir va faylasuf bo`lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayoxat qilib, umrining so`ngi yillarini Eley shaxrida o`tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant «Tabiat haqida» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, holos. u ko`pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni xayvonlarga, o`simlik dunyosiga daxldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan. uning falsafiy ta’limotiga ko`ra, tabiat - o`zgarmas va harakatsizdir, «Хamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi». Biz hammamiz yerdan tug`ilganmiz va yerga aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu

qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga to`rtki bo`ldi. Ksenofant ilgari so`rgan G`oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining ko`zga ko`ringan namoyandalaridan biri, eramizdan avvalgi 504 yili tug`ilgan Parmenid tomonidan rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmenidning shogirdi va do`sti Zenon (490-430 yillar) o`z ustozining ta’limotini himoya qildi va uni rivojlantirdi.

Qadimgi Yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o`rin tutadi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoseologiya (bilish to`g`risidagi fan) muammolari bilan shug`ullangan. Sofistlar yangi kasblarning moxir ustalari, ya’ni o`qituvchilar, diplomatlar, notiklar, sud maxkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo`lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o`rnatishga xizmat qilgan. ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir ko`rsatgan.
11.Suqrot va Aflotunning falsafiy qarashlari
Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug`ullangan, xurfikrli inson, kambag`aldan chiqqan, tosh yunuvchining o`g`li, o`ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo`lgan.
Uning hayoti fojiali tugagani to`g`risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib ketgan. O`z davrida Afinadagi xukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi fikrlarni ilgari so`rgani uchun ruxoniylar uni daxriylikda hamda yoshlarni axloqan bo`zishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb quyilgan. Garchand kutilish imkoni bo`lsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini nixoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir gadax zahar ichib o`lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo`lishidan qat’i nazar, so`zsiz itoat etishni targ`ib etganlari G`oyatda ibratlidir. Хolbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni noto`g`ri va adolatsiz deb xisoblagan hamda ularni qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday bo`lsa-da, ularga buysungan. Shu ma’noda, Suqrot o`zini aybdor deb topgan sud xukmiga itoat etgan va o`zini uning ixtiyoriga topshirgan. «Aflotun mening do`stim, ammo qonun do`stlikdan ustun turadi» degan xikmatli ibora usha davr ma’naviyatining yaqqol ifodasidir.
15.Demokritning qarashlari
Demokritning qarashlari ham muxim o`rin tutadi. U xaqiqiy borliq — moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, cheksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda moddiy zarrachalardan, ya’ni atomlardan va bo`shliqdan iborat deya ta’lim beradi. Atomlar va bo`shliq o`zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar — bo`linmas va o`zgarmas, sifat jixatdan bir xil, uning miqdori shakli singari bexisobdir. Harakat, degan edi Demokrit, atomlardan iborat moddaning abadiy, tabiiy holatidir. Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda na jamiyatda xech bir narsa tasodifan paydo bo`lmaydi», deb yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida axloqiy ta’limot muxim o`rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari siyosiy qarashlari bilan uzviy bog`liqdir. Yaxshi boshqarilayotgan davlat — buyuk qurg`ondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha narsalardan ustun turmog`i lozim.
Me’yor, deydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga in’om etgan kuch va qobiliyatga mos

kelishadadir. Donolik uchta xosil keltiradi: yaxshi fikrlash; yaxshi so`zlash; yaxshi harakat qilish. Demokritning axloqiy qarashlari o`z davridagi amaliy ma’naviy munosabatlarning umumlashmasidir. Uning ta’limoti bugungi kunda insonlarni axloq-odobga, diyonatga da’vat etadi.

16.Bixeviorizm maktabi haqida tushuncha

AQSH psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm (xulq ma'nosini
anglatadi) psixologiyasi oqimi XIX-asrning oxiridan boshlab yo'nalish
sifatida xukm surib kelmoqda. Bixeviorizm vakillari emperik ( amaliy
psixologiyaga va uning interospektiv metodiga (o'Z-o'zini kuzatish) qarshi
kurashdilar. Bixevioristlar psixologiya filosofiyasiga emas, tabiatshunoslik
fanlariga tayanib kuzatish, eksperement otkazish, ichki (sub'yektiv)
netodan voz kechib tashki ( ob'yektiv) metodga ko'chish g'oyalarini ilgari
surdilar. Bixevioristlar insonlar va hayvonlar ruhiy dunyosini o'rganish
bevosita xissiy organlar yordami bilan xis ettiriladigan narsalar va
xodisalarga yo'naltirilishi kerak degan pozitsiyani egalladilar.
Bular ongni o‘rniga xulq atvornj qo‘yganlar

17.Kuzatish metodi - ikki xil bolib, ob'ektiv (tashqi) va sub'ektiv (ichki) kuzatish turlari mavjud. Inson psixikasidagi ozgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi:

a) kuzatishning maqsad, vazifasi belgilanadi;
b) kuzatilayotgan ob'ekt tanlanadi;
v) tadqiqot otkazish vaqti rejalashtiriladi;
g) kuzatish qancha davom etishi qat'iylashtiriladi;
d) kuzatish insonning qaysi faoliyatida (oqish, oyin, mehnat, sport) amalga oshirilishi aniqlanadi;
e) kuzatishning shakli (yakka, guruh, jamoa) tanlanadi; yo) kuzatilganlarni qayd qilib borish vositalari (kundalik suhbat daftari, kuzatish varaqasi, magnitafon, videomagnitafon) tayyorlab qoyiladi. Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning
diqqati, his-tuygulari, asab tizimining tashqi ifodalari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq-atvori, nutq faoliyati kabilar organiladi. Ammo ota murakkab ichki kechinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xotira va aql zakovatni tadqiq etishga bu metodning imkoni yetmaydi.
Masalan, ospirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, his-tuygusining ozgarish xususiyatlari, talabga intilish, oz harakatini idora qila olish yuzasidan materiallarni yigish mumkin.
Tashqi kuzatishda ba'zan tafakkur boyicha ham ma'lumotlar olish mumkin. Ish ustidagi kayfiyatni, chegradagi tashvish va iztirobni, sinchkovlik kabi ruhiy holatlarni kuzatib, tafakkurdagi ozgarishni aniqlash mumkin. Bundan tashkari qolning titrashi, asabiylashish, nutqning buzilishi ham insonning ruhiyatidagi ozgarishlar boyicha ma'lumotlar beradi. Psixologiyada oz-ozini kuzatish, ya'ni interospeksiya metodidan ham foydalaniladi, lekin bu psixologiyaning ilmiy bolmagan metodi hisoblanadi.

20.Spinoza psixologiyasi va uning "Etika" asari

Dekartning birinchi opponenti bulib gollandiyalik faylasuf Barrux Spinoza chikdi. Gegelning fikricha B.Spinoza Dekart falsafasidagi dualizmni olib tashladi. Unga kura yagona va abadiy ajralmas xususiyatlarga ega bulgan substantsiya - bu tabiat. Shuning uchun odamni substantsiyalar uchrashadigan "joy" sifatida Spinoza inkor etadi. Odam bir butun moddiy va ruxiy mavjudod deb biladi. Xech kim Spinozachalik Dekartning dualiz organizmga mashina singari munosabatda bulganini anglamagan. Uzining eng mashxur psixologik asari "Etika"da faylasuf dastlab substantsiyalar masalasida tuxtaladi. Shu erdanok uning karashlari Dekartning karashlaridan uzoklashadi.

Dekartdan farkli ravishda Spinoza monestik ta'limotni ilgari surdi. Substantsiya deganda Spinoza bizdan tashkarida joylashgan tabiatni tushunadi. Bu substantsiya uz navbatida bir kancha xususiyatlarga ega bulib, inson ularning fakat ikkitasi - tana va fikrni biladi. Shuning uchun rux va tana bitta individualni, ya'ni fikrlaydigan tanani tashkil etadi. Aloxida ruxiy substantsiyaning borligini Spinoza inkor etadi, lekin materiya va tafakkur birligi muammosini oxirida ochib berolmadi. Substantsiyalar ta'limoti asosida Spinoza insoning xissiy xolatlari kuprok affektlar masalasini yoritib berdi. uzining affektlar xakidagi ta'limotida affektlarning paydo bulishi va ularning tabiati: odamlarning affektlarga kulligi va affektlarning kuchi; inson ozodligi va inson aklining kuchi masalalari yuzasidan tuxtaldi.
Affektlarni Spinoza tabiiy xodisa deb biladi. Affektlar orasidan Spinoza Z tasini aloxida ajratib kursatadi.
1. Xoxlash.
2. Konikish.