1-amaliy mashg‘ulot Mavzu: O‘zbek tilini sohaga yo‘naltirib o‘qitishning maqsadi, vazifalari

3. Xitoy tilidan olingan so‘zlar. Buyuk ipak yo‘li Markaziy Osiyo bilan 
Xitoyni bog‘lagan va natijada xitoycha so‘zlar o‘zlashgan: choy (xitoy tilida ttsay 
deyilar ekan), manti (myan – xamir, ti – go‘sht degani), lag‘mon (“cho‘ziq xamir” 
degani).
4. Mo‘g‘ul tilidan kirgan so‘zlar. XIII asrda mo‘g‘ullarning Markaziy 
Osiyoni bosib olganligi va buyuk Amir Temur tomonidan bu bosqinchilikka barham 
berilganligi tarixdan ma’lum. Tilimizga o‘zlashgan mo‘g‘ulcha so‘zlarning 
ayrimlarini keltiramiz: navkar (no‘xo‘r – do‘st, o‘rtoq degani), tuman (o‘n ming).
5. Ruscha-baynalmilal so‘zlar. X1X asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo, 
jumladan, O‘zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus 
tilining o‘zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa 
tillardan ko‘plab so‘zlar o‘zlashdi. O‘zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa 
xalqlari tillaridan (fransuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) so‘z kirishi ikki tarixiy 
davrni o‘z ichiga oladi: 
1. X1X asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davr. 
2. 1917-yildan keyingi davr. 
Rus tilidan so‘z o‘zlashtirilishiga ko‘proq quyidagi omillar sabab bo‘lgan: a) 
Chor Rossiyasining imperialistik siyosati; b) Sovet imperiyasida rus tilining 
millatlararo til mavqeiga ega bo‘lishi, bu mavqening yildan-yilga mustahkamlanib 
borishi; v) o‘zbek-rus ikki tilliligining tarkib topishi; g) matbuot, radio, 
televidenieda rus tiliga keng o‘rin berilishi; d) maktab-maorif tizimida, oliy o‘quv 
yurtlarida rus tilining maxsus o‘qitilishi; ye) ilm-fan terminologiyasining 
shakllantirilishida ruscha-baynalmilal atamalarga ko‘proq tayanish; j) ma’muriy-
idoraviy ish qog‘ozlarining asosan rus tilida yozilishi va b.lar. Rus tilidan 
o‘zlashtirilgan so‘zlarning aksariyati ot va son turkumlariga mansubdir: institut, 
universitet, drama, zavod, fabrika (otlar), million, milliard, trillion (sonlar), gramm, 
kilogramm, litr, millimetr, santimetr, kilometr, sekund, tonna kabi. Bu qatlamda 
kalka usulida o‘zlashtirilgan sifatlar ham bor: simmetrichnыy>simmetrik, 
psixologicheskiy>psixologik, biologicheskiy>biologik kabi. Ma’no jihatdan ruscha-
baynalmilal so‘zlar orasida ishlab chiqarishga (zavod, fabrika, sex, stanok), ilm-
fanga (sema, semema, nomema – tilshunoslikda; teorema, aksioma, romba, kvadrat 
– matematikada; spora, gameta, flora-botanikada; fauna, reptiliya - zoologiyada va 
b.lar); transportga (mashina, avtomobil, avtobus, poezd, trolleybus, tramvay), 
san’atga (teatr, spektakl, rejisser, opera, drama), radio va televideniega (radio, 
televizor, lampa, detal, videomagnitofon), harbiy tizimga (artilleriya, avtomat, tank, 
raketa, vzvod, rota, batalon) oid so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi.
Rus tilidan so‘zlar ikki yo‘l bilan o‘zlashdi: 
1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, amaldorlarining mahalliy aholi bilan 
turli xildagi aloqalari tufayli og‘zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), 
apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi. 
2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po‘shta (pochta), 
zovut (zavod), uez (uezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi. 
Rus tili orqali kirgan so‘zlarning ba’zilari dunyodagi ko‘pgina xalqlarning 
tilida tovush tomoni deyarli o‘zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so‘zlardir. Ular, 

---

14 
odatda, internotsional (baynalminal) so‘zlar deb yuritiladi. O‘zbek tiliga o‘zlashgan 
internotsional so‘zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub: 
1. Rus tiliga: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr), ruchka. 
2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, 
plan, direktor, radio. 
3. Yunon tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, 
metr, neft, taktika, parallel . 
4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi. 
5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi. 
6. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, bank kabi. 
Ruscha-baynalmilal so‘zlar - o‘zbek tiliga rus tilidan va u orqali Yevropa 
tillaridan o‘zlashtirilgan leksemalar: gazeta, jurnal, avtobus, trolleybus, teatr, 
roman, syujet, geometriya, fizika, matematika, traktor, kombayn, raketa, avtomat, 
armiya va b.lar.
Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so‘zlar ijtimoiy-siyosiy 
hayotga, sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo, 
sport, harbiy sohaga oiddir. Hozirgi Yevropa tillaridan so‘zlar bevosita aloqalar 
orqali o‘zlashmoqda. O‘zbek tilidan ham boshqa tillarga so‘zlar o‘tgan: o‘rik, anjir, 
somsa (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), 
yeralash (aralash), utyug (o‘tli yuk) kabi so‘zlarning ham rus tiliga o‘zbek tilidan 
o‘tganligi isbotlangan. O‘zbek tilida ishlatilayotgan bekat so‘zi ham yevropa 
tillarida piket tarzida qo‘llanayotganligi fanga ma'lum. Hozirgi paytda o‘zbek milliy 
sport turlaridan bo‘lgan kurashning xalqaro miqyos darajasiga ko‘tarilishi 
munosabati bilan kurash, yonbosh, chala, halol kabi o‘zbekcha so‘zlar boshqa 
tillarda ham ishlatilyapti.