1. Bandlik tushunchasi va uning turlari To’liq va samarali bandlik muomosi

Birinchi bosqich - Bu bandlik xizmatiga murojaat. Bunday murojaat natijasida fuqaroning o'ziga munosib ish tanlashni talab qilish huquqiga ega bo'lgan maxsus huquqiy munosabati vujudga keladi, agar u mavjud bo'lmasa, ro'yxatdan o'tish, kasbiy tayyorgarlikka yoki ishsizlik bo'yicha nafaqa. Ish beruvchi agentligi bunday fuqaroni ro'yxatdan o'tkazishi, unga munosib ish yoki malaka olishda yordam berishi, agar iloji bo'lmasa, ish bilan ta'minlash davlat fondidan qonunda belgilangan shartlar va normalarga muvofiq nafaqa to'lashi shart. Ishning birinchi bosqichi manfaatdor fuqaroga mehnat yoki kasb-hunar ta'limi uchun maxsus yo'nalishni berish bilan yakunlanadi.
Ikkinchi bosqich ish bilan ta'minlash ish beruvchi yoki rahbarlik yo'nalishi bo'yicha ko'rsatilgan tashkilot (o'quv muassasasi) bilan talaba shartnomasini tuzishdan iborat. Shunday qilib, mehnat munosabatlari sohasida bandlik xizmati vositachilik vazifasini bajaradi va u beradigan ish yo'nalishlari tavsiya xususiyatiga ega.
Bandlik mehnat bozorining eng muhim iqtisodiy xususiyatlaridan biridir. Eng keng tarqalgani bandlik g'oyasi ijtimoiy foydali faoliyat sohalarida: ijtimoiy ishlab chiqarishda, maktabda va maktabda ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida aholining turli guruhlari mehnatini qo'llashning ijtimoiy-iqtisodiy jarayoni sifatida. yakka tartibdagi dehqonchilik. -iqtisodiy kategoriya sifatida; -ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatida Shu bilan birga, bandlik ijtimoiy ishlab chiqarishning o'ziga xos xususiyati bo'lib, u mehnat ob'ektlarini o'zgartirish bo'yicha ma'lum fazilatlar majmuasiga ega bo'lgan ishchilarning birgalikdagi faoliyati sifatida tushuniladi. Demak, bandlik ishlab chiqarish jarayonida ishchilarning o‘zaro aloqalarini amalga oshirish mexanizmi bo‘lib, ya’ni u ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya vazifasini bajaradi va uni ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – mehnat resurslarining ishlab chiqarish vositalari bilan bog‘lanishi sifatida ta’riflash mumkin. . Aholini ish bilan ta'minlash murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisaning barcha belgilarini o'zida mujassam etgan bo'lib, uning ilmiy asoslarini o'rganmasdan mehnatga layoqatli aholining turmush darajasini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish bilan bog'liq amaliy muammolarni hal qilib bo'lmaydi. va to'lash. 1 Bandlikning iqtisodiy mazmuni Iqtisodiy faol aholi (EAP) - mamlakat aholisining 15 yoshdan 72 yoshgacha bo'lgan qismi bo'lib, mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishchi kuchi taklifini ta'minlaydi. Iqtisodiy faol aholini iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanuvchilar va ishsizlar tashkil etadi. Bu tushuncha rus adabiyotiga xalqaro adabiyotlardan kirib keldi manbalar va uni qo'llash statistik amaliyotda milliy hisoblar tizimini joriy etish va undan o'tish bilan bog'liq bo'lishi kerak. Rossiya statistika xizmatlarining ushbu hisob-kitob tizimi uchun yil. Biroq, xodimlar va ish beruvchilar o'rtasidagi munosabatlarni o'rganishga yondashuvlarning farqi tufayli rus va g'arb adabiyotida bir qator bahsli masalalar paydo bo'ldi. Shunday qilib, G'arb olimlari kontseptsiyani aniqlaydilar iqtisodiy