1-Amaliy mashg’ulot: Tizimlar nazariyasining asosiy tushunchalari Darsning maqsadi

Tizimning elementi - bu tizimning muayyan funktsiyalarni bajaradigan va 
hal qilinayotgan muammo doirasida (tadqiqotchi nuqtai nazaridan) keyingi 
bo'linishga ega bo'lmagan yagona aniqlangan xususiyatlarga ega bo'lgan qismidir. 
Komponent - bu boshqa qismlar (quyi tizimlar, elementlar) bilan ma'lum 
munosabatlarga kirishadigan tizimning har qanday qismi. 
Ta'rif deganda o'rganilayotgan ob'ekt (xususan, tizim) haqida ma'lum 
ma'lumotlar to'plami tushuniladi, bu tizim xususiyatlarining ma'lum bir guruhini 
tavsiflaydi va oldindan belgilangan shaklda taqdim etiladi. 
Shunday qilib, ma'lum bir tizim haqida tasavvurga ega bo'lish uchun uning 
tavsiflari tizimning turli xususiyatlarini tavsiflovchi ma'lumotlar to'planishiga 
imkon beradi: maqsad, qurilma, uning elementlari - quyi tizimlarning xususiyatlari, 

---

xatti-harakatlar qonunlari, tashqi muhit bilan bog'liqlik va boshqalar.
Bunday tavsiflarni yaratishda turli xil yondashuvlar mavjud, ammo har xil 
xususiyatlar va xususiyatlarni standart shaklda belgilashga imkon beradiganga 
ustunlik berish kerak. Bu tizim haqida kerakli ma'lumotlarni tezda topish, tizimni 
o'xshashlari bilan solishtirish va undan foydalanishda yuzaga keladigan boshqa bir 
qator muammolarni hal qilish imkonini beradi. Bunday holda tavsifning to'liqligi 
va ma'lumotlarning tuzilishi muhim ahamiyatga ega. Oddiy tizimlar uchun 
tavsiflarni qurish qiyin emas. Ammo ko'p sonli elementlar va quyi tizimlarga ega 
bo'lgan murakkab ko'p funktsiyali tizimlarning tavsiflarini ishlab chiqish va undan 
ham ko'proq ishlashning ehtimollik qonunlari bilan ajralib turadigan o'ta murakkab 
tizimlar uchun juda qiyin vazifadir. Shuning uchun tizimni tavsiflash uchun bir 
vaqtning o'zida uning xususiyatlarining ma'lum guruhlarini aks ettiruvchi va uning 
tartibliligini, tuzilishini, funktsional tashkil etilishini va boshqalarni aniqlashga 
imkon beradigan bir nechta tavsiflar kiritiladi. 
Ta'riflarning to'rt turi mavjud: funktsional, morfologik, informatsion va 
genetik-prognostik. Birinchi tavsif tizimning maqsadini va uning funktsiyalarini 
tushunishga, uning xatti-harakatlari haqida tasavvurga ega bo'lishga imkon beradi. 
Tizim qurilmasining xarakteristikasi uning morfologik tavsifi bilan beriladi, uning 
yordamida asosiy elementlarni, ulanishlarni ajratib ko'rsatish, kosmosdagi 
struktura va konfiguratsiya turini aniqlash mumkin. Ta'rifning ushbu ikki turi 
uchinchi - axborot tavsifi bilan to'ldiriladi, bu tizimning tashkiliy (tartibsiz) 
darajasini baholashga, uning ma'lum bir ta'sirga reaktsiyasini ehtimoliy ma'noda 
bashorat qilishga imkon beradi. Bu shuningdek, axborot oqimlarining 
xarakteristikalari 
va 
elementlarning 
o'zaro 
ta'siri 
algoritmlari 
bo'yicha 
ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. To'rtinchi tur - genetik va prognostik tavsifi - 
tizimning kelib chiqishi va uning rivojlanish evolyutsiyasi jarayonlarining tarixiy 
nuqtai nazardan xususiyatlari bilan bog'liq. 
Tizimni murakkab yoki sodda tularga bo’lish mumkin: 
1. 
Tizimni ko’p o’lchovligi, yag’ni tizimning o’zgaruvchanligi. 
2. 
Tizim elementlarini o’zaro bog’lanishi ko’pligi. 
3. 
Tizim elementlarini tabiati xilma-xilligi. 
4. 
Tizimni tarkibi va xususiyatlarini o’zgarish xilma-xilligi. 
5. 
Ko’p meg’zonlilik yag’ni quyi tizimlar uchun umumiy meg’zon va ularning 
o’zaro ziddiyatlari. 
6. 
Tizimni ilmiy nuqtai nazardan ko’p bog’lanishi. 
7. 
Tizimni tuzishda uni tashkil qilish usulllari. Elementlar oralig’idagi o’zaro 
aloqalarni shakllari xilma-xilligi. 
 Maqsad 
 Masala (reja) 
 Usul 
 Algaritm
 Tadbiq 
 Kirish elementlaridan foydalanish 
 Taxlil, analiz, natija 
 Xulosa (solishtirish) 

