1-bob. Birgalikda faoliyat, uning jihatlari va buxgalteriya hisobining xususiyatlari

1-bob. Birgalikda faoliyat, uning jihatlari va buxgalteriya hisobining xususiyatlari
1.1 Qo'shma faoliyat tushunchasi, shartnomaviy kelishuv

O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari sharoitida xorijiy investorlar uchun shart-sharoit yaratish va tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish eng muhim vazifadir. Shu bilan birga, xorijiy investitsiyalar hisobini to‘g‘ri tashkil etish va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari asosida moliyaviy hisobot auditini o‘tkazish katta ahamiyatga ega.

O‘zbekiston Respublikasida korxonalar uchun buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonun, “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi to‘g‘risidagi nizom hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi, Hisoblar rejasi va boshqa hujjatlar. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish asoslari “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonun (1992), Vazirlar Mahkamasining “Moliyaviy nazoratni kuchaytirish to‘g‘risida”gi va “Auditorlar va auditorlik tashkilotlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash to‘g‘risida”gi (1993) qarorlari bilan belgilanadi. , va boshqalar.
Respublikada buxgalteriya hisobi va audit qo'shma korxonalarda milliy hisob va hisobot talablariga muvofiq amalga oshiriladi. Biroq, xorijiy hamkorlar uchun buxgalteriya hisobi xalqaro buxgalteriya standartlariga muvofiq yuritilishi kerak.
Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar talablari asosida o‘zgartirish oxirgi paytlarda tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Bu xalqaro bozorlarda faoliyat yurituvchi kompaniyalar o‘rtasida adekvat muloqot tilini talab qiladigan jahon iqtisodiyotining rivojlanishi bilan bog‘liq.
Xalqaro standartlarga muvofiq tuzilgan moliyaviy hisobotlar jahon kapital bozorlariga chiqishni osonlashtiradi va investitsiyalarni jalb qilish xarajatlarini kamaytiradi, asoslangan qarorlar qabul qilish uchun asos bo'ladi.
Xalqaro standartlarga yo'naltirilgan milliy buxgalteriya hisobi va hisobot tizimini amalda joriy etish uchun uzoq vaqt kerak bo'ladi. Shu sababli, O‘zbekiston moliyaviy hisobotlarini xalqaro standartlarga o‘zgartirish ko‘plab manfaatdor tomonlar uchun dolzarbligicha qolmoqda. Ular orasida O‘zbekiston bozorida faoliyat yuritayotgan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi kompaniyalar bosh kompaniyalarning konsolidatsiyalangan hisobotlariga kiritilishi uchun moliyaviy hisobotlarni o‘zgartirishga muhtoj; xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdan manfaatdor korxonalar; jahon savdo bozorlarida faoliyat yurituvchi tashkilotlar.
Hozirgi vaqtda hisobotni xalqaro standartlarga muvofiq o'zgartirishning ikkita varianti mavjud. Birinchisi, 29-sonli “Giperinflyatsiya sharoitida moliyaviy hisobot” xalqaro standartidan foydalanishga asoslangan bo‘lib, uning mohiyati quyidagicha: moliyaviy hisobotlar hisobot sanasida amaldagi o‘lchov birliklarida taqdim etilishi kerak. Buning uchun moliyaviy hisobotlar umumiy xarid qobiliyatidagi o‘zgarishlarni aks ettiruvchi baho indeksi yordamida qayta hisoblab chiqiladi, so‘ngra hisobot sanasidagi kurs bo‘yicha valyutaga konvertatsiya qilinadi va tegishli ravishda guruhlanadi. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobi xalqaro standartlarda tavsiya etilgan qoidalarga (masalan, asosiy vositalarning amortizatsiyasi, tovar-moddiy zaxiralarni baholash) mos kelmaydigan ayrim ob'ektlar tuzatiladi.
Ushbu yondashuvni qo'llashda asosiy muammo haqiqiy umumiy narx indeksini topish va qo'llashdir.
Ikkinchi variant, ishonchli umumiy narxlar indeksi mavjud bo'lmaganda, valyuta kursidagi o'zgarishlarga asoslangan holda baho berishni taklif qiladi. Jami ma'lumotlar turli kurslarda valyutaga aylantiriladi, natijada paydo bo'lgan farq "transformatsion" deb ataladi.
O‘zbekiston bozorida xorijiy va qo‘shma firmalar paydo bo‘lganligi sababli buxgalteriya hisobining umumiy qabul qilingan tamoyillariga amal qilish zarur bo‘lib, ular ikki toifaga bo‘linadi:
• hodisaning buxgalteriya hisobida aks etish momentini va buxgalteriya registrlarida qayd etilgan qiymatni belgilovchi o'zgartirish (baholash) tamoyillari;
• moliyaviy hisobotda bo'lishi kerak bo'lgan ma'lumotlarning sifat xususiyatlarini tavsiflovchi oshkor qilish tamoyillari.
“Asosiy tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar” milliy buxgalteriya hisobi standartiga muvofiq ushbu tamoyillar hisobot berishning kontseptual asosi sifatida mustahkamlangan. Buxgalteriya ma'lumotlari va ular asosida tuzilgan hisobot auditorlik tekshiruvini talab qiladi, bu uchta muammo bilan bog'liq:
• moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini tasdiqlash;
• auditorlik xulosasining moliyaviy hisobotdagi roli;
• auditorlik xulosasi bilan tasdiqlangan hisobot ma'lumotlarining to'g'riligi. Har bir mulkdor buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining ishonchliligi mezonlarini belgilaydi, ammo xorijiy hamkorlar ushbu mezonlarning yakuniyligini, ularning asoslanishini tasdiqlashi yoki rad etishi kerak bo'lgan ekspert auditorning fikriga muhtoj.
Shunday qilib, auditorlik hisoboti egalarining buxgalteriya hisobi metodologiyasiga juda boshqacha yondashuvlari bilan moliyaviy hisobot foydalanuvchilariga moliyaviy hisobotlarga etarlicha ishonch bilan qarash imkonini beradi.