1-amaliy ish Lokomotivlarning detal va uzellari mexanik nosozliklari turkumlanishi Ishdan maqsad

Material shikastlanishi turi	Mazkur shikastlanish yuzaga keladigan mashina detallari	Detallarni shikastlanish xarakteri
Detallarni shikastlanishi sabablari
Qoldiq deformatsiya	Shtangalar, shpilkalar, idishlar, sirpanish podshipniklari va boshqalar	Detalning geometrik shakli o‘zgarishi (cho‘zilish, ezilish, pachoqlanish va boshqalar)	Cho‘zuvchi va siquvchi o‘zgaruvchan kontakt kuchlanishlarini uzoq vaqt ta’sir yetishi, metall haroratining ortishi
Qovushqoq sinish	Anker boltlari, fazoviy konstruktsiyalarning ko‘taruvchi elementlari, kuchlanganlikka ega boltlar	Sezilarli makroplastik deformatsiyali buzilishlar, sinish yuzasi yorqin rangda emas	Normal foydalanish sharoitlarini keskin o‘zgarishi sababli sezilarli o‘ta kuchlanishlar
Mo‘rt sinish	Payvand birikmalari, shaklli detallar, katta qattiqlikka ega valiklar, cho‘yan quymalar	Sezilarsiz makroplastik deformatsiyali buzilishlar (silliq namu nalarning 5% dan kam torayishi), ko‘pincha buzilish joyidan nursimon tarqaluvchi ko‘rinishdagi kristall tuzilmaga ega	Sezilarli zarb yuklamalari mavjudligi, termik ishlov berish defektlari, material sifatining pastligi, tarkibida fosfor, vodorod moddalarining ortiqligi, darzlarda kuchlanish kontsentratsiyasi mavjudligi, po‘latning sovuq sinuvchanligi
Toliqishli sinish	Vallar, o‘qlar, shatunlar, trubalar, podshipniklar, tishli g‘ildiraklar, zanjirlar va takrorlanuvchi yuklamalarning uzoq muddat ta’sirida bo‘lgan boshqa detallar	Darz yoki buzilish paydo bo‘lishi. Sinish yuzasi darzning bir maromda kattalashishi hududlariga, sinishning tezkor rivojlanishiga va sinish hududiga ega.	Material mustahkamligi kamayishi, turli yo‘nalgan yuklamalarni, tsiklik haroratiy kuchlanishlarni uzoq muddat ta’siri, kuchlanishlar kontsentratsiyasi mavjudligi (kesiklar, nometall aralashmalar, mikrodarzlar)
Toliqishli zanglash	Tishli g‘ildiraklar, chayqalish podshipniklari, sirpanish podshipniklari ichquymalari	Kontakt yuzalarida mayda o‘yilishlar yuzaga kelishi, detallar normal ishini buzilishiga olib keluvchi yuza sifatining keskin yomonlashuvi,	Materialning kontakt mustahkamligini kamayishi, katta kontakt kuchlanishlari
Metall juftlarni yedirilishi	Sirpanish podshipniklari, vallar, o‘qlar, yo‘naltiruvchilar, nasoslarning porshen guruhlari, uzatmalar, sharnirli birikmalar, rezba va ko‘plab boshqa detallar	Detal geometrik o‘lchamlarining bir tekis o‘zgarishi	Birikish yuzalarining uzoq vaqt ishqalanishi
Abraziv yedirilish	Tizimlar trubalari va ularning muftalari, nasoslar, plunjer va yoqilg‘i nasosi silindri	Geometrik o‘lchamlarining bir tekis o‘zgarishi, ishqalanish yuzalarida o‘ziga xos chiziqchalar kuzatiladi, ularning yo‘nalishi abraziv zarralar harakati yo‘nalishiga mos keladi	Ishqalanish yuzalarini abraziv zarralar bilan o‘ziga xos ta’siri
Tiqilish	Tishli uzatmalar shesternyalari, ishqalanish podshipniklari	Adgeziya va kontakt yuzalaridan metall zarralarini uzilishi	Moyning qovushqoqligi pasayishi va katta tezliklar va katta solishtirma bosimlarda moy qatlamining siqib chiqarilishi