---

Xar qanday taxlil qilinayotgan tizimni avval shu tizim qanday tizimligini 
aniqlab olamiz. Undan keyin tizim bilan uzviy aloqada bo’lgan atrof-muhit 
talablari, rejalashtirish masalalari va ijodiy jarayon kabi tushunchalarga ahamiyat 
beriladi. Tizim bu o’zaro munosabatda bo’lgan va o’zaro bog’langan elementlar 
majmuasi bo’lib uning ichki va tashqi aloqalari, xususiyatlari bir maqsadga 
yo`naltirilgan bo’ladi. Tizimning predmeti bu tizimning bo’laklari doimo 
chegarasiz va turli xil bo’ladi. Tizimni xususiyatlari uning elementlari xossalarini 
butunlikka yig’adi va tizimni qaerda foydalanish mumkinligini va qaerda qo’llash 
mumkinligini ko’rsatadi. 
Tizimli g'oyalarning shakllanishi insoniyat jamiyati va madaniyatining 
shakllanishi jarayonida juda sekin sodir bo'ldi. Tizimli g‘oyalar ham tabiat va 
jamiyatning har qanday hodisasi kabi bir qancha muhim bosqichlarni bosib o‘tgan. 
Birinchi bosqich qadimgi davrlarda boshlangan va 20-asr boshlarida tugaydi. 
Bu odamlarning amaliy va bilish faoliyatida shakllangan, falsafa tomonidan 
sayqallangan va bir-biridan farq qiluvchi xususiyatga ega bo'lgan tizimli 
g'oyalarning paydo bo'lishi va rivojlanishi bosqichidir. Alohida g'oya va 
tushunchalar vujudga keldi va shakllandi. Ko'pincha ular ba'zi taniqli olimlar, 
faylasuflar va mutafakkirlarning kutilmagan intuitiv kashfiyotlari edi. 
Ikkinchi bosqich o’tgan asrning boshidan oÿrtalarigacha, ya’ni tizimli 
g’oyalarni nazariylashtirish, birinchi tizimli nazariyalarning shakllanishi, 
tizimlilikning barcha bilim sohalarida keng tarqalishi va ularning tizimli g’oyalari 
rivojlanib borishi bilan boshlanadi. . Mustahkamlik tizimlar haqidagi ilmiy bilimga 
aylanadi, kognitiv faoliyat vositasi sifatida shakllanadi. 
Uchinchi bosqich izchillikning ilmiy tadqiqot, tahliliy faoliyat usuliga aylanishi 
bilan tavsiflanadi.
U 50- yillarning ikkinchi yarmidan boshlab qo'llanila boshlandi va ilmiy 
kashfiyotlar va texnologik ishlanmalar uchun tizim usulidan maksimal darajada 
foydalangan ilmiy- texnik inqilobning boshlanishiga to'g'ri keladi. Yigirmanchi 
asrning oxiriga kelib izchillik. universal dunyoqarashga aylanadi, undan 
sanoatning barcha sohalari mutaxassislari foydalanadilar.