1. Amir Temur saltanatining iqtisodiy poydevori Iqtisodiy taffakur taraqiyotida ajdodlarimiz hizmatlari

Buyuk Temurning soliq tafakkuri va zamonaviy soliq tizimi
Boshqa bosqinchilardan farqli ravishda, Amir Temur fath qilingan hududlardagi xalqlarning turmush sharoitini yaxshilashga doimiy e’tibor berib kelgan. Shu yerda, "... eng mustahkam davlat tuzilmasiga ega hukmdorlar o‘ziga bo‘ysungan xalqlarining urf-odatlari va qonunlariga hurmat bilan qaragan, ularga o‘zini o‘zi boshqarish huquqini bergan va davlatning asosiy funksiyalarini soliqlarni undirish, savdo munosabatlari va tinchlikni saqlash bilan cheklashga qodir bo‘lgan imperiyalar edi", degan fikrni keltirish o‘rinli. Ana shu tamoyillarga rioya qilgan holda ish tutgan Amir Timur qudratli, iqtisodiy taraqqiyotga yuz tutgan Imperiya barpo etish sharafiga muyassar bo‘ldi.
Amir Temur qo‘shinidagi harbiylarga, barcha darajadagi davlat xizmatchilariga, shuningdek, harbiy sarkarda, amirlarga to‘lanadigan maoshni belgilash moliyaviy siyosatidagi tabaqalashtirish asosida rag‘batlantirish va moddiy mukofotlash tizimi bugungi kun amaliyoti uchun ham o‘ta foydalidir. Nisbatan yuqoriroq natija beruvchi mehnatni yuqori maosh bilan taqdirlash, uni rag‘batlantirish iqtisodiy yuksalishning asosiy shartidir. Iqtisodiyotni taraqqiy ettirishning ushbu tamoyilidan Amir Temur o‘z saltanatining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashda unumli foydalandi.
Buyuk Temur qo‘shinining asosiy qismi ko‘chmanchilardan iborat bo‘lganligi sababli, ular ot, qo‘y, tuya va boshqalar yordamida moddiy boylik qiymatini belgilashgan. Shundan kelib chiqib, jangchining maoshi uning minib yurgan otning narxi bilan belgilanar edi. Piyoda askarlar va xizmatchilar (otliqlar, maxsus xizmatchilar, chodirlar) 100 dan 1000 tagacha ot narxlarida maosh olishgan. Shuningdek, harbiylarning jangovar mahorati uchun mukofotlar, maoshlarning oshirilishi, o‘lja taqsimotidagi ulushlarning ko‘payishi, unvon yuksalishi, tug‘ berish va hokazolardan iborat bo‘lgan.
Amir Temur hunarmandchilik, savdo-sotiq, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, saroylar va me’moriy yodgorliklarni qurish, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, ulkan Imperiyasidagi muzofotlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni kuchaytirishga katta ahamiyat berdi. Amir Temurning pul-kredit siyosati alohida e’tiborga loyiq. Tangalar asosan ikkita qiymat ko‘rinishida zarb qilingan: tanga deb nomlangan - og‘irligi 6 grammga teng va tanganing to‘rtdan bir qismi 1,5 grammga teng bo‘lgan, “miri” deb nomlangan mayda kumush tangalar. “Miri” atamasi shubhasiz, Temurning "Amir" unvonidan kelib chiqqan. Iste’mol tovarlari savdosida yuqorida qayd etilgan ikkita nominalga qo‘shimcha ravishda mayda chakana savdo uchun mis tangalar ishlatilgan. Ushbu yondashuv savdo-stiq va ayirboshlash ishlarida kata qulayliklar yaratish imkonini berdi.
