1-bob. Milliy hisoblar tizimining mohiyati va tuzilishi

1-bob. Milliy hisoblar tizimining mohiyati va tuzilishi.
Makroiqtisodiyotni tahlil qilish uchun iqtisodiy hayot haqida to'liq tasavvur beradigan ko'rsatkichlar tizimi kerak. Iqtisodiyoti markazlashgan mamlakatlarda milliy iqtisodiyot balanslari tizimidan, bozor iqtisodiyotida esa.milliy hisoblar tizimi.
Makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimi zarurligini ingliz iqtisodchisi Uilyam Petti e'tirof etdi va u dunyoda birinchi bo'lib o'z mamlakatining milliy daromadini baholadi. Milliy iqtisodiyotning birinchi modelini fiziokratlar maktabi rahbari fransuz Fransua Kane yaratgan. Biroq, makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimiga bo'lgan ehtiyoj 1920-1930 yillarda ayniqsa kuchli bo'ldi. XX asr SSSRda xalq xo'jaligi balansi deb nomlangan ko'rsatkichlar va jadvallar tizimi yaratilgan bo'lib, u xalq xo'jaligini rivojlantirishning birinchi besh yillik rejasini (1928-1932) tuzishda ishlatilgan. G'arbda bunday tizimning rivojlanishi 1929-1933 yillardagi Buyuk Depressiyadan keyin boshlangan. Bu tizimning bir qator muhim tamoyillari A. Marshall, keyin J.M. Keyns; ingliz iqtisodchilari R.Stoun, K.Klark, J.Xiks va amerikalik iqtisodchilar S.Kuznets, M.Gilbert, V.Leontyev va boshqalar katta hissa qo‘shdilar.Ikkinchi jahon urushidan so‘ng xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimni rivojlantirishga qo‘shildi. makroiqtisodiy ko'rsatkichlar va 1953 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti "Milliy hisoblar tizimi va qo'llab-quvvatlovchi jadvallar" deb nomlangan hujjatni nashr etdi, uni makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimining xalqaro miqyosda tan olingan birinchi versiyasi deb hisoblash mumkin. Ushbu tizim qayta ko'rib chiqildi va hozirda 1993 yilgi versiya amalda. Rossiya ham unga o'ta boshladi.
Milliy hisoblar tizimiIqtisodiy jarayonlarning turli tomonlari, ularni amalga oshirish sharoitlari va qobiliyatlari, shuningdek, milliy miqyosda ijtimoiy takror ishlab chiqarishning turli bosqichlarida natijalari to'g'risidagi ma'lumotlarni tartibga solishning yagona usuli bo'lib, xalqaro statistik hisobga moslashtirilgan. 1
Milliy hisoblar tizimi (SNA)Makroiqtisodiy jarayonlarni tavsiflash va tahlil qilish uchun ishlatiladigan o'zaro bog'liq ko'rsatkichlar tizimi. 2 U iqtisodiy muomalaning barcha bosqichlari - ishlab chiqarish va ayirboshlash, birlamchi va ikkilamchi taqsimlash (qayta taqsimlash), iste'mol va jamg'arma (jamlash) haqida ma'lumot beradi.
1993 yil BMT SNA. Daromadlarni soliqqa tortishdan yashirish maqsadida yashirin tarzda amalga oshiriladigan oddiy tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish bo'lgan yashirin iqtisodiyotning smetasini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, u hatto qonunga zid bo'lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni (giyohvandlik, fohishalik va boshqalar), shuningdek, uy mehnatini (pazandachilik, uy tozalash, bolalarni tarbiyalash va boshqalar) hisobga olishni taklif qiladi, garchi dunyoning aksariyat mamlakatlarida, Rossiya, shu jumladan, ushbu faoliyatni baholashni o'z hisob-kitoblariga kiritishga tayyor emas.
SNA bu ma'lum hisoblar to'plami va balans iqtisodiy jadvallari to'plami shaklida qurilgan o'zaro bog'liq statistik ko'rsatkichlar tizimimamlakat xo'jalik faoliyati natijalarini tavsiflovchi: bir tomondan, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning tovarlarni sotib olish xarajatlari, ikkinchi tomondan, ularning iqtisodiy faoliyat natijalaridan olingan daromadlari. 3
Shunday qilib, milliy hisob tizimi takror ishlab chiqarish jarayonining turli bosqichlarida iqtisodiyot faoliyatining umumlashtirilgan ko'rsatkichlarini shakllantirishga va bu ko'rsatkichlarning bir-biri bilan o'zaro bog'lanishiga qisqartiriladi. Bular. asosiy maqsad - statistik hisobot ma'lumotlari asosida ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimlash va foydalanish to'g'risida miqdoriy ma'lumotlarni olish. Buning uchun makroiqtisodiy sub'ektlarning har biri va umuman milliy iqtisodiyot uchun ushbu sub'ektning quyidagi iqtisodiy jarayonlardagi ishtirokini aks ettiruvchi funktsional hisoblar tizimi tuziladi:

• 
  tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish;
  
• 
  milliy daromadni shakllantirish;
  
• 
  milliy daromadni taqsimlash;
  
• 
  milliy daromadni qayta taqsimlash;
  
• 
  milliy daromaddan foydalanish;
  
• 
  mulkni o'zgartirish;
  
• 
  kreditlash va moliyalashtirish.
  

Milliy hisoblar korxonadagi buxgalteriya hisobi tizimiga o'xshash xalq xo'jaligida rol o'ynagan xo'jalik faoliyati to'g'risidagi ma'lumotlarni tartibga solish imkonini beradi. MXX asosida makroiqtisodiy ko'rsatkichlarni hisoblashda moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish farqlanmaydi. Shuning uchun ular barcha pullik tovar va xizmatlarni hisobga oladi. Uy xo'jaliklari tomonidan ichki iste'mol uchun mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish MXTga kiritilmagan ishlab chiqarishning yagona turlari hisoblanadi; tadbirkorlik sohasida iste'mol qilinadigan oraliq mahsulotni ishlab chiqarish va noqonuniy ravishda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish.
Milliy hisoblar zamonaviy xalqaro tafakkur tamoyillari va amaliy iqtisodiyotning holatiga asoslangan zamonaviy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga asoslanadi. Ko'rsatkichlar davlatlarning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatining asosiy jihatlarini (iqtisodiyot holati, aholi farovonligi darajasi va turmush sifati, byudjet masalalari, inflyatsiya, davlat qarzi, tashqi iqtisodiy faoliyat va boshqalar) qamrab oladi. )
TO MXXga tegishli makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi: yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi milliy ixtiyoriy daromad, yakuniy iste'mol, yalpi kapital shakllanishi, milliy jamg'armalar; sof kreditlash va sof qarz olish, milliy boylik vaYalpi ichki mahsulot (YaIM).
YAIM – bu iqtisodiy manfaatdorligi maʼlum bir hududga qaratilgan, mamlakat rezidentlari tomonidan muayyan davrda (oy, chorak, yil) pirovard isteʼmol uchun ishlab chiqarilgan, ijtimoiy nafliklik hamda ijtimoiy qiymatga ega boʻlgan barcha tovar va xizmatlar hajmini ifodalovchi koʻrsatkichdir.
Yalpi ichki mahsulotni hisoblash uslubiyati shakllanishining ilmiynazariy va konseptual asoslari juda uzoq davrlarga borib taqaladi. Oʻsha davrdagi iqtisodchi olimlar aynan YAIMni hisoblash uslubiyatining oʻziga bagʻishlangan tadqiqotlar olib borishmagan boʻlsada, uning shakllanishi uchun poydevor yaratishgan. Oʻz davrida ular milliy mahsulot, milliy daromad, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalari kabi masalalarni oʻrganishgan. Shu asosda hozirgi kunda butun dunyo mamlakatlari oʻz iqtisodiy amaliyotida foydalanayotgan MHTning turli xalqaro andozalari hamda YAIMni hisoblash usullari shakllangan va takomillashtirilgan. YAIMni hisoblash hozirgi kunda butun dunyoda qoʻllanilayotan MHT asosida amalga oshiriladi. MHTning paydo boʻlish jarayoni uzoq tarixga ega boʻlganligi sababli, uning rivojlanishini bosqichlarga ajratgan holda oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Biroq, MHTga bagʻishlangan ilmiy tadqiqot ishlari tahlili shuni koʻrsatdiki, hali iqtisodchi olimlar milliy hisoblar tizimining shakllanish bosqichlari hususida yagona fikrga kelishganicha yoʻq. Masalan, rossiyalik olim Yu.Ivanov MHTning shakllanishi va rivojlanishini ikkita bosqichga, respublikamiz olimlaridan B.Maxmudov uchta, B.Gʻoyibnazarov esa, beshta bosqichga ajratib tadqiq qilgan.