Gidroabraziv eroziya (suyuq eroziya)	Truba o‘tkazgichlari apparaturasining berkituvchi va rostlovchi elementlari, gidroturbinalarning ishchi kameralari, nasoslar gidravlik qismlari detallari	Yedirilgan yuzaning xarakteri suyuqlik oqimi ta’siri shartlari bilan aniqlanadi. Buzilishlar dog‘, chiziqcha, o‘yilishlar, bo‘shliqlar, kraterlar ko‘rinishida bo‘ladi.	Metallning korroziyaga chidamliligi pasayishi, oqim tezligi kattaligi, material oquvchanligi pastligi
Kavitatsiya	Nasoslar gidravlik qismlari detallari	Metall yuzasida mayda, lekin chuqur pittinglar yuzaga kelishi, ular birlashib teshiklar hosil qilishi mumkin	Suyuqlikning detalni katta tezliklardagi harakatlanishidagi o‘ziga xos ta’siri
Korroziya yoki ishqalanish (freting- korroziya)	Boltli yoki parchinli birikmalar, hayqalish podshipniklari, shesternyalar, muftalarni o‘rnatish yuzalari, harakatlanuvchi kontaktda bo‘lgan detallar	Kontakt yuzalarida, ayniqsa kontakt chegaralarida alohida dog‘lar yoki unchalik chuqur bo‘lmagan chiziqlar ko‘rinishidagi korrozion shikastlanishlar yuzaga kelishi	Harakatlanuvchi kontakt nuqtalarida himoyalovchi oksidli qatlamning uzluksiz emirilishi

Detal materialining deformatsiyasi yuklanish tushuvi natijasida yuzaga keladi va detal shakli va o‘lchamlari o‘zgarishi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar vaqtinchalik (yuklanish olingandan so‘ng yo‘qoluvchi qayishqoq deformatsiyalar) yoki qoldiq (yuklanish olingandan so‘ng ham qoluvchi plastik deformatsiya) bo‘lishi mumkin. Qoldiq deformatsiya detallar yoki ularning elementlarini buralishiga, egilishiga, pachoqlanishiga yoki uzayishiga olib keladi.

Material sinishi o‘ta yuklanishlar sababli yuz beradi, bunda detallar materiallaridagi kuchlanishlar materialning oquvchanlik yoki mustahkamlik chegarasidan ortib ketadi, shuningdek yuklama zarb ko‘rinishida bo‘lganda ham detal buzilishi kelib chiqishi mumkin.
Material tarkibi va yuklama tushuviga ko‘ra sinishlar qovushqoq yoki mo‘rt bo‘ladi.
Qovushqoq sinish statik yuklama o‘ta ortib kyetishi bilan bog‘liq, bunda detal materialining oquvchanlik chegarasi oshib o‘tiladi.
Mo‘rt sinish yuklama oniy ta’sir etganda yuz beradi; bundan tashqari u detal materialining sovuq sinuvchanligi va detalning havfli kesimida kuchlanishlar kontsentratori mavjudligi bilan bog‘liq.
Toliqishli sinish kuchlanishlarning ko‘p karra tsiklik o‘zgarishlari natijasida yuzaga keladi, bunda bu kuchlanishlar kattaligi mazkur material uchun belgilangan chidamlilik chegarasi deb ataluvchi oquvchanlik chegarasi kattaligidan kichik bo‘lishi mumkin.
Bu guruh buzilishlari (deformatsiya va sinish) uchun detallarni ishdan chiqishiga sabab ko‘pincha toliqish sababli buzilishlari hisoblanadi. Metallni toliqish eskirishi holatini rivojlanishiga yuzalarni shikastlanishi (chiziqlar, pachoqlanishlar, darzlar va boshqalar), kuchlanishlar to‘plovchilari (teo‘iklar, kesimlarning keskin o‘zgarishi va boshqalar), materialning katta qattiqligi, material tarkibining bir jinsli emasligi va hokazolar sabab bo‘ladi. Toliqish buzilishlari ilgarilanma-qaytuvchi yoki aylanuvchi harakatlarni amalga oshiruvchi ko‘plab detallarda uchraydi.
Metallni toliqish eskirishi sababli zanglashi (pitting) kontakt yuzalarida hosil bo‘ladi va mayda o‘yilishlar, antifriktsion qatlamning rangi o‘zgarishi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. U, masalan, turli podshipniklarning tayanchlari aylanish yo‘lakchalarida, tishli uzatmalarning kontakt nuqtalarida va boshqalarda kuzatiladi.
