1-amaliy mashg’ulot asosiy termodinamik holat parametrlari

Turli harorat shkalalari orasidagi nisbat.
1- jadval.

Shkalalarning nomi	Selsiy shkalasi, t,C	Renkin shkalasi, T,Ra	Farangeyt shkalasi, t,	Reomyur shkalasi, t,R
Selsiy shkalasi, C	-			1,25t^0R
Renkin shkalasi, Ra	1,8(tC+273,15)	-	t+459,67	1,8(1,25tR+ +273,15)
Farangeyt shkalasi 	1,8tC+32	tRa–459,67	-
Reomyur shkalasi, R	0,8tC			-

2. Boshqa muxim holat parametri — absolyut bosimdir. U jism sirtiga norma buyicha ta’sir etuvchn va bu sirtning yuza birligiga nisbatan olingan kuchdan iborat. Bosim - Sirtning yuza birligiga normal bo‘yicha ta’sir etuvchi kuchga bosim deyiladi, ya’ni
(1.2)
bunda P– bosim; F – kuch; S – yuza. Bosim SI sistemasida N/m² da o‘lchanadi.
1 N/m² bosim «Paskal» deb yuritiladi. 1 Paskal kichik kattalik bo’lganligi sababli texnikada bosimlarni o‘lchashda kPa (10³ Pa), MPa (10⁶ Pa) lardan foydalaniladi. Bosimni o‘lchashda yana bar, texnikaviy atmosfera (1 kg∙k/sm²), millimetr suv yoki simob ustuni ham ishlatiladi. Ular orasidagi tafovutlar quyidagicha:
Bosimning turli o’lchov birliklari orasidagi nisbat
1.2- j a d v a l

Birliklar	Pa	bar	kg∙k/sm^2	mm simob ust.	mm suv ust.
1 Pa 1 bar 1 kg∙k/sm^2 1 mm simob ust. 1 mm suv ust.	1 10^5 9,8067∙10^4 133 9,8067	10^-5 1 0,98067 1,33∙10^-39,8067∙10^-5	1,02∙10^-5 1,02 1 1,36∙10^310^-4	7,5024∙10^-3 7,5024∙10^2  735 1 7,35∙10^-2	0,102 1,02∙10^4 10^4 13,6 1

Ko‘p jarayonlar atmosfera bosimi (barometrik) dan katta bosimlarda sodir bo‘ladi (bug‘ qozonida bug‘ning bosimi). Bu bosimlar farqiga ortiqcha bosim yoki manometrik bosim deb ataladi.

Manometrik va atmosfera bosimlarining yig‘indisiga absolyut (mutloq) bosim deyiladi:
Р_abs = Р_оrt + Р_аtm (1.3)
Manometrik yoki ortiqcha bosim quyidagiga teng bo‘ladi:
Р_оrt = Р_аbs – Р_аtm = (1.4)
Agar biror idishdagi gazning bosimi atmosfera bosimidan kichik bo‘lsa (Р_аbs<Р_аtm), Р_аbs = Р_аtm – Р_vak (1.5)
bu yerda Р_vak – siyraklashish, vakuum bosim.
Ortiqcha bosim va vakuum bosim holat parametri xisoblanmaydi, chunki ular bir xil absolyut bosimda atmosfera bosimiga bog‘liq ravishda turli xil qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. Shuning uchun faqat absolyut bosim moddaning asosiy holat parametri hisoblanadi.
3. Solishtirma hajm. Solishtirma hajm deb, jism egallagan hajmining massasiga nisbatiga teng bo‘lgan kattalikka aytiladi:
(1.6)
bu yerda V – moddaning hajmi, m³; m – moddaning massasi, kg.
Moddaning solishtirma hajmi m³/kg yoki sm³/kg hisobida o‘lchanadi.
Agar moddaning zichligi tenglama orqali aniqlanishini e’tiborga olsak, u holda solishtirma hajm:
(1.7)
Demak, solishtirma hajm zichlikka teskari kattalikdir, ya’ni
(1.8),(1.9)
Mavzuga oid masalalardan namunalar.
1-masala. 1 m³ metan gazining massasi 0,7 kg ga teng. Solishtirma hajmi va zichligini aniqlang.

Yechilishi:



Formula:





Berilganlar:
V=1 m³
m=0,7 kg
v=?
ρ=?