faol aholi tushunchasi bilan ishchi kuchi , mahalliy nashrlarda talqin biroz boshqacha. Rossiya Federatsiyasi Davlat statistika qo'mitasining veb-saytida quyidagi uslubiy tushuntirishlar keltirilgan. Iqtisodiy faol aholi - bu iqtisodiyotda band bo'lganlar va ishsizlar yig'indisidir. Ish kuchi ham ushbu ta'rifga kiradi. Iqtisodiy faol aholi mehnat bozorining muhim tarkibiy qismidir, shuning uchun har tomonlama ko'rib chiqish kerak bu yerda fuqarolarning qaysi toifalari hisobga olingani va qaysilari iqtisodiy nofaol aholi tarkibiga kirganligi haqida. Ko'rinib turibdiki, EAN daromad keltiradigan faoliyatda band bo'lganlar va rasman ishsiz deb tan olingan odamlarni o'z ichiga oladi. Rossiya qonunchiligiga ko'ra, faqat 16 yoshga to'lgan va pensiya yoshiga etmagan shaxslar (ayollar uchun 55 yosh va erkaklar uchun 60 yosh) ishsiz deb tan olinishi mumkin. Shunday qilib, biz quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin: ish bilan ta'minlangan va ishsizlardan tashqari, EAN 16 yoshgacha bo'lgan faol ish qidirayotgan va yoshi bo'yicha nafaqaga chiqqan o'smirlar, shuningdek ish qidiruvchilarni o'z ichiga oladi. Bu holat roʻyxatga olingan va statistik ishsizlik darajasi oʻrtasidagi farqni yanada oshiradi va bandlik va ishsizlik koʻrsatkichlarini solishtirishni qiyinlashtiradi. Keyinchalik, atamaning o'zini ko'rib chiqishingiz kerak bandlik ... Rossiya qonunchiligiga muvofiq, bandlik - bu fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog'liq bo'lgan faoliyati, bu Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga zid bo'lmagan va, qoida tariqasida, ularga daromad va daromad keltiradi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda davlat bandlikni bevosita markazlashtirilgan boshqarishdan voz kechdi. Asta-sekin aholi bandligiga ta'sir qilishning yangi tizimi - bandlikni tartibga solish tizimi shakllantirilmoqda. Faoliyat turi bo'yicha barcha xodimlarni uchta asosiy guruhga bo'lish mumkin: Iqtisodiyotda haq to'lanadigan faoliyat bilan band. Harbiy xizmatchilar. To'liq vaqtda talabalar. Xalqaro bandlik maqomi klassifikatoriga (ICSZ-93) muvofiq band aholining oltita guruhi ajratiladi: ) maosh oluvchilar; ) ish beruvchilar; ) o'z mablag'lari hisobidan ishlaydigan shaxslar; ) ishlab chiqarish kooperativlari a'zolari; ) oila a'zolariga yordam berish; ) maqomi bo'yicha tasniflanmagan ishchilar 1.2 Aholini ish bilan ta'minlashning moslashuvchan shakllari Mehnat dunyosi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotining muhim va ko'p qirrali sohasidir. Mintaqaviy jihatdan mehnat bozori, makrodarajadan farqli o'laroq, mavjud mehnat munosabatlarini shakllantirishning o'ziga xos xususiyatlarini aniqroq aniqlash, mehnat salohiyatidan to'liq foydalanilmaslik manbalarini aniqlash imkonini beradi. U mehnat bozorini ham, undan bevosita ijtimoiy ishlab chiqarishda foydalanishni ham qamrab oladi. Mehnat bozori asosiy xususiyatga ega - uning tarkibiy qismlari nafaqat ishchi kuchining tashuvchisi sifatida harakat qiladigan, balki o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan bevosita tirik odamlardir: psixofiziologik, ijtimoiy, madaniy, diniy, siyosiy va boshqalar. Haqiqiy iqtisodiy hayotda mehnat bozori dinamikasiga bir qator omillar ta'sir ko'rsatadi. Demak, ishchi kuchi taklifi, birinchi navbatda, tug'ilishning demografik