Tema:Azot saqlawshi organikaliq birikpeler ha’m beloklar
Reje:
1)Aminler.Ataliwi,tu’rleri,aliniwi
2)Fizikaliq ha’m Ximiyaliq tiykarlari
3)Beloklar qurami,du’zilisi
Azot saqlawshi birikpeler o’mirde ju’da’ u’lken a’hmiyetke iye.Atmosfera azottin’ tiykarg’i bo’legi bolip,azotti fiksatsiya na’tiyjesinde ammiak payda boladi.Son’ ol organikaliq birikpeler payda etedi.A’minlerde azot bir uglerod atomi menen baylanisqan bolsa birlemshi, eki bolsa ekilemshi, ush bolsa u’shlemshi amin dep ataladi.
R N
H
H
Birlemshi amin
R N
R
H
Ekilemshi amin
Birlemshi aminler alkinaminler dep atalip, azot tutqan alkil gruppasi atina amin qosimshasi qosip payda etiledi.Alkanaminler dep atalg’anda alkil gruppasi alkan dep ataladi ha’m amin qosimshasi qosiladi.:
Metilamin Fenilamin
Eki amingruppa tutqan birikpelerdi atawda tiyisli alkan yaki aren atina –diamin qosimshasi qosilip ataladi: - 1,2-propandiamin
Aminogruppalardi klasslarinin’ ati ha’m sog’an uqsas birikpeler indifikatsiyalang’anda tiykarg’i kishi gruppalardan u’lkenine qarap ataliwi maqsetke muwapiq.Aminogruppalar gidroksilgruppalar ha’ karbonilgruppalardan u’stin turadi.Bul jag’daylarda aminogruppa orinbasar sipatinda isletiledi:
Misali:4 aminobenzaldegid
Arilaminler-Anilinde alkinaminge uqsas puwli azot atirapinda piramidal jaylasqan,biraqta bul piramida juzeki.Uglerod- azot puwlarinin’ o’lshewinin’ mas keletug’in muyeshi bir tegislikte N –N –N muyeshi bissektrisani payda etedi.Anilinnin’ du’zilisinde azottin’ ha’rbir jeke jubi o’zine mas eki tu’r baylanisti ko’rsetedi.Elektron gibritlengen orbitag’a iye bolsa, p-orbitag’a qarata azotqa bekkem baylanisqan boladi.
Aminlerdi galloidli birikpeler,nitrobirikpeler,kislota amidleri, nitrilardan aliw mu’mkin.Aromatik aminlerdin’ en’ tiykarg’i wakili anilin tariyxiy Zinin reaksiyasi boyinsha alinadi:
Bul reaksiyanin’ payda boliwi azoboyaw sanaatinin’ rawajlaniwina tu’rtki boldi.
Amiakti alkinlep amiakti aliw:
Galloid alkiller menen amiakti nukleofil almasiniw reaksiyalari alkil aminlerin en’ qolay aliw prinsipi esaplanadi:
Derlik barliq azot saqlawshi organik birikpeler aminlerge shekem qaytariliwi mu’mkin.
Ap’iwayi arilamin anilin xana temperaturasinda suyiqliq ha’m qaynaw temperaturasi Derlik barliq aminlerdin’ qaynaw temperaturasi joqari.Anilin suwda ju’da kem eriydi.Anilinnin’ jeke jubi delokanlaskanlig’i sebepli ol ku’shsiz ha’m azottin’ jeke juplari siklogeksilamindegige qatnasinda ku’shli tartip turadi.
Aminokislotalar arasindag’i anid baylanislar peptid puwlar delinedi ha’m eki aminokislota arasindag’i peptid puwdi biriktiriwi dipeptid delinedi.Peptid puw 3 a’minokislotani biriktiriw ushin ken’eyttirilip tripeptid payda etiw mu’mkin.Polipeptidler ju’da ko’p aminokislotalardi ja’mleydi.Beloklar o’zinde 50 den artiq aminokislotalardi ja’mlewshi tabiyiy polipeptidler.
Beloklar gidrolizleniw na’tiyjesinde 25 tu’rli aminokislotalar alinadi.
Beloklar quraminba tiykarinan 4 element kiredi: uglerod,vodorod,kislorod ha’m azot.
Beloklardi proteinler dep te ataydi.Protein so’zi grekshe soz bolip protos-birlemshi,za’rur degen ma’nisti an’latadi.
Alimlardin’ pikirinshe 10-20 jildan keyin joqari beloklar sintez qiliwga jasalma bakteriyalar jaratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
