1. Birja tarixi

28. Birjada kliring va hisob kitoblar
Kliring bu – o’zaro talab va majburiyatlarni hisobga olishdir. Birja kliringi bu – birja savdosi qatnashchilari o’rtasida kim, nimani, kimga va qaysi muddatda qarzligini belgilashga asoslangan kliring. Hisob-kitoblar bu – birja kliringi davomida aniqlangan, yakuniy natijasi odatda birja bitimi ob’ektini sotuvchidan xaridorga o’tkazish bo’lgan majburiyatlarni bajarish, shuningdek, xaridorning sotuvchi bilan shartnoma shartlari bo’yicha pul hisob-kitobi jarayonidir. Kliring va hisob-kitoblar zarurati bozor savdosining zamonaviy tashkil qilishdan kelib chiqadi.
Eng umumlashtirilgan ko’rinishda birja kliringi va hisob-kitoblarining quyidagi asosiy funktsiyalarini ajratib ko’rsatish mumkin.
a) tuzilgan birja bitimlarini ro’yxatga olish jarayonini ta’minlash (bitimlar haqida axborot berish va olish, uni tekshirish va tasdiqlash, ro’yxatga olish va h.k.);
b) ro’yxatga olingan bitimlar hisobini yuritish (bozor turlari, qatnashchilar, ijro muddati va hokazolar bo’yicha);
v) birja bozori qatnashchilarning o’zaro majburiyat va to’lovlarini hisobga olish;
g) birja bitimlarining kafolatli ta’minlanishi (turli shakllarda);
d) pul hisob-kitoblarnii tashkil qilish;
e) tuzilgan birja bitimi bo’yicha birja tovarin etkazib berishni ta’minlash.
29. Birja ta’sischilari va a’zolarining qanday huquq va majburiyatlari bor?
Ўзбекистон Республикасининг «Товар биржалари ва биржа савдоси тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ биржани таъсис қилишда қуидагилар иштирок этиши мумкин эмас:
• давлат ҳокимияти ва бошқаруви олий ва маҳаллий органлари;
• банклар ва белгиланган тартиба банк операцияларини амалга ошириш лицензиясини олган кредит муассасалари;
• суғурта ва инвестицион компания ва фондлари;
• жамоат, диний ва хайрия ташкилотлари ва жамғармалари;
• қонунчиликка мувофиқ тадбиркорлик фаолиятини амалга ошира олмайдиган жисмоний шахслар.
Таъсисчилар сони қанчалик кўп ва уларнинг моддий-молиявий аҳволи қанчалик кучли бўлса, улар биржага шунчалик катта ёрдам кўрсата олади деб ҳисобланади, ваҳоланки, таъсисчилар сонининг кўплиги биржанги бошқаришни қийинлаштиради.
Биржа аъзоси деб унинг низом капиталини шакллантиришда иштирок этадиган, аъзолик бадаллари ёки биржа мулкига бошқа мақсадли бадаллар киритадиган ва таъсис ҳужжатларида кўзда тутилган тартибда унинг аъзосига айланган шахсларга айтилади.
Биржа аъзоси белгиланган ҳуқуқларга эга, у:
• биржа савдосида иштирок этиши;
• Биржанинг меъёрий ҳужжатарига мувофиқ уни бошқаришда қатнашиш;
• фойдани тақсимлашда иштирок этиш ва таъсис ҳужжатларида кўзда тутилган ҳолларда дивиденд олиш;
• биржа савдосида қатнашиш ҳуқуқини ижарага бериш (белгиланган тартибда ва фақат битта юридик шахсга).