koeffitsienti, mehnatga layoqatli aholining o'sish sur'ati, uning jinsi va yosh tarkibi omillari bilan belgilanadi. Rossiyada aholining o'rtacha yillik o'sish sur'ati 1970 va 1980-yillardagi taxminan 1 foizdan 1990-yillardagi minus qiymatlarga keskin kamaydi. Nihoyat, shuni ta'kidlash kerakki, bandlik va ishsizlik muammosi milliy iqtisodiyot va jahon iqtisodiyotida kechayotgan tarkibiy o'zgarishlar, demografik, madaniy-ma'rifiy va boshqa jarayonlar, shuningdek, mehnatning davom etayotgan deformatsiyalari va inertsiyasi bilan uzviy bog'liqdir. bozor. Mehnat bozoridagi uzoq muddatli tendentsiyalarni o'rganish shuni ko'rsatadiki, har yili ishchi kuchining sezilarli oqimi va bo'sh ish o'rinlari tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y beradi. Keling, bandlik turlarini batafsil ko'rib chiqaylik. Samarali bandlik – ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida aholining munosib daromadi, inson salomatligi, ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish asosida ta’lim va kasbiy saviyasining oshishini ta’minlaydigan bandlik. Samarali bandlik insonning har tomonlama kamol topishiga qaratilgan bo‘lib, yuqori darajadagi texnik jihozlanishi, ishlab chiqarish rentabelligi, mehnatning ilg‘or tashkil etilishi, yuqori mahsuldorlik va mahsulot sifatini aks ettiradi. Bu yuqori professionallikka ega va yuqori samarali ishlashga intilayotgan xodimlar va menejerlar jamoasi mavjudligini nazarda tutadi. Samarali bandlikni Rossiyada sodir bo'lgan va hozirda sodir bo'layotgan jarayonlarga qarab baholash mumkin. Samarali bandlik jamiyat uchun ham, xodimning o'zi uchun ham foydali tovarlar va xizmatlar yaratish uchun bandlik sifatida taqdim etiladi. Bandlikning bu turi ishlab chiqarish sohasi ishchilarining faoliyatini tavsiflaydi, bunda natija ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, sotilgan tovarlar va xizmatlar soni va sotishdan tushgan tushum kabi miqdoriy ko'rsatkichlar bilan o'lchanadi. Oqil bandlik talab qilinadigan mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish uchun band bo'lganlarni mamlakat tarmoqlari va hududlari o'rtasida maqbul taqsimlashni nazarda tutadi. Uni amalga oshirishda marketing muhim rol o'ynaydi. Xorijiy tadqiqotchilar hozirgi vaqtda iqtisodiy o‘sish, bandlik va samaradorlik o‘rtasidagi yaqin bog‘liqlikni e’tirof etish asosida sanoati rivojlangan mamlakatlarda bandlikni ta’minlashning uchta marketing strategiyasini aniqlaydilar. Iqtisodiy o'sish sur'atlarining pasayishi bilan bandlik ko'p yoki kamroq darajada mamlakatda mehnat unumdorligining pasayishi yoki oshishiga bog'liq. O'z-o'zini ish bilan ta'minlash har xil iste'mol tovarlarini ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish uchun yollanma mehnatdan foydalangan holda yoki foydalanmasdan o'z tashabbusi bilan ishlashni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, xodim muayyan ishlab chiqarish vositalariga egalik qiladi va o'z ishini o'zi tashkil qiladi. Iqtisodiy bandlik mehnatga layoqatli aholining ijtimoiy ishlab chiqarishda, jumladan, xizmat ko'rsatish sohasida ishtirok etishini nazarda tutadi. Jamiyatning iqtisodiy salohiyati, turmush darajasi va sifati, har bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy yuksalish darajasi shunga bog‘liq. Iqtisodiy bandlik odamlarning moddiy ne'matlar