Soha mutaxassislari tomonidan Amir Temur nomi bilan zarb qilingan tangalardagi gerb uchta mayda halqalardan iborat ekanligi aniqlangan. Ispaniya qiroli elchisi R.N.Klavixoning so‘zlariga ko‘ra, bu belgi Amir Temur uchta qit’aning hukmdori bo‘lganini anglatgan. Amir Temur davridagi tangalar geometrik go‘zalligi va ajoyib dizayni bilan ajralib turadi, bu esa Movarounnahr va Xuroson zarbxonalaridagi ustalarining yuqori darajadagi sanoat madaniyati va san’atidan dalolat.
Amir Temur davlatida sug‘oriladigan dehqonchilik bilan birga dasht ko‘chmanchi va yaylov-chorvachilik, qo‘ychilik, otchilik va ovchilik rivojlandi. Qizilqumning keng hududlari tuyalar boqishga ixtisoslashgan edi.Ko‘pgina kishilar parrandachilik va dehqonchilik bilan mashg‘ul edilar. Soliq imtiyozlari berish, buzilgan sug‘orish tizimlarini tiklash yoki yangilarini qurish va hokazolar orqali aholining iqtisodiy va ishlab chiqarish faoliyati davlat tomonidan kuchli qo‘llab-quvvatlandi va rag‘batlantirildi. Eng muhimi, aholining iqtisodiy faolligi kishilar daromadlarining o‘sishiga va uning sotib olish qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Uy-joy sharoitlarini yaxshilash aholining asosiy maqsad-istagiga aylandi, Movarounnahr hududida yangi shahar va qishloqlar barpo etildi. Poytaxtda va boshqa yirik shaharlarda Buyuk Ipak yo‘lining karvonlari tomonidan boshqa mamlakatlardan olib kelingan tovarlar faol savdo-sotiq predmetiga aylandi. Bular mo‘ynalar, kulolchilik buyumlari, ziravorlar, marjonlar, kosmetika vositalari, shifobaxsh o‘tlar va boshqalar. Faol ravishda qoramol va boshqa hayvonlar turlari ko‘paydi. Mahalliy hunarmandlar yuqori sifatli charm va jun mahsulotlarini ishlab chiqarish san’atiga erishdilar. Oziq-ovqat bozori sut va go‘sht mahsulotlari bilan to‘ldirildi, baliqchilik rivojlandi. Shahar aholisi va qishloq aholisining yaqin ittifoq va iqtisodiy hamkorligi, hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi va karvon savdosining tez va o‘zaro bog‘liq, mutanosib rivojlanishi natijasida Temur imperiyasining qudrati oshib, xalq farovonligining o‘sishini ta’minlaydigan o‘ziga xos iqtisodiy salohiyat vujudga keldi.
Uchta iqtisodiy tarkib – shaharsozlik, qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarish va savdo bir-birini to‘ldirib, ularning o‘zaro hamkorligi kuchaydi. Natijada davlat va odamlar zarur ehtiyoj mahsulotlari bilan ta’minlandi, aholining ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanish imkoniyatlari kengaydi, mamlakatda tinchlik, osoyishtalik qaror topib, ishlab chiqarish kuchlari aql bovar qilmaydigan darajada rivojlandi.
Sharq va G‘arbni bog‘laydigan eng muhim savdo yo‘llari Movarounnahr hududidan o‘tgan. Natijada, butun Osiyo qit’asining ko‘plab davlatlari va Yevropaning muhim qismi Temur imperiyasining siyosiy, iqtisodiy, harbiy, madaniy aloqalari va manfaatlari uchun xizmat qilishga jalb qilindi. Movaraunnahrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning jadal rivojlanishi va iqtisodiy o‘sishi uchun juda qulay vaziyat yaratildi. Akademik A. Asqarov o‘zining "O‘zbek xalqining paydo bo‘lishi tarixi" kitobida tarixiy dalillarni chuqur tahlil qilish asosida "... Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy va etnik vaziyat barqarorlashdi", degan muhim xulosaga keladi. Bizning fikrimizcha, aynan siyosiy barqarorlik va noyob etnik vaziyat, Buyuk Temurning ulkan sa’y-harakatlari tufayli erishilgan. Davlatlararo aloqalarning rivojlanishi va mustahkamlanishi, keng miqyosdagi ishlab chiqaruvchi kuchlarning birlashuvi iqtisodiy taraqqiyot uchun qulay sharoitni vujudga keltirdi. Bu esa, o‘z navbatida, aholi keng qatlamlari iqtisodiy faolligining oshishiga, davlatning iqtisodiy salohiyati va odamlar moddiy farovonligining o‘sishiga yordam berdi.