Metall juftlarning yemirilishi mexanik yedirilishlarga olib keladi, u material zarralarini detaldan ajralishi yoki detal materialining qoldiq deformatsiyasi ko‘rinishida bo‘ladi. Juft detallar materiali ishqalanish yuzalaridan zarralar ajralib chiqishi hisobiga detal o‘lchamlarini bir maromda o‘zgarib borishi jarayoniga yedirilish deyiladi.
Kontaktda bo‘lgan juftlarni yedirilishlarining eng keng tarqalgan turi bu materialning fizik-kimyoviy sezilarsiz o‘zgarishlarisiz yuzalarning bir tekis yedirilishi ko‘rinishidagi mexanik yedirilishdir.
Detallarning yediriluvchanligiga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: ishqalanish turi, solishtirma yuklanishlarning xarakteri va kattaligi, ishqalanish yuzalarining nisbiy siljish tezliklari, yuzalar orasidagi tirqishlar o‘lchami va shakli, moy uzatilishi sharoiti, materiallar xususiyatlari, yuzalarga ishlov berish sifati. Bunda birikish juftlarining ishqalanish turi muhim ahamiyatga ega. Detallarni kontaktda bo‘lgan yuzalarini nisbiy siljishlariga ikki turdagi ishqalanish farqlanadi:
- sirpanish ishqalanishi (birinchi turdagi), bunda bitta detalning biror bir hududi boshqa detalning yangi va yangi hududlari bilan o‘zaro ta’sirlashadi;
- chayqalish ishqalanishi (ikkinchi turdagi), bunda bitta detalning ketma-ket keluvchi hududlari boshqa detalning ketma-ket keluvchi hududlari bilan o‘zaro ta’sirlashadi, bu holda bitta detalning boshqa detalga nisbatan aylanish oniy o‘qi ta’sir hududlaridan biri orqali o‘tadi.
Ayrim hollarda amaliyotda aralash turdagi ishqalanishlar (uchinchi turdagi) uchraydi, bunda chayqalish ishqalanishi qo‘shimcha sirpanish ishqalanishlari bilan yuz beradi, masalan, tishli g‘ildiraklar tishlari orasidagi ishqalanishlarda.
Detallarning ishqalanish yuzalari holati va moylash xarakteriga ko‘ra quyidagi asosiy ishqalanish turlaridan biri yuzaga keladi:
1. Suyuqlikli ishqalanish, bunda detallar yuzalari bir-birlaridan moy qatlami bilan to‘liq ajratilgan bo‘ladi. Suyuqlikli ishqalanish ishqalanish tezligiga bog‘liq bo‘lib, tezlik ortgan sari ishqalanish ham ortadi. Moyning qovushqoqligi va aylanish chastotasi (detallarning asosiy qismi 70% hajmi bilan val-podshipnik turidagi birikmalarida ishlaydi) qanchalik katta bo‘lsa, suyuqlikli moylash sharoitlari shunchalik yaxshi bo‘ladi, chunki aylanish davomida yuzaga keluvchi moy ponasi podshipnikdagi valni ko‘taradi, bu esa quruq ishqalanish havfini kamaytiradi. Biroq bu holda ishqalanishga bo‘lgan sarflar ortadi.
Bu nizoni bartaraf yetish uchun kerakli qovushqoqlikka ega moy tanlanishi kerak. Masalan, katta tezlikda aylanuvchi vallar uchun eng kichik qovushqoqlikka ega, sekin aylanuvchi vallar uchun esa eng katta qovushqoqlikka ega moylar tanlanadi.
2. To‘liq bo‘lmagan yoki mos bo‘lmagan moy ishlatilgandagi ishqalanish, u uch turga bo‘linadi:
yarimsuyuq – qisman quruq ishqalanish mavjud bo‘lganda;
yarimquruq – moy detalning ayrim joylarida bo‘lsa;
chegaraviy yoki molekulyar – ishqalanish jismlari to‘g‘ri geometrik shaklga ega va dag‘allik kichik bo‘lganda ular orasida molekulyar qatlam (plenka) hosil bo‘ladi; chegaraviy moylash moy yetarli bo‘lmaganda kuzatiladi va podshipniklarda moy davriy yoki yetarli bo‘lmagan miqdorda uzatilganda uchraydi.