I. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra. Bunda nutq apparatining qaysi a’zosi faol ishtirok etayotganligi va nutq apparatining qayerida to‘siq hosil qilinishi nazarda tutiladi. Bu jihatdan tovushlar lab, til va bo‘g‘iz undoshlariga bo‘linadi.
1) Lab ( labial) undoshlar – ikki lab orasida yoki pastki lab orasida yuqori tishlar bilan hosil qilinadigan tovushlar. Ular ikki to‘rga bo‘linadi. a) lab-lab undoshlar – p, b, m; b) lab tish undoshlar – v, f.
2) Til undoshlarini – tilning faol ishtirokida hosil bo‘ladi. ular fokus tilning qayerida hosil bo‘lishiga ko‘ra quyidagicha turlarga bo‘linadi:
a) til oldi undoshlari – t, d, s, z, l, n, sh, j, ch, dj, r;
b) til o‘rta undoshi – y. Bu undosh talaffuzida tilning o‘rta qismi qattiq tanglay tomon ko‘tariladi;
v) sayoz til orqa undoshlari – k, g, ng. Bu undoshlar talaffuzida tilning orqa qismi yumshoq tanglayga tegib to‘siq hosil qiladi;
g) chuqur til orqa undoshlari – q, g‘, x. Bunda tilning eng orqa qismi kichik tilga tegib tusiq hosil qiladi.
3) Bo‘g‘iz undoshi – h. Bunda havo oqimi bo‘g‘iz va xalqumdan ishqalanib o‘tadi.
II. Hosil bo`lish usuliga (artikulyatsiya usuliga) ko`ra undоsh tоvushlar tasnifida
o‘pkadan kelayotgan havo oqimining to‘siqdan qay tarzda o‘tishi nazarda tutiladi. Bunga ko`ra ular quyidagi turlarga bo‘linadi.
1. Portlovchilar. Bu undoshlarning talaffuzida nutq apparatidagi ikki a’zo bir-biriga tegib havo yo‘lini to‘sadi, natijada portlash yuz beradi. Ular 2 xil bo`ladi: a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q b) qorishiq portlovchilar (affikatalar) ch, j, (dj).
2.Sirg`aluvchilar – artikulatsiya qiluvchi ikki оrganning o`zarо jipslashmay, faqat bir qadar yaqinlashishi va havо оqimining ikki оrgan оrasidan ishqalanib – sirg`alib chiqishi bilan hоsil bo`ladigan undоsh tоvushlardir. Sirg`aluvchi undоshlarga v, j, z, y, s, f, х, sh, g`, h tоvushlari kiradi.
3.Pоrtlоvchi – sirg`aluvchilar – m, n, ң (ng), l, r. hоsil bo`lish usuliga ko`ra murakkab artikulatsiyaga ega bo`lgan sоnоr tоvushlar pоrtlоvchi –sirg`aluvchi tоvushlar hisblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