Movarounnahr va Xurosonda iqtisodiyot hamda ishlab chiqaruvchi kuchlarning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi ishlab chiqarishning yanada kengayishi va markazlashuvi, uning sifat jihatidan yaxshilanishi kapitalistik ishlab chiqarish elementlarining shakllanishiga yordam berdi. Masalan, Buxoroda, Marvda (Narshaxi-al-Utbi asari) ishlaydigan to‘quv korxonalari - "baytuttiroz"larda oddiy fuqarolar, chorikorlar, asirlar, qullar – yollanma ishchilar sifatida ishlashgan hamda bunday ishlab chiqarish jarayoni dastlabki feodal kooperativlariga misol bo‘la oladi. O‘rta asrlarda Samarqandda qurol-yarog‘ ishlab chiqarish korxonalar orasida yirik ishlab chiqaruvchilar toifasiga kirar edi (Klavixoning 1404 - 1405 yillardagi asari). Davlatning yirik ustaxonalaridagi ishlab chiqarishning tashkil qilinishi asosida oilaviy kooperativlarda ham mehnatni tashkil etish tajribasi qo‘llanilgan va shu orqali dastlabki kapitalistik institutlar qujudga kelgan. Shunday qilib, O‘rta Osiyoda real muhitda kichik hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda va turli oilaviy hamkorlik institutlarida kapitalistik ishlab chiqarishning paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit etildi.
Amir Temur o‘zining “Rosti-rusti” shiorining mohiyatiga mos keladigan va soliq to‘lovchilar manfatini himoya qilishga qaratilgan adolatli, aniqrog‘i o‘ta aolatli, ibratga loyiq soliq tizimini yaratdi va uning hayotga joriy qilinishini izchil nazorat qildi. Manbalarning guvohlik berishicha, Amir Timur har xil bahona va sabablar bilan xalqqa soliqlar solishga qatiyan qarshi bo‘lgan. Bundan tashqari, u xalqni bir necha marta ayrim soliqlarni to‘lashdan ozod ham qilgan. Og‘ir vaziyat yuzaga kelganda xalqning solg‘ini o‘z hisobidan to‘lagan, yetmagan qismiga hattoki rafiqasining zeb-ziynatlarini ham qo‘shib bergan. Tan olish kerak, bu tarixda bo‘lmagan, lekin Amir Temur jur’at etgan iqtisodiy voqelik. Ushbu siyosat saltanat iqtisodiyotini yuksaltirishda ikki tomonlama ijobiy samara berdi. Birinchidan, mehnat ahlining hayot farovonligi ortib, daromadlari ko‘paydi, davlat siyosatidan roziligi kuchaydi, yanada ko‘proq mehnat qilishga rag‘batlantirildi. Ikkinchidan, aholining ko‘paygan daromadlari bozorni jonlantirishga, talabni oshirishga katta turtki berdi, natijada iqtisodiy taraqqiyot uchun o‘ta muhim multiplikativ samara yuzaga keldi.
