1. aqsh-Eron munosabatlari

Kelishuv
2015-yil 14-iyul kuni Tehron va katta “kuchlar” o‘rtasida Eron yadroviy dasturi borasida 12 yillik nizolarga yakun yasagan tarixiy kelishuv imzolandi. Kelishuvga muvofiq, Eron atom quroliga ega bo‘lish niyatidan voz kechadi, buning evaziga unga nisbatan qo‘yilgan sanksiyalar izchillik bilan bekor qilinadi.
Yadroviy kelishuv imzolanishi.Biroq 2016-yil dekabr oyi boshida Kongress Eronga qarshi Iran Sanction Act (ISA) qonunini yana o‘n yilga uzaytirish haqida qaror qabul qildi. Obama qonunni imzolamagan bo‘lsa-da, unga qarshilik ham qilmadi. AQSh Eron yadroviy dasturi bilan bog‘liq sanksiyalarni to‘xtatib qo‘ydi, biroq Tehron tomonidan inson huquqlarining poymol qilinishi, terrorizmni qo‘llab-quvvatlash va ballistik raketalar bilan bog‘liq dastur uchun sanksiyalarni saqlab qoldi.AQShda bo‘lib o‘tgan prezident saylovidagi g‘alabasidan so‘ng hokimiyatga kelgan Donald Tramp qasamyod qabul qilganidan bir hafta o‘tib, 2017-yilning 27-yanvar kuni Eron dohil yetti musulmon mamlakat fuqarolari uchun viza berishni taqiqlovchi qaror qabul qildi. Xalqaro hamjamiyat qarshiligiga qaramasdan, 2018-yil 8-may kuni Tramp AQShning 2015-yilda imzolangan Eron yadroviy dasturiga doir shartnomadan chiqqanini e’lon qildi va Tehron rejimiga qarshi sanksiya kiritilishini ma’lum qildi. Obama davrida imzolangan ushbu kelishuvni “halokatli” deb atagan Tramp saylovoldi bayonotlarida undan chiqishga va’da bergan edi. O‘z navbatida, kelishuvni imzolagan Fransiya, Germaniya va Buyuk Britaniya singari AQShga ittifoqdosh davlatlar kelishuvdan chiqmasligini va uning doirasida ishlashda davom etishini ma’lum qildi.
Bugungi kunda ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalarning yaxshilanishiga to‘siq bo‘lib turgan bir qancha sabablar bor. Jumladan, amerikaliklar Eron siyosatidagi besh jihatni qabul qilib bo‘lmas deya baholaydi:
- yadroviy va ommaviy qirg‘in qurollarini ishlab chiqarishga urinish;
- Eron xalqaro terrorizmni qo‘llab-quvvatlashi bilan bog‘liq taxminlar;
- Yaqin Sharqdagi tinchlik jarayoniga tahdid soluvchi muxoliflarni qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq taxminlar;
- qo‘shnilariga nisbatan tahdid va qo‘pol xatti-harakatlar qilish;
- inson huquqlarining hurmat qilinmasligi.
Eron ham munosabatlarga rahna soluvchi bir qator to‘siqlar bor deb hisoblaydi. Ular quyidagilar:
- demokratik yo‘l bilan saylangan Muhammad Musoddiq hukumatini ag‘darib, quvg‘indagi shoh rejimini qayta tiklagan Ayaks operatsiyasi;
- Eronning 1979-yilda muzlatilgan va qaytarib berilmagan 10 milliard dollarga yaqin aktivlari;
- Eronga qarshi bo Eron lgan terrroristik tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlash (masalan, Eron xalq mujohidlari tashkilotini);
- Eron – Iroq urushida Amerika shirkatlari kimyoviy qurollarni ishlab chiqarishda va tarqatishda faol qatnashgani;
- Eron yo‘lovchi uchog‘ining AQSh harbiylari tomonidan urib tushirilishi. Bu 290 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan;
- 2003-yildan buyon Amerika dronlarining Eron havo hududida noqonuniy uchib yurishi; - inson huquqlarining toptalishi.
3. Shartnomaga ko'ra, Milspaugh huquqni oldibo'lgan barcha xorijiy amaldorlarning faoliyatini nazorat qiladiyozma ruxsatisiz qila olmaydigan Eron hukumati xizmati Milspo moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun. Shuni ta'kidlash kerakki, shartnoma Milspo masalalarga aralashish huquqini olganligi haqidagi qoida yozildi fors va xorijiy kompaniyalarga imtiyozlar berish.
Amerika missiyasi ham yangi qonunlar ishlab chiqish huquqini oldi barcha hujjatlar, buyurtmalar va daftarlardan cheksiz foydalanish; Fors moliyasi haqida. Milspaugh uchrashuvlarda qatnashishi mumkin edi Moliyaviy masalalarni muhokama qilishda Vazirlar Kengashi va keyinchalik siyosiy. Garchi Milsponing harakatlari shunday bo'lishi kerak edi
Fors moliya vaziriga bo'ysunadi va nazorat qiladi, bu vakolatlar Unga taqdim etilgan narsalar uning oldida keng doirani ochdi imkoniyatlarga ega bo‘ldilar va o‘z ixtiyoriga ko‘ra harakat qilishlariga ruxsat berildi. Missiya Fors hukmron doiralari bilan yaqin aloqalar o'rnatdi. Rizoxonni qo‘llab-quvvatladi, uning hokimiyat tepasiga kelishiga yordam berdi va keyinchalik shoh taxtiga mustahkam o‘rnashib oladi. Aslida, Milspaugh missiyasining yuborilishi bilan keng huquqlar va vakolatlar Qo'shma Shtatlarning yashirin kengayishi edi bu davlat. Missiya G'aznachilikni qilishga harakat qilganda hukumat siyosatini nazorat qiladigan bunday organ, ikkinchisi 1927 yilda u o'z xizmatlaridan voz kechishga majbur bo'ldi. Shuningdek, missiyaning ketishi ham edi fors jamoatchiligining noroziliklari bilan tezlashdi.
