1. Amir Temur saltanatining iqtisodiy poydevori Iqtisodiy taffakur taraqiyotida ajdodlarimiz hizmatlari

Mavzu: Temuriylar davridagi iqtisodiy g’oyalar Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530)


Reja:
1.Amir Temur saltanatining iqtisodiy poydevori
2.Iqtisodiy taffakur taraqiyotida ajdodlarimiz hizmatlari
3. Buyuk Temurning soliq taffakuri va soliq tizimi

Ushbu maqolada Amir Temurning serqirra va ibratli faoliyatida iqtisodiy masalalarning tutgan o‘rni, hukmdorning Movorounnahrda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishidagi xizmatlari, u amalga oshirgan iqtisodiy siyosatning mazmun-mohiyati o‘z aksini topgan.

Buyuk Temur tomonidan asos solingan imperiya dunyoning yirik imperiyalari orasida alohida o‘rin tutadi. Temur tarixda ulkan meros qoldirgan buyuk shaxslar toifasiga mansub. Shu sababli uning shaxsiyati va jahon tarixidagi xizmatlari o‘g‘risida juda ko‘p bahs-munozara va tortishuvlar bo‘lgan, bo‘layapti va bundan keyin ham davom etadi. Shunga mos tarzda son-sanoqsiz asar va risolalar bitilgan. Ushbu manbalarda AmirTemur buyuk sarkarda, lashkarboshi, tengi yo‘q siyosatdon, donishmand, olamga mashhur davlat arbobi, mahoratli notiq kabi noyob shaxsiy fazilatlar sohibi ekanligi e’tirof etilgan. Ayni paytda, Sohibqironning serqirra faoliyatida uning iqtisodiy jihatlari tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolib kelmoqda.

Darhaqiqat, Sohibqironnning asosiy fikrlari va intilishlari ulug‘vor imperiyani kengaytirish hamda mustahkamlash, davlatni boshqarish, keng hududlarda osoyishtalikni saqlash, isyonkor va bo‘ysunmas qo‘zg‘olonchilarni tinchlantirish, mazmunli va dono nutqlar bilan ommani o‘ziga rom etish, tashqi dunyo bilan diplomatik aloqalarni o‘rnatish va mustahkamlashgga yo‘naltirilgan edi. Lekin masalaga aql ko‘zi bilan chuqurroq yondashsak, ushbu hatti-harakat va intilishlarning barchasi oxir-oqibatda bir maqsadga, ya’ni saltanatning mustahkam iqitisodiy poydevorini yaratishga xizmat qilgan.
Biznincha, Amir Temurning barakali faoliyatida aynan iqtisodiy masalalar markaziy o‘rinni egallagan. Fikrimizning isboti sifatida ikkita dalil keltirmoqchimiz. Birinchidan, tarqoq feodal davlatlarni birlashtirish, ularni mustakamlakachi mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonib, mustaqillikka erishishini ta’minlash, yaroqsiz ahvolga kelgan suv inshootlarini tiklash, mamldakatda tartib-intizom va tinchlik-osoyishtalik o‘rnatish, uni saqlash, qurilish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish, mustaqillikka erishgan Movorounnahrning tashqi dushman tajovuzlardan himoya qilish, ushbu maqsadda qudratli armiyani shakllantirish, ta’sirli nutqlar va unga monand tadbirlar o‘tqazish yo‘li bilan ommaning hurmatiga sazovor bo‘lish va boshqalarga bag‘oyat katta sarf-xarajatlar evazigagina erishish mumkin edi. Tabiiyki, bunday sarf-xarajatlarning manbaini izlab topish Sohibqirondan juda katta mehnat va iqtisodiy muammolarning to‘g‘ri yechimlarini topa bilish mahoratini talab qilgan. Ikkinchidan, xalqning azob-uqubatlariga, iqtisodiy tanqislikdan chekayotgan qiyinchiliklariga befarq bo‘lmagan Amir Temur elning hayoti va turmush tarzini yaxshilashga intilgan, ushbu muammo ustida ko‘p bosh qotirgan.
Bizning nazarimizda, Sohibqironning qaramlik zulmidan ozod bo‘lgan mustaqil davlat iqtisodiyotini yuksaltirishda va elning turmush farovonligini yaxshilashdagi eng yuuyuk xizmatlaridan biri – bu mamlakatda ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi va gulkirab yashnashi uchun katta imkoniyatlar yaratib berganligida. Chunki davlat rahbarining iqtisodiy tafakkuri, birinchi galda, ishlab chiqarish kuchlarini, minglab, millionlab mehnatga yaroqli kishilarni harakatga keltira olish qobiliyati orqali namoyon bo‘ladi. Ana shu muhim vazifani Amir Timur o‘sha davrning talablaridan kelib chiqqan holda, mamlakatda qishloq xo‘jaligini, hunarmandchilikni, savdo-iqtisodiy aloqalarni jadal rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratib berish, ahlolining ulkan mehnat salohiyatini ro‘yobga chiqarish, uni bir maqsad sari yo‘naltirish orqali bajarishga erishdi.
Amir Temur keng xalq ommasini ijtimoiy foydali mehnat faoliyatiga jalb etishda va uni jamiyat hamda saltanat manfaatlariga mos tarzda harakat qilishga undash maqsadidada samarali mehnatni moddiy rag‘batlantirish tamoyiilaridan unumli foydalanishga jiddiy e’tibor qaratdi. Sohibqironning aholini ortiqcha bemahal soliqlardan va ayrim noinsof soliqchilarning tajovuzidan himoya qilishga, vayronaga aylantirilgan yo‘l va kanallarni tiklash va yangilarini qurishga davlat xazinasi mablag‘larini sarflash, mehnatkash elga nisbatan g‘amxo‘rlik qilish, keng qamrovli qurilish va obodonlashtirish ishlariga axolini jalb etish orqali uni ish va daromad bilan ta’minlash kabi sa’y harakatlari ana shu moddiy rag‘batlantirishning turli ko‘rinishlari edi. Ushbu dono siyosat natijasida jamiyat, davlat iqtisodiy manfaatlari bilan zahmatkash el iqtisodiy manfaatlari o‘rtasida o‘zaro uyg‘unlik yuazaga keldi, ushbu manfaatlar bosh maqsadga, ya’ni iqtisodiy poydevori metindek mustahkam buyuk davlat barpo qilishga yo‘naltirildi. Pirovard natijada keng xalq ommasi harakatga keldi, kishilar foydali mehnatga jalb qilindi, ularning samarali mehnat qilishga qiziqishi ortdi, aholining daromadlari ko‘payib, ijtimoiy ishlab chiqarish hajmi kengaydi. Shu bilan birga, ushbu tadbirlar saltanat xazinasini to‘ldirish, mamlakat iqtisodiy qudratini yuksaltirishning ishonchli manbaiga aylandi.
Amir Temur o‘sha davrlarda amalda qo‘llagan va saltanat iqtisodiy kuch-qudratini yuksatirish siyosatining muhim bo‘g‘iniga aylangan mehnatni moddiy rag‘batlantirish siyosati oradan uch yuz yildan ziyodroq vaqt o‘tgandan keyin iqtisodiyot fanining asoschisi, buyuk nazariyotchi Adam Smitning ta’limotida o‘zining nazariy talqinini topdi. Uning fikricha, o‘zining shaxsiy manfaatlari yo‘lida harakat qiluvchi kishilarning xulq-atvori oxir-oqibatda ijtimoiy farovonlikni imkon qadar yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Amir Temur ham o‘zining iqtisodiy siyosatida iqtisodiy rag‘batlantirishning turli usullurini qo‘llash asosida keng xalq ommasini saltanat iqtisodiy qudratini yuksatirishga yo‘naltirishga erishdi.
Buyuk Amir Temurning davlat boshqaruvida aynan iqtisodiy muammolarga juda katta e’tibor qaratganligi uning nodir va noyob aqlu-zakovat hamda iqtisodiy tafakkur sohibi ekanligidan dalolat beradi. U zamonaviy makroiqtisodiy siyosat nazariyalaridan tamoman bexabar bo‘lsa-da, o‘z imperiyasining rivojlanishi va kelajagining avvalo iqtisodiy taraqqiyot bilan chambarchas bog‘liqligini yaxshi tushungan holda ish tutdi. Bu kishi aqlini hayratga soladi. Chunki Amir Timur iqtisodiy taraqqiyotning jiddiy masalalarini o‘z faoliyatida o‘z saltanati doirasida hal qilgan zamonlarda hali siyosiy iqtisod fani ham, uni shakllantirish uchun yetarli nazariy bilimlar ham yaratilmagan edi. Eramizdan oldingi asrlarda (e.o. 445-355 yy.) yashab, ijod etgan Antiq davr faylasufi ixtiro etgan “Iqtisod” tushunchasi, keyinchalik bu xususda fikr yuritgan ayrim donishmandlarning(Platon, Aristotel, Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Forobiy va bashqalar) asarlarida o‘z aksini topgan nazariy fikr-mulohazalar bor edi, xolos. Faqat Amir Timur yashab, iqtisodiy faoliyat yuritib boshlaganidan keyin qariyb ikki asrcha vaqt o‘tgandan keyin “Siyosiy iqtisod” fani yuzaga keldi. Ushbu fan nomining ixtirochisi fransuz yozuvchisi Antuan Monkreten edi. Maxsus nazariy bilimlarga ega bo‘lmagan holda iqtisodiyotning o‘ta murakkab va ziddiyatli muammolarining to‘g‘ri yechimlarini topa bilish qobiliyati Yaratganning Sohibqironga in’om etgan buyuk iqtisodiy tafakkurning amaliy hosilasidir. Uning ibratga loyiq, puxta o‘ylangan, mukammal va dono iqtisoiy siyosati qudratli Imperiyani barpo etishning va mustahkamlashning poydevori bo‘lib xizmat qildi.
Amir Timurning "Temur tuzuklari" – bu katta donishmandlik mevasi. Sohibqiron qalamiga mansub ushbu kitobda uning serqirra faoliyatining mazmun-mohiyati mujassam. Mazkur asarning mazmunini sinchkovlik bilan tahlil qilar ekanmiz, buyuk sarkardaning fikru-faoliyatida iqtisodiy masalalar alohida o‘rin tutganligiga amin bo‘lamiz. Asarning har bir satri chuqur ma’no bilan to‘yingan va har bir sahifasida haqiqat sado beradi. U o‘zining ushbu asarida “Davlatu saltanat uch narsa bilan – mulk, xazina va lashkar bilan tirikdir”, deb ta’kidlaydi. Demak, u mulk va xazinani o‘z saltanatining yashash sharti sifatida qaragan va uni butun umri davomida ko‘paytirishga intilgan. Bundan olti yuz yil muqaddam bitilgan bu bitiklar bugungi kunda mamlakatimizda demokratik respublika va fuqarolik jamiyatining tamoyillarini inkor etmaydi va zamonaviy tamaddun sharoitida samarali faoliyat yuritadigan davlat organini barpo etishda ulardan foydalanishni taqazo etadi. Chunki mulk iqtisodiy taraqqiyoning o‘zagi, har qanday faoliyatni amalga oshirishning asosiy sharti va vositasi hisoblanadi. Ishlab chiqarish munosabatlari tizimida mulkiy munosatlar birinchi o‘rinda turadi. Mikrodarajada va makrodarajada iqtisodiyotga daxldor barcha nizo va ziddiyatlarning zaminida mulkiy munosabatlar yotadi. Mulkiy munosabatlar jamiyat taraqqiyotining g‘ildiragini oldga tomon harakatga keltiruvchi qudratli qurol hisoblanadi.
Ulkan imperiyaning asoschisi Temur qattiqqo‘l, ammo juda aqlli va tahliliy fikrlash qobiliyatiga ega edi. Ushbu fazilatlari tufayli u eng qiyin, o‘ta murakkab iqtisodiy vaziyatlarda ham yagona to‘g‘ri, oqilona qaror qabul qila olish qobiliyat sohibiga aylandi. Bizningcha, uning ana shu noyob shaxsiy fazilatlari saltanat iqtisodiy qudratini yuksaltirishda muhim rol o‘ynadi. Birinchidan, uning qattiqqo‘lligi davlat mulkini, xazinani ochko‘z, xiyonatkor kimsalar tajovuzidan asradi. Ikkinchidan, uning har qanday og‘ir vaziyatda katta aql bilan muammoning yagona to‘g‘ri yechimini topa bilish qobiliyati esa mulkni uzluksiz ko‘paytirish imkononini berdi. Temur saltanat mulkini ko‘paytirishga yordam beradigan barcha usullardan mohirlik bilan foydalandi: harbiy kuch, diplomatiya, kuchli nazorat va rag‘batlantirish choralari.
Agar Buyuk Temur hayotini va bosib o‘tgan tarixiy yo‘lini diqqat bilan tahlil qilsak, Movorounnahrni mo‘g‘ullar istibdodidan xolos etishga qaratilgan barcha harakatlari ham, uni kengaytirish uchun boshqa yurtlarga yurishlari ham mafkuraviy maqsadlarni nazarda tutmagan. Ularning barchasi moddiy manfaatni ko‘zlagan va faqat bitta maqsadga – saltanatni boyitish, uning mulkini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan edi. Boshqacha so‘zlar bilan ifodalaganda, ularning barchasining zamirida iqtisodiy manfaatlar, ya’ni, mulkni ko‘paytirish, yurt xazinasini boyitish uchun resurslarga egalik qilish ishtiyoqi yotgan. Amir Temurning mulkka, xazina boyligiga bu qadar e’tiborli bo‘lishi, hattoki ularni saltanat hayotining tayanchi, uning tirikligini ta’minlovchi vosita ekanligi to‘g‘risidagi aqidalarini keng va chuqur yoritish orqali biz bag‘oyat ko‘p tortishuvlarga sabab bo‘lib kelayotgan muhim tarixiy jumboqni yechishga urinib ko‘rmoqchimiz.