Saltanatning poytaxtida qurilish ishlarining kengayganligi, hunarmandchilik va savdoning gullab-yashnagani ijtimoiy hayotda keskin burilish bo‘lganini aks ettiradi. Binolarning zichligi, ko‘p qavatli uylarning mavjudligi, uylarning katta qismida hovlilarning bo‘lmagani, gavjum do‘konlar va ustaxonalar, ko‘chalarning torligi, ularning ba’zilari tepa qismida ikkinchi va uchinchi qavatlarni qurish uchun to‘siqlar bilan to‘sib qo‘yilgani va old dahlizlarning kengligi shaharda iqtisodiy muhit tobora yaxshilanib borganligidan dalolat beradi. Shaharning boy aholisi o‘z yerlarining bir qismini daromad olish maqsadida do‘konlar va ustaxonalar uchun ajratgan, shubhasiz, qimmatbaho dekoratsiya va haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan tantanali xonalarning mavjudligi uy egalarining jamiyatdagi mavqeini belgilagan.
XV asr va XVI asrning birinchi choragida iqtisodiy hayot hunarmandchilik va tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida namoyon bo‘ldi. Mahsulot ishlab chiqarish, ayniqsa, keng iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi o‘sdi. Tovar-pul munosabatlariga shaharlarning va qisman qishloq aholisining keng qatlamlari jalb qilindi. Manbalarda ta’kidlanishicha, Temuriylar davridan oldin va undan keyin, O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilishigacha, tovar-pul munosabatlari ushbu davrdagi kabi rivojlanmagan.
Movarounnahr hamda Xurosonning katta-kichik shaharlarida savdo, hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi natijasida aholining ijtimoiy va sanoat tabaqalanishi yanada chuqurlashdi. Yangi bozorlar, karvonsaroylar tashkil etildi, ixtisoslashtirilgan savdo tarmoqlari, ustaxonalar va do‘konlar kengaytirildi. Yog‘och, charm, zargarlik buyumlari, qog‘oz va sopol buyumlar, yarim ipak va ipak matolar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va ularni qayta ishlash turlarining kengayishi, ortib borayotgan ichki va tashqi ehtiyojlar ta’siri ostida Markaziy Osiyoning Xitoy, Hindiston,Eron, Old Osiyo, Rossiya davlati bilan savdo-iqtisodiy aloqalari kuchayishi natijasida (Klavixo tomonidan qayd qilingan) to‘quv mahsulotlari ishlab chiqarish geografiyasi sezilarli darajada kengaydi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, "O‘rta Osiyoda kapitalistik ishlab chiqarishning asosi mahalliy aholida o‘sib chiqqan o‘ziga xos, tubjoy kishilar ekanligi – bu haqiqatdir. Ushbu hududda kapitalistik to‘qimachilik ishlab chiqarishining shakllanishi ko‘p asrlik ijtimoiy-iqtisodiy va texnik jarayonlarning samarasi edi”. Bu davrda qurilish, arxitektura, rassomchilik va miniatyura san’ati rivojlandi.
Shahar zodagonlari shaharni tashkil etuvchi aholi bo‘lib, shahar madaniyatining rivojlanishini belgilab bergan. Samarqand hududida sezilarli darajada o‘sish, qurilish zichligining oshishi, boy xonadonlar sonining ko‘payishi kuzatilgan. Fuqarolar farovonligining oshishi san’at va hunarmandchilikning gullab-yashnashiga sabab bo‘lgan.
Yozma manbalarda chakirlar, ya’ni zodagonlar hamda savdogarlarning xizmatiga yollangan hamda maosh olgan jangchilar to‘g‘risida eslatib o‘tilgan. O‘ziga to‘q xonadonlarning xizmatkorlari, qullari va cho‘rilari bo‘lgan va ularni saqlash qimmatga tushgan, lekin ular xonadonga hech bir daromad keltirmagan. Fuqarolarning uylari me’morlar rahbarligi ostida professional quruvchilar tomonidan qurilgan. Shaharning boy aholisi ipak matolardan tikilgan qimmatbaho kiyimlar kiyishgan, ularning kiyimlari kumush va oltindan yasalgan zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan.
Yuqorida zikr etilganlarning barchasi Amir Temir saltanatida sodir bo‘lgan iqtisodiy jarayonlarning keng ko‘lami, ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etish darajasi xususida ashyolar bilan dalillangan xulosalar chiqarish uchun asos bo‘ladi.