Fikrimizcha, milliy hisoblar tizimining rivojlanishini yettita bosqichga ajratib oʻrganish maqsadga muvofiq. Chunki, birinchi bosqich XVII asrning ikkinchi yarmidan 1930-yilgacha boʻlgan davrni oʻz ichiga olib, unda milliy hisoblar tizimi ilk bor shakllana boshladi. Bu bosqichda asosiy eʼtibor milliy boylik va daromad koʻrsatkichlarini hisoblashga qaratilgan. Lekin, bu bosqichda milliy hisobchilik yagona bir tizim sifatida shakllanmagan. Yaʼni, bu koʻrsatkichlarga iqtisodiyotni boshqarish vositasi sifatida qaralmagan.
Ikkinchi bosqich oʻtgan asrning 30-yillaridan boshlandi va unda keynschilik taʼlimoti muhim oʻrin tutdi. Bu bosqichda asosiy eʼtibor milliy boylik va milliy daromadni hisoblash usullarini takomillashtirish, isteʼmol, jamgʻarma va investitsiyalarning harakatini tahlil qilish, makroiqtisodiy tahlil uchun zarur axborot tizimini shakllantirish, uning davlat hokimiyatini boshqarishdagi rolini oshirish va milliy hisoblar tizimining ayrim koʻrsatkichlariga aniqliklar kiritishga qaratildi. Uchinchi bosqich (1953-yil) ikkinchi jahon urushidan keyingi davrni oʻz ichiga olib, davlatlar vayron boʻlgan iqtisodiyotni tiklash va iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish ehtiyojidan kelib chiqib yondashildi. Ushbu bosqichda BMT Statistika komissiyasi tomonidan MHTning dastlabki andozasi MHT-1953 tasdiqlandi. Toʻrtinchi bosqichda (1968-yil) BMTning MHT-1953 andozasi ancha takomillashtirildi, olingan maʼlumotlarni taqqoslash imkoni tugʻildi va MHTning boshqa qulay jihatlari ham ochib berildi.
Beshinchi bosqich. 1993-yilga kelib ayrim mamlakatlarda milliy hisobchilikni yuritish tartibida katta farqlar mavjudligi tufayli makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni xalqaro taqqoslash imkoniyati buzildi, butun dunyo boʻyicha maʼlumotlarni umumlashtirish masalasi murakkablashdi va jahon iqtisodiyotini tahlil qilish qiyinlashdi. Shu sababli, milliy hisoblar tizimining yangi MHT-1993 andozasi qabul qilindi. Unda MHTning toʻlov balansi va davlat moliyasi statistikasi bilan oʻzaro bogʻliqliklari aniqlab olindi, MHTning bir nechta boʻlim va boblari yangilandi, operatsiyalar va ularni hisobga olish qoidalari, yalpi ishlab chiqarish, kapital isteʼmoli va zaxiralari, bozor va nobozor ishlab chiqarishning nisbatlari koʻrsatkichlarini hisoblash metodologiyasi ishlab chiqildi.
Oltinchi bosqichda MHTning eng oxirgi andozasi, yaʼni, MHT-2008 yaratildi va hozirgi kunda ham amal qilmoqda. MHTning bu andozasida uning isteʼmolchilari uchun makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni tahlil qilishning ixchamligi va shaffofligini taʼminlash, iqtisodiy faoliyat turlarini tasniflash, iqtisodiyot va uning tarkibiy qismlari oʻrtasidagi munosabatlarni chuqur tahlil qilish, moliyaviy operatsiyalarni hisobga olish usullarini takomillashtirish, uning ayrim konsepsiya va kategoriyalariga aniqlik kiritish, soddalashtirish masalalari hal qilindi.
Yettinchi bosqich 2008-yildan keyingi davrlarni oʻz ichiga olib, MHTni yanada takomillashtirish jarayonlari amalga oshirilmoqda. Mustaqillikning dastlabki davrlarida respublikada oldindan amal qilib kelayotgan hisob va hisobot tizimini halqaro amaliyotda qabul qilingan andozaga oʻtkazish, mahalliy sharoitlarga uygʻunlashgan tizimni ishlab chiqish, mamlakat makroiqtisodiy koʻrsatkichlarini xalqaro taqqoslash hamda ularni tahlil qilish eng ustuvor vazifalarga aylandi. Natijada 1993-yilda Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat statistikasi toʻgʻrisida”gi Qonuni¹ qabul qilindi, 1994-yilda MHTga oʻtish boʻyicha davlat dasturi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Hozirgi kunda ushbu qonun va dasturga yangiliklar kiritish hamda takomillashtirish ishlari olib borilmoqda.
Respublikada MHTga oʻtish boʻyicha davlat dasturini amaliyotga joriy qilish dastlabki davrlarda YAIMni hisoblash bilan bogʻliq boʻlgan bir qancha ishlarni amalga oshirishga imkoniyat yaratdi. Bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. BMTning MHT-93 xalqaro andozasi talablari asosida respublikada YAIM va uning tarmoq tarkibini hisoblash uslubiyati ishlab chiqildi;
2. Takror hisoblarning oldini olish maqsadida tarmoqlararo balans jadvalini tuzish ishlari amalga oshirildi;
3. Mamlakatda yaratilgan YAIM va boshqa makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni doimiy ravishda hisoblab borish imkoniyati yaratildi.
Yuqorida koʻrsatilgan ijobiy natijalar bilan birgalikda bugungi kunda, yaʼni, iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish jarayonida ushbu sohadaayrim hal qilinishi zarur boʻlgan kamchiliklar ham mavjud. Jumladan, Oʻzbekiston xalq xoʻjaligi balansi tizimi amal qilayotgan davrlarda jami ijtimoiy mahsulot (JIM)ni hisoblashning asosi boʻlgan tarmoqlararo balans ishlari boʻyicha katta tajriba orttirgan. Tarmoqlararo balans esa, milliy hisoblar tizimining asosi boʻlgan “harajat-natija” jadvalida ham markaziy oʻrinni egallaydi hamda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish va istiqbolni belgilashda keng qoʻllaniladi. Tarmoqlararo balans ishlarida uzoq yillik tajribaga ega boʻlishimizga qaramasdan hozirgi kungacha respublika milliy hisobchiligida tarmoqlararo balansning asosi boʻlgan “harajat-natija” jadvali mukammal ishlab chiqilmagan. Bu esa, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda roʻy berayotgan oʻzgarishlarni toʻliq aks ettirishga imkon bermaydi. Ushbu holatlar respublikada yangi, yaʼni, MHT-2008 xalqaro andozasi asosida YAIMni hisoblash usullarini takomillashtirish obyektiv zaruriyat ekanligidan dalolat beradi.
MHTning eng asosiy va bosh koʻrsatkichi bu - yalpi ichki mahsulotdir. Agarda mamlakat iqtisodiyotini yopiq deb faraz qiladigan boʻlsak, u holda YAIM hajmi barcha rezidentlarning ishlab chiqarishdan olgan birlamchi daromadlari yigʻindisiga teng boʻlardi. Lekin, dunyoning deyarli barcha mamlakatlari turli xil shakllarda boshqa davlatlardan birlamchi daromadlarni qabul qiladilar va muayyan darajada ularga taqdim qiladilar. Agar birlamchi daromadlarning bunday oqimini makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni hisoblash jarayonida eʼtiborga oladigan boʻlsak, u holda biz yalpi milliy daromad (YAMD) koʻrsatkichiga ega boʻlamiz.