1. Atom orbitallardıń gibridleniwi. Molekulyar orbitallar metodı jáne onıń tiykarǵı qásiyetleri. Kislorod, uglerod (II) oksidi, nh3 molekulalarınıń dúzilisi

3.10-rasm. Metan, suw hám ammiak molekulasındaǵı ximiyalıq baǵlardıń payda bolıwı.
6. valent baylanısıw metodı, elektron orbitallardıń gibridlanish haqqındaǵı ideyalarǵa tıykarlanıp elementlardıń dúzilisi, molekulalarda valent baǵlardıń baǵdarı hám kóplegen elementlardıń molekulyar geometriyasini izoxlab bere aladı. Biraq birpara elementlardıń dúzilisin bul teoriya tiykarında anıqlama berb bermeydi. Málim bolıwısha birpara elementlarda elektron jup járdemisiz baylanısıw payda bolıwı anıqlandi. Mısalı, XIX ásirdiń aqırında Tóbeson vodorodtı elektron aǵımı menen bombardimon qılıw nátiyjesinde payda bolǵan molekulyar vodorod ionı H+2 quramında tek bir ǵana elektron bar. Bul bólekshede yadrolararo aralıq 1, 06 A0 (0, 106 nm), onıń baylanısıw energiyası 256 kJ∙mol-1 hám H2+ molekula talay turaqlı bólekshe bolıp tabıladı. Sol sebepli yadro, eki yadro bir-biri menen bir ǵana elektron arqalı baylanıstırna aladı, yaǵnıy bir elektronlı baylanısıw da múmkin eken degen juwmaqqa keliw múmkin. Tekseriwlerden ekenin aytıw kerek, tek takibida toq elektron bolǵan molekulalar magnitqa tartıladı. Kislorod qattı jaǵdayda magnitqa tartıladı. negizinde, kislarodda toq elektronlar joq, biraq ol magnitqa tartıladı. valent baylanısıwlar metodı kislarodning magnit hossalarini anıqlama bery almaydı.
vodorod molekulasınıń payda bolishini kvantlar mexanikası tiykarında anıqlama beriw ushın v. Geytler hám F. London 1927 jılda usınıs etken hám L. Poling rawajlantırǵan.
valent baylanısıwlar metodın tómendegi 2 princip arqalı túsindiriw múmkin:
Birinshi princip: Lokallashgan elektron bultları baǵlardı payda etedi, atom orbitallar bir-biriniń ústin qoplaydi. Keri spinli elektron orbitalları bir- birin qoplaganda atom orbitalları arasında eń joqarı elektron bult tıǵızlıǵı payda bolıp yadrolar tartıwatuǵın zaryadlar payda etedi hám sistema energiyası azayıp baǵ payda boladı.
Ekinshi princip: Atom orbitallarınıń maksimal oranıwı nátiyjesinde baǵ payda bolıwı yaǵnıy, atom orbitalları qansha kúshli bir-birin sol jónelis boylap payda boladi5.
Atom orbitallar metodı elektron jupsiz baylanısıw payda bolishini túsintira almaydı.
2. Bul hádiyselerdi túsintiriw ushın molekulyar orbitallar (MO) teoriyası járdemge keledi. Xund hám Milliken bul teoriyanı tiykarlawshileri esaplanadı. MO teoriyasın jaratıwda atomning elektron dúzilisi haqqındaǵı kvant mehanik qıyallardı molekula dúzılıw ushın xam qóllaw zárúr dep tapildi. Parqı sonda, atom bir oraylı (bir yadrosı ) sistema bolsa, molekula kóp oraylı sistema bolıp tabıladı. Sonday eken, bul teoriyaǵa kóre hár qaysı elektron molekula daǵı barlıq yadro hám kóp oraylı orbitalar tásirinde bolıwı itibarǵa alınadı
Bul metodqa tiykarlanıp molekula bir pútkil (kompleks) dep qaraladı hám hámme elektronlar da pútkil molekula ushın ulıwma boladı. Atomlardagi atom orbitallıǵı, molekulalarda molekulyar orbitallar bolıwı kerek.
Atom orbitalları : s, p, d, f
Molekulyar orbitallar da Pauli principi hám Xund av Klechkovskiy qaǵıydalarına tiykarlanıp payda boladı.
Atom orbitalları birdey oraylı, molekulyar orbitallar bolsa kóp orayı (mnogosentrovoy) sol sebepli olardıń forması quramalılaw. Atom orbitaldan molekulyar orbital payda bolıwı ushın :
1. Olardıń energiyası jaqın bolıwı kerek.
2. Orbitalları bir-birin kóbirek orawı kerek (0, 7-0, 8%).
3. Molekulada baylanısıw sızıǵına salıstırǵanda birdey simmetriyada bolıwı
kerek.
Eger elektron háreketi simmetrik funksiya menen ańlatpalansa, molekulyar orbital
hám atom orbitallardıń yadrolarında zaryadlarınıń bir-birine oranıwı esabına boladı sol sebepli bul molekula energiyası atom orbitallaridagi energiyadan kem boladı. Bul waqıttaǵı atom orbitalların baylaw (svyazivayushiy) orbital dep ataladı. 6
Eger molekulyar orbitallar payda bolishida elektron háreketi antisimmetrik funksiya menen ańlatpalansa, atom orbitalları elektron bult koncentraciyasi yadrolarınan sırtda payda bolsa, ol jaǵdayda nolge teń boladı. Bul molekulyar orbitallar energiyası dáslepki atom orbitallar energiyasınan joqarı boladı jáne onı, bosanıwtiruvchi (razrixlyayushiy) orbital dep ataladı.
Molekulyar orbitallar teoriyasınıń tiykarlawshileri Hund hám Malliken esaplanadı, bul teoriyaǵa kóre hár qaysı electron molekula daǵı barlıq yadro hám kóp oraylı orbitallar tásirinde bolıwı itibarǵa alınadı. Atom orbitallardıń sızıqlı kombinaciya usılı (AOChK) eń kóp qollanıladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar :
1. Raymond Shań. General Chemistry: The Essential Concepts. 5 edition, England 2013. 313-340 - betlar.
2. Parpiev N. A., Rahimov H. R., Muftaxov A. G. Anorganik ximiya teoriyalıq tiykarları. T.: Ózbekstan. 2000. 179 -186 betlar.
3. Toshpulatov Yu. T., Raxmatullayev N. G. Anorganik kimyo (teoriyalıq tiykarları ). T.: TDPU. 2005. 92-94-betlar.
4. Ahmerov Q., Jalilov A., Sayfutdinov R. Ulıwma hám anorganik ximiya. T.: Ózbekstan. 2003. 134-138 betlar.