1-amaliy mashg’ulot Mavzu: Geoekologik indikatorlardan foydalanib tabiiy muhit holatini tahlil qilish

O’zdaverloyiha ITI tomonidan tuproqlarning sho’rlanganlik va pestitsidlar bilan ifloslanganlik darajalari ishlab chiqilgan bo’lib, respublika hududi 4 pog’onali shkalada ma‘muriy tumanlar doirasida 100 baholangan va quyidagi mintaqalarga ajratilgan: 0 – qoniqarli (yo’l qo’yarli); I – keskin; II – favqulodda; III – halokatli. Geoekologik vaziyatni baholash integral baholash bo’lib, geotizimning barcha komponentlarini qamrab olishini hisobga olsak, bu borada A.A.Rafiqovning (1999) ishlari ancha mukammaldir. Boshqalardan farq qilib geoekologik vaziyat ma‘muriy birliklar miqyosida emas, tabiiy geografik birliklar, ya‘ni landshaftlar doirasida, barcha tabiiy komponentlarni hisobga olgan 16 ta indikatorlardan foydalanib baholangan

Uning ishlari keyinchalik Sh.M.Sharipov (2006, 2011) tomonidan davom ettirilib, takomillashtirildi va baholash jadvaliga ―Geotizimlarning o’zgarganlik indeksi va darajasi‖ hamda ―Geotizimlarga antropogen yuk holati‖ qo’shildi (5-jadvalda * bilan belgilangan). Antropogen yuk holatini 3 ta ko’rsatkich: 1) aholi zichligi va ―Yer sig’imi‖, 2) geotizimlarning antropogen elementlar bilan bandligi, 3) Yerlardan foydalanish turi kabi ko’rsatkichlardan foydalanilib, indikatorlar soni 20 taga etkazildi (5-jadval). Yuqorida keltirilgan tadqiqotlar va boshqa adabiyotlarda geoekologik vaziyat darajalarini nomlash va pog’onalarga ajratilishining turlichaligini ko’ramiz. Buning ob‘ektiv va sub‘ektiv sabablari bo’lib, avvalambor tahlil qilish, qiyosiy baholash, landshaftlarni geoekologik nuqtai nazardan toifalarga ajratish uchun aniq mezonlarni ishlab chiqishni talab etadi. Obyektiv sababi – geoekologik vaziyat darajalarining pog’onalari va ularni belgilovchi indikatorlarning soni geotizimlarning taksonomik darajasiga bog’liq. Geotizimlarning quyi taksonomik darajasiga tushgan sari, indikatorlar soni va aniqligi ortib boradi. Sub‘ektiv sababi esa, tadqiqotchilarning tayanch ma‘lumoti, maqsadi va yondashuvining har xilligidir.

Uning ishlari keyinchalik Sh.M.Sharipov (2006, 2011) tomonidan davom ettirilib, takomillashtirildi va baholash jadvaliga ―Geotizimlarning o’zgarganlik indeksi va darajasi‖ hamda ―Geotizimlarga antropogen yuk holati‖ qo’shildi (5-jadvalda * bilan belgilangan). Antropogen yuk holatini 3 ta ko’rsatkich: 1) aholi zichligi va ―Yer sig’imi‖, 2) geotizimlarning antropogen elementlar bilan bandligi, 3) Yerlardan foydalanish turi kabi ko’rsatkichlardan foydalanilib, indikatorlar soni 20 taga etkazildi (5-jadval). Yuqorida keltirilgan tadqiqotlar va boshqa adabiyotlarda geoekologik vaziyat darajalarini nomlash va pog’onalarga ajratilishining turlichaligini ko’ramiz. Buning ob‘ektiv va sub‘ektiv sabablari bo’lib, avvalambor tahlil qilish, qiyosiy baholash, landshaftlarni geoekologik nuqtai nazardan toifalarga ajratish uchun aniq mezonlarni ishlab chiqishni talab etadi. Obyektiv sababi – geoekologik vaziyat darajalarining pog’onalari va ularni belgilovchi indikatorlarning soni geotizimlarning taksonomik darajasiga bog’liq. Geotizimlarning quyi taksonomik darajasiga tushgan sari, indikatorlar soni va aniqligi ortib boradi. Sub‘ektiv sababi esa, tadqiqotchilarning tayanch ma‘lumoti, maqsadi va yondashuvining har xilligidir.