1930-yillarda Eron-Amerika munosabatlari ahamiyatsiz xarakter. Bunga bir qancha sabablar sabab bo'ldi. Birinchidan, Amerika Qo'shma Shtatlarida jiddiy iqtisodiy inqiroz bor edi vaziyat, Amerika Qo'shma Shtatlari uchun yangi reja tayyorlash qadar emas edi Eron ishlariga aralashish. Ichki muammolarni hal qilish muhimroq edi Inqirozdan keyingi yillarda ular qilgan muammolar. Eng biri
asosiy sabablar Rezoshohning fashistik Germaniya tomon yo'naltirilganligi edi
ikkinchisining Eron hududidagi faol siyosati oz qoldi
AQSh uchun imkoniyatlar.
Yillar ichida Amerikaning Eron ishlariga aralashuvining yangi bosqichi boshlandi
Ikkinchi jahon urushi. Urushda Angliya va SSSR ittifoqchisi huquqidan foydalanish
Natsistlar Germaniyasiga qarshi Qo'shma Shtatlar Eronga qo'shin yubordi. Urush yillarida
Milsponing moliyaviy missiyasi Eronda yana paydo bo'ldi. 1943 yil 4 may majlis
Milsponing favqulodda vakolatlari to'g'risidagi qonunni tasdiqladi. Uning huquqi bor edi
Eron hukumatiga barcha to'lovlarni nazorat qilish, kompilyatsiyani nazorat qilish
davlat byudjeti, moliya tizimini qayta tashkil etish;
butun moliya boshqarmasi faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish
davlat, uning mansabdor shaxslarini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi. Yana bir bor amerikalik
missiyaga o'z rejalarini amalga oshirish uchun ulkan imkoniyatlar berildi
Eron. Faqat bu safar uning faoliyati harbiylar tomonidan qo'llab-quvvatlandi.
AQShning ushbu mamlakatda mavjudligi. To'g'ri, ikki yillik bo'rondan keyin
FAN VAQTI
17
faoliyati tufayli u janjal bilan bu mamlakatni tark etishga majbur bo'ldi. Biroq
amerikaliklar o'zlarining harbiy maslahatchilarini Eronga yuborishga muvaffaq bo'lishdi uning nazorati ostida Eron armiyasi, jandarmeriyasi va politsiyasi.
Aytish kerakki, shoh va uning tarafdorlari kuchayishga qarshi emas edilar
AQSh harbiy mavjudligi, lekin aksincha, ular ishlab chiqarish uchun ulardan foydalanishni xohlashdi armiyangizni modernizatsiya qilish. Shuningdek, amerikaliklarning mavjudligining ahamiyati SSSR tomonidan bosib olinishidan qo'rqish va yo'qotish xavfi bilan shartlangan edi Tudeh partiyasining faol faoliyati munosabati bilan Eron Ozarbayjon keng tarqalgan xalq qo'llab-quvvatlashi bilan. Amerikaliklar o'zlarining kuchlarini kuchaytirdilar Erondagi iqtisodiy va siyosiy pozitsiyalar juda yaqin Eron reaktsiyasi unga qarshi birgalikda kurasha boshladi
demokratik kuchlar. Buning yorqin misoli 1953 yilgi davlat to'ntarishi, ya'ni
Markaziy razvedka boshqarmasi operatsiyasi natijasida Musaddiqning ag'darilishi. Eronni paktga jalb qilish CENTO va Qo'shma Shtatlar o'rtasida ikki tomonlama harbiy shartnoma tuzish va Eron - Amerikaning Erondagi ekspansiyasining so'nggi muhim bosqichlari. Muhimligi Eronda Amerika ta'sirining o'rnatilishini kattaligi bilan izohlash mumkin Erondagi neft zaxiralari, shuningdek, bu mamlakatning SSSRga yaqinligi, bunga qarshi AQSH dushmanlik siyosatini olib bordi va yaratishga harakat qildi
Sovet chegaralari bo'ylab himoya zanjiri. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, Eronda Qo'shma Shtatlarning kengayishi bor edi ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib keladi. Qo'shma Shtatlar,o'zining foydali moliyaviy holati va inglizlarga qarshi kayfiyatidan foydalangan holda Eron Buyuk Britaniyani bu mamlakatdan siqib chiqara oldi va mustahkam o'rin egalladi u yerda Eron iqtisodini o'z moliya tizimiga bo'ysundirdi. AQSh ta'siri boshqa davlatlar bilan bir qatorda Eronning iqtisodiy yuksalishiga yordam berdi salohiyat. Neft ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan Qo'shma Shtatlar va Eron o'rtasidagi ziddiyatlar 65 yildan beri davom etmoqda. Ikki davlat munosabatlarini shakllantirgan muhim voqealarga nazar tashlasak.