va xizmatlar ishlab chiqarishdagi ijtimoiy foydali faolligini (nafaqat moddiy, balki ma'naviy, madaniy, ijtimoiy xizmatlarni ham), ta'lim olish va malaka oshirish bilan bog'liq faoliyatni o'z ichiga oladi, buning natijasida bandlik shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. va ijtimoiy ehtiyojlar. Demak, iqtisodiy bandlik - bu ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish, ma'naviy, madaniy, ijtimoiy xizmatlar ko'rsatish bo'yicha, aniq ish joylari bilan ta'minlangan va daromad manbai bo'lib xizmat qiladigan ijtimoiy foydali faoliyatdir. Ko'pgina mehnat bozori tadqiqotchilari to'liq ish bilan bandlikni ta'kidlaydilar, bu to'liq vaqtli universal bandlikni anglatmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘liq bandlik deganda jamiyatning har bir mehnatga layoqatli a’zosining ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etish qobiliyati tushuniladi. To'liq ish kunida ish qidirayotganlar soni taxminan bo'sh ish o'rinlari soniga to'g'ri keladi, garchi ular kasb va malaka jihatidan farq qilishi mumkin. Iqtisodiy jalb qilish ish joylarining kasbiy va malaka tarkibiga, ishchilarning ta'lim darajasiga muvofiqligini nazarda tutadi. Rossiyalik iqtisodchilar ta'kidlaganidek, agar ular mos kelmasa, ishchilarning bir qismi normal yashashni ta'minlamaydigan past ish haqi oladi, davlat, jamiyat esa byudjet va ijtimoiy jamg'armalarga kamroq mablag' oladi. ... Binobarin, davlat bandlikning iqtisodiy jihatdan kam integratsiyalashgan turlariga alohida e’tibor qaratishi lozim. 1982 yilda bo'lib o'tgan 13-Xalqaro mehnat statistikasi konferentsiyasi (ICLS) tomonidan belgilangan to'liqsiz ish vaqti - bu xodimning ish vaqti yoki boshqa mumkin bo'lgan ish uchun belgilangan me'yorlar bo'yicha etarli darajada ish bilan ta'minlanmaganligi holati. malaka (o'qitish va ish tajribasi). Bu ta’rif shuni bildiradiki, xodim o‘zidan to‘liq foydalanmaganligi sababli potentsial daromadning ma’lum qismini, jamiyat esa ushbu turdagi bandlik mavjudligi sababli tovar va xizmatlarning bir qismini yo‘qotadi. Bu erda biz ixtiyoriy to'liq bo'lmagan ish kuni haqida gapirmayapmiz, bunda xodim o'z manfaatlaridan kelib chiqib, yarim kunlik ish bilan shug'ullanish foydaliroq bo'ladi. Yashirin bandlik deyarli statistik hisob-kitoblarga mos kelmaydi va xodimning kasbiy va malakaviy imkoniyatlaridan to'liq foydalanilmaganligi va mumkin bo'lgan mehnat unumdorligi bilan solishtirganda pastligi bilan tavsiflanadi. Ko'rinmas ishsizlikni tadqiq qilish, aniqlash va miqdorini aniqlash hali aniqlanmagan ma'lumotlar doirasini o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi. ICLSning 13-rezolyutsiyasi amaliy sabablarga ko'ra to'liq bandlikni statistik o'lchash uning ko'rinadigan shakli bilan cheklanishi mumkinligini tan oladi. Noma'lum bandlik korxona yoki firmada doimiy mehnat shartnomasi bo'yicha ish haqi evaziga ishlaganlik maqomini saqlab qolgan shaxslar ma'lum sabablarga ko'ra noma'lum vaqt davomida umuman ishlamaganda (masalan, ishning to'xtatilishi tufayli) yuzaga keladi. butun korxona yoki uning alohida bo'limlari), garchi xodimlar ro'yxatida bo'lishda davom etsalar ham. Ushbu turdagi bandlik Rossiyada islohotlar yillarida paydo bo'lgan, u hech qanday xalqaro standartlar bilan belgilanmagan va mavjud mehnat bozori tartibga solinmaganligining dalili