1-bob. Milliy hisoblar tizimining mohiyati va tuzilishi

2.1. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) milliy hisoblar tizimining eng muhim umumlashtirilgan ko'rsatkichidir.
YaIM - ma'lum bir mamlakat hududida milliy (mahalliy) va xorijiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan ma'lum vaqt ichida (bir yil ichida) ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot (tovar yoki xizmatlar)ning bozor qiymati.
YaIM milliy mahsulotdir, chunki u ma'lum bir mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaatdor bo'lgan barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni (korxonalar va aholi), ularning millati va fuqaroligidan qat'i nazar, o'z ichiga olgan rezidentlar tomonidan ishlab chiqariladi, ular doirasida shaxslar, tovarlar va pul erkin harakatlanishi mumkin ...
Birinchidan, YaIMishlab chiqarilgan mahsulot ko'rsatkichiishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlar qiymatini ifodalaydi. E'tibor bering, yakuniy mahsulot keyingi qayta ishlash yoki qayta sotish uchun emas, balki iste'mol qilish uchun sotib olingan mahsulotdir, ya'ni. ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan oraliq tovarlar va xizmatlar qiymati (xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, urug‘lik, ozuqa, yuk tashish xizmatlari, ulgurji savdo, savdo va moliyaviy xizmatlar va boshqalar) yalpi ichki mahsulotga kiritilmaydi. Aks holda, YaIM ikki nusxadagi hisobni o'z ichiga oladi.
Ikkinchidan, YaIMmahalliy mahsulotchunki u rezidentlar tomonidan ishlab chiqariladi. Rezidentlarga millati va fuqaroligidan qat'i nazar, ma'lum bir mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaatlar markaziga ega bo'lgan barcha iqtisodiy birliklar (korxonalar va uy xo'jaliklari) kiradi. Ya'ni, moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalaridagi aholi va tashkilotlarning ma'lum bir mamlakatga tegishli ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda olingan daromadlari. YaIM umumiy yangi yaratilgan (qo'shilgan) qiymatga teng. YaIMda mahalliy xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan xorijda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar qiymati hisobga olinmaydi.
Uchinchidan, YaIM yalpi mahsulot - muayyan tarmoqda ishlab chiqarish hajmini qiymat (pul) ko'rinishida tavsiflovchi ko'rsatkich 4 , va u asosiy kapital iste'molini chegirib tashlashdan oldin hisoblanadi. Asosiy kapitalni iste'mol qilish asosiy kapital qiymatining hisobot davrida uning jismoniy va ma'naviy jihatdan yomonlashishi va halokatli bo'lmagan tasodifiy zararlanishi natijasida pasayishini ifodalaydi.
YaIM quyidagilarni bajaradi vazifalari:

• 
  o'lchash;
  
• 
  taqqoslash: turli davlatlar bo'yicha darajalarni solishtirish imkonini beradi;
  
• 
  dinamik: iqtisodiy rivojlanish yo'nalishini tavsiflaydi;
  
• 
  turmush darajasini baholash: aholi birligiga to'g'ri keladigan YaIM shtatdagi hayot sifatini tavsiflaydi.
  

Iqtisodiy jarayonlarning ikki qutbliligini hisobga olgan holda, YaIMni hisoblashda ikkita metodologik yondashuv qo'llaniladi - xarajatlar va daromadlar.
Ikkala yondashuv ham teng qiymatga ega deb tan olingan va oxir-oqibat deyarli bir xil YaIM qiymatlarini berishi kerak. Daromad va xarajatlar o'ziga xos iqtisodiy "surish