Javob:_;_2-masala'>Javob: ;
2-masala: Havoning bosimi 760 mm. simob ustuniga, azotning parsial bosimi 598.2 mm. simob ustuniga teng bo’lsa, havodagi kislorodning partsial bosimini aniqlang.
Y e ch i sh
Kislorodning partsial bosimi quyidagiga teng:
mm. simob ustuni.
3-masala. 0 ^ᴼC dagi havoning bosimi simobli barometr bo’yicha 770 mm ga teng bo’lsa, ushbu bosimni bar va Pa larda ifodalang.


Y e ch i sh
1 bar = 750 mm sim. ust. ekanligini bilgan holda,
770 mm sim. ust.= = 1,027 bar = 102 700 Pa
4-masala: Agar misli manometrning ko’rsatgichi P = 305 mm.sm.ust., bosim barometr orqali P_bar =745 mm.sm.ust.ga teng bo’lsa u holda idishdagi gazning mutlaq bosimini aniqlang.
Yechish: Idishdagi absolyut mutlaq bosim P_mut barometrik bosimdan yuqori, shuning uchun u manometrik (ortiqcha) P_m va barometrik P_b bosimlar yig’indisiga teng:

5-masala. Agar bug’ qozoniga o’rnatilgan manometr ko’rsatkichi P=1,3 bar, atmosfera bosimi t = 25 ^ᴼC da simobli barometr ko’rsatkichi bo’yicha P_atm=680 mm ga teng bo’lsa, bug’ qozoning absolyut bosimi aniqlansin.
Y e ch i sh
Absolyut bosimni quyidagi formula bo’yicha aniqlaymiz:
Р_abs = Р_оrt + Р_аtm
Atmosfera bosimi t = 25 ^ᴼC da simobli barometr ko’rsatkichi P_atm=680 mm ga teng ekanligini bilgan holda, uning 0 ^ᴼC dagi bosimini aniqlaymiz:
mm sim. ust
Bug’ qozonining absolyut bosimi
bar
Javob: bar

1-rasm
6-masala. Bug’ qozonining gaz quvurida siyraklashishni (vakum) o’lchash uchun qiya quvurchali tyagomerdan foydalaniladi (1-rasm). Quvurchaning qiyalik burchagi ga teng. Suv o’tkazish yo’lagining uzunligi . Agar simobli barometr ko’rsatkichi (0 ^ᴼC da) bo’lsa, gazning absolyut bosimini aniqlang.
Y e ch i sh
Vakumda absolyut bosimni quyidagi formula bo’yicha aniqlaymiz:
Р_аbs = Р_аtm – Р_vak
Bu yerda
Р_vak=ρgh
;

1 Pa=7,5∙10^-3 mm sim. ust
mm sim. ust
Demak vakumdagi absolyut bosim quyidagiga teng:
Р_аbs = Р_аtm – Р_vak=740-5,88=734,1 mm sim.ust
Javob: Р_аbs =734,1 mm sim.ust
Mustaqil ishlash uchun masalalar.
7-masala. Suv bug‘i t = 45 C ga qizdirilgan. Bu xarorat farqi Farengeyt termometri bo‘yicha nimaga teng.
8-masala. Bug’ qozonidagi bug’ning harorati 950^ᴼ F bo’lsa, uni ^ᴼC (gradus selsiy) da ifodalang.

2-rasm
9-masala. Agar simobli marometr ko’rsatkichi mm sim.ust, simobli barometr esa ga ko’tarilgan bo’lsa, idishdagi absolyut bosimni aniqlang.

3-rasm
10-masala. Bug’ qozonining gaz quvurida siyraklashishni (vakum) o’lchash uchun qiya quvurchali tyagomerdan foydalaniladi (3-rasm). Suyuqlik sifatida spirtdan foydalanilgan bo’lib uning zichligi ρ=800 kg/m³. Quvurchaning qiyalik burchagi ga, yo’lagining uzunligi . Agar simobli barometr ko’rsatkichi (0 ^ᴼC da) bo’lsa, gazning absolyut bosimini aniqlang.
11-masala. U-simon idish ichidagi benzin h = 220 mm sim.ust , zichligi ρ=840 kg/m³ ga teng. Idish ichidagi suyuqlik balandligini toping.