sifatida mavjud. Ikkilamchi bandlik - bu mehnat faoliyati bilan shug'ullanadigan xodimning ishchi kuchidan foydalanishning qo'shimcha shakli. Bunday bandlik ishchiga qo'shimcha daromad keltiradi. Zamonaviy Rossiya uchun ish haqining past darajasi tufayli ikkilamchi bandlik keng tarqalgan bo'lib, unda o'rta va past malakali ishchilarning ish haqi yashash darajasi darajasida. Bunday sharoitda xodim faqat ikkilamchi ish imkoniyatlarini amalga oshirish orqali o'zi va oila a'zolari uchun maqbul turmush darajasini ta'minlashi mumkin. Mavsumiy bandlik yil fasliga qarab ishlab chiqarish faoliyatidagi tebranishlar natijasida yuzaga keladi. Ushbu turdagi bandlik qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanadigan ishchilar uchun xosdir. Mavsumiy ishlarda band bo'lganlarning katta qismi ish bilan ta'minlash xizmatlariga murojaat qilishga yoki mavsumdan tashqari mustaqil ravishda vaqtinchalik ish qidirishga majbur. Faoliyatning o'ziga xos xususiyatiga ko'ra bandlikning bu turi muqarrar bo'lsa-da, uni iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas deb hisoblash mumkin, chunki u mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy nuqtai nazardan nomaqbul jarayonlarni keltirib chiqaradi. Yakka tartibdagi ishchi nuqtai nazaridan, hatto vaqtinchalik ishdan mahrum bo'lish, demak, ish haqi ham uning uchun moddiy va psixologik jihatdan katta muammodir. Jamiyat nuqtai nazaridan mavsumiy bandlik ijtimoiy mahsulotning bir qismini kam ishlab chiqarish bilan bog'liq. Jahon bandligi deganda mamlakat iqtisodiyotidagi umumta’lim va kasb-hunar ta’limi muassasalarida, harbiy xizmatda, maishiy, diniy muassasalarda va ijtimoiy foydali faoliyatning boshqa turlari bo‘yicha faoliyat tushuniladi. Ushbu turdagi bandlik insonga etarli daromad keltirmaydi va ko'p hollarda qo'shimcha daromad manbalarini qidirish kerak bo'ladi. 
O’zbekiston Respublikasi «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida» gi qonunning 2-moddasida qayd etilganidek:
Davlatning ish bilan bandlikka ko’maklashish tamoyili asosida mеhnat qilish huquqini ro’yobga chiqarish uchun shart-sharoitlar yaratib bеrishi ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan erkin ishtirokchilari iqtisodiy xatti-harakatiga bеvosita usullar bilan tuzatish kiritishdan iboratdir. Bunda davlatning ish bilan bandlikka ko’maklashish uchun ta’sir ko’rsatish choralari rag’batlantiruvchi tadbirlarining ustuvorligiga asoslanadi. Bu o’rinda aholi uchun xususiy tadbirkorlik va faoliyati bilan bеmalol shug’ullanish, hududlarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini hamda erkinliklarini buzadigan vositalar bo’lmasligi kеrak. Ishsiz aholining ish bilan bandligida ko’maklashish tamoyili bir qancha jihatlarga ega. Ish bilan bandlikka ta’sir ko’rsatishning o’zini ochib bеrish asosida uni (bandlikni) istalgan yo’nalishda shakllantirish jarayonini bеvosita to’g’ri yo’lga solish yotadi. Ish bilan bandlikka ko’maklashish tamoyili ijtimoiy mеhnat munosabatlari sub’еktlarining taraqqiyot yo’nalishlarini ishlab chiqish va uni tartibga solishda faol va manfaatdorlik bilan ishtirok etishlaridan ham iboratdir. Bu sub’еktlar yollanma xodimlar, ish bеruvchilar bo’lib, ular kasaba uyushmalari, assotsiatsiyalar va ittifoqlarga birlashganlar. Bu kuchlarning ish bilan bandlikni rivojlantirishda yaqindan o’zaro yordam bеrishlari ish bilan bandlikning holatiga faol ta’sir ko’rsatib, uning sifat jihatlarining har tomonlama yaxshilanishiga yordam bеradi. Bunday jihatlarga ish bilan band aholining ma’lumot va kasb-malaka tarkibi, uning tarmoq va dеmografik tuzilishi, yuqori ijtimoiyiqtisodiy harakatchanlik, raqobatdoshlik va shu kabilar kiradi. Mеhnat – insonning o’ziga xos xususiyatlariga ega faoliyati bo’lib, harakatlarning anglatganligi, kuch-quvvat sarflanishi, natijadorlik, ijtimoiy foydalilik va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Mеhnat vaqt xususiyatiga ega, u bo’linadi va dam olish bilan almashinib turadi. Mеhnat ishchi kuchini ishlab chiqishda ishlatish jarayonidir. Ish bilan bandlik insonning mеhnat qilish munosabati va mеhnat sohasidagi ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq holda kеchadigan ijtimoiy rivojlanishning muhim tomonlaridan biridir. Mеhnatdan farqli o’laroq, ish bilan bandlikni kishilarning aniq ish joyidagi amaliy faoliyatiga tеnglashtirib bo’lmaydi. Ish bilan bandlik mеhnatga layoqatli kishilarning ish bilan qanday ta’minlanganligini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, kishini ish bilan band hisoblash uchun u biron-bir jamoaning a’zosi bo’lishi yoki o’z ishini yaratishi kеrak. «Ish bilan ta’minlash-fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmaydigan, o’z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq bo’lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatdir». Quyidagilar ish bilan ta’minlangan, deb hisoblanadi:
-yollanib ishlayotgan, shu jumladan, ishni to’liqsiz i shvaqtida haq evaziga bajarayotgan, shuningdek, haq to’lanadigan boshqa ishga, shu jumladan, vaqtinchalik ishga ega bo’lgan fuqarolar;
-betobligi, mehnat ta’tilida, kasbga qayta tayyorlashda, malaka oshirishda ekanligi, ishlab chiqarishni to’xtatib qo’yganligi munosabati bilan, shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha ishjoyi saqlanib turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo’lmagan fuqarolar;
-o’zini ish bilan mustaqil ta’minlayotgan fuqarolar (tadbirkorlar, fermerlar va ularning ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan oila a’zolari, dehqon xo’jaligining ishlab chiqarishda qatnashayotgan oila a’zolari, kooperativlarning a’zolari, yozuvchilar, rassomlar va boshqalar);
-Qurolli kuchlarda, milliy xavfsizlik xizmati va ichki ishlar organlari va qo’shinlarida xizmatni o’tayotgan shuningdek, muqobil xizmatni o’tayotgan fuqarolar;
-ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan fuqarolar;
-qonun hujjatlariga muvofiq, faoliyat olib borayotgan jamoat birlashmalari va diniy muassasalarda ishlayotgan fuqarolar.
Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi «Mehnat Kodeksi»ga muvofiq, quyidagi sabablarga ko’ra, vaqtinchalik ish joyida bo’lmagan fuqarolarning ish joyi saqlanib qoladi va ular quyidagi holatlarda ish bilan ta’minlangan, deb hisoblanadilar:
-davlat va jamiyat vazifalarini bajarayotgan vaqtda;
-ish beruvchi va mehnat jamoasi manfaatlariga doir vazifalarni bajarganda;
-jamiyat manfaatlariga doir xarakamlar qilganda.
Aholini hisobga olishning amaliy ehtiyoji ish bilan ta’minlashning turlarini ajratib ko’rsatish zarurligi nazarda tutadi. Masalan, to’liq, oqilona va erkin tanlangan ish bilan ta’minlash bo’ladi.
To’liq ish bilan ta’minlash–bu kasbga oid mehnat bilan ta’minlash bo’lib, ushaxsga daromad keltiradi va o’zi, hamda, oilasining munosib turmush kechirishga sharoit yaratadi.
Aholini ish bilan oqilona ta’minlash ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi muvozanatiga erishishni bildiradi.
Erkin tanlangan ish bilan ta’minlash shuni nazarda tutadiki, o’zining mehnat qilishga bo’lgan qobiliyatiga (ish kuchiga) egalik qilish huquqi faqat uning egasiga, ya’ni xodimning o’ziga tegishli. Mazkur tamoyil har bir xodimning ish tanlashida to’g’ri yo’l tutishini, har qanday ma’muriy tarzda ishga jalb qilishni taqiqlashni kafolatlaydi.
Ish bilan ta’minlash munosabatlarini iqtisodiy, ijtimoiy va demografik jarayonlar taqozo etadi. Uning iqtisodiy mazmunini xodim uchun o’z mehnati bilan o’ziga munosib tarzda yashashni ta’minlash, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining o’sishiga yordam berish imkoniyatida o’z ifodasini topadi. Ijtimoiy mazmun shaxsning tarkib topishi va rivojlanishida ifodalanadi. Demografik mazmun ish bilan ta’minlash aholining yosh va jinsiy xususiyatlari, uning tarkibi va boshqalar bilan bog’liqligini aks ettiradi.
Binobarin, aholining ish bilan bandligi siyosati uchta asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi:
-tarkibiy qayta qurishni rag’batlantirish asosida bo’shab qolgan xodimlarni qayta taqsimlash jarayonini jadallashtirish;
-ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish;
-ish qidirayotganlardan har birini ish bilan ta’min etish.
Aholini ish bilan ta’minlashga davlatning ta’siri turlari quyidagilardan iborat:
-passiv ta’sir ko’rsatish –ish bilan band bo’lmagan aholiga ijtimoiy yordam;
-faol ta’sir ko’rsatish-
-mehnat taklifini rag’batlantirish;
-mehnatga bo’lgan talabani rag’batlantirish;
-talab va taklifni muvofiqlashtirish chora-tadbirlarina ko’rsatish;
-kasbiy sohada maslahatlar berish;
-aholining kamroq raqobatbardosh guruhlari uchun bandlik dasturini ishlab chiqish;
-mintaqalarga yordam ko’rsatish chora-tadbirlari va shu kabilar.
Ta’kidlash joizki, aholi bandligi munosabatlari 1992 yil 13 yanvarda Respublika Oliy Kengashida qabul qilingan «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonun va 1993 yil 7 mayda Respublika Oliy Kengashi qabul qilgan» O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonuniga o’zgarishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida» gi qonun bilan tartibga solib turiladi.
Aholini ish bilan ta’minlashda qatnashadigan davlat organlari.
Bunday faoliyatlarning hammasi davlat tomonidan tegishli davlat organlarining bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Buni umumiy faoliyat va maxsus faoliyatga bo’lish mumukin. Umumiy faoliyatga Vazirlar Mahkamasi, mehnat vazirligi, hokimiyatlarni kiritish mumkin. Jumladan, Vazirlar, mahkamasi har yili ishchi o’rinlari vujudga kelayotgan hududlarni aniqlab, Respublika hukumati tomonidan rag’batlantiriladi. Mehnat vazirligi ish bilan ta’minlash to’g’risidagi qonunlar qanday bajarilayotganligi ustidan nazorat o’rnatadi. Hokimiyatlar esa har bir hududning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, aholini ish bilan ta’minlash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqadi va ularni amalga oshiradi.
Aholini ish bilan ta’minlashda qatnashadigan davlat organlariga, birinchi navbatda, aholini ish bilan ta’minlash davlat xizmati (maxsus faoliyat) ni kiritish mumkin. Uning vakolatiga quyidagilar kiradi:
-mehnat bozori holatini tahlil qilish va oldindan aytib berish, hamda tegishli axborot tarqatish;
-bo’sh ishchi o’rni va ishga joylashtirishni so’rab murojaat qilgan fuqarolar hisob-kitobi;
-ish bilan ta’minlash xizmatiga murojaat qilgan fuqarolarga ish bilan ta’minlash imkoniyatlari, har bir kasbga xodimga qo’yilgan talablar, ish beruvchilarga ega ishchi kuchi bilan ta’minlash to’g’risida maslahatlar berib turish;
-fuqarolarga munosib ish tanlashda ish bilan ta’minlovchilarga esa zarur xodimlarni tanlashda yordam ko’rsatish;
-ishlamaydigan fuqarolarga kasb o’rgatish, ularni qayta o’qitish va malakasini oshirish;
-ishga joylashish bo’yicha xizmat ko’rsatish bo’shayotgan xodimlarga va ishsiz aholiga kasb tanlashda yordamlashish;
-ishsizlarni ro’yxatdan o’tkazish, ularga yordam ko’rsatish.
Aholini ishga joylashtirish davlat xizmati bu vazifalarni bajarish maqsadida korxona, muassasa va tashkilotlardan tuzilmada bo’ladigan o’zgarishlar va boshqa tadbirlar to’g’risida zarur ma’lumotlar olish huquqiga ega, chunki bunday o’zgarishlar natijasida xodimlar ishdan bo’shatilishi yoki bo’sh ishchi o’rni hosil bo’lishi mumkin. Shuningdek-ishning tavsifi va shart-sharoitlari ham ma’lum qilib turilishi;-barcha turdagi korxona, muassasa, tashkilotlarga fuqarolarning ishga joylashtirish uchun yuborilishi;
-korxona, muassasa, tashkilotlarda ishga joylashni bron (saqlangan ish o’rni) joriy qili shva muhtojlarni ijtimoiy muhofaza qilish yuzasidan hokimiyatga taklif kiritish;
-korxona muassasa va tashkilot ishonch qog’ozi bo’yicha fuqarolar bilan ish joyiga borish uchun yo’l haqini qoplash yuzasidan mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzish; -ish bilan ta’minlanmagan fuqarolarning shtatiga qarab, ularni haq to’lanadigan jamoat ishlariga yuborish; -ishsizlarga yordam ko’rsatish fondi hisobidan ishsizlarga kasb o’rgatish va qayta o’qitish;
-belgilangan tartibda ularga ishsizlik nafaqasini berish.
Ishsizlik tushunchasi, uning turlari va ishsizlik darajasi.
Mehnatga talab bilan uning taklifi mutanosib bo’lmaganda ishsizlik hodisasi paydo bo’ladi. Ishsizlik, umuman, ishlamaslik emas, balki ishlashga muhtoj bo’la turib, ish topa olmaslikdir. SHuningdek, mehnatga qobiliyati bo’la turib, ishlashga zarurat bo’lmaganidan ishlamay yurish ham ishsizlik emas, albatta. Shunga ko’ra, ishsizlikning rasmiy tushunchalari ham mavjuddir.
O’zbekistonda ishsizlik tushunchasi rasman 1992 yil «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi bilan me’yoriy kuchga ega bo’ldi. Unga ko’ra, «16 yoshdan boshlab to pensiyaga chiqish huquqini olishga bo’lgan yoshdagi, ishga va ish haqiga (mehnat daromadi) ega bo’lmagan, haqiqatda ish qidirayotgan, mehnat qilishga kasb-kor tayyorgarligi va qayta tayyorgarlikdan o’tishga tayyor shaxs sifatida ish bilan ta’minlash davlat xizmatlarida ro’yxatga olingan vash u xizmatlar maqbul keladigan ishni taklif qilmagan, lekin mehnatga layoqatli shaxslar ishsizlar, deb e’tirof etiladi» Fuqaroni ishsiz shaxs,deb e’tirof etish uchun unda bir vaqtning o’zida quyidagi to’rt shart mavjud bo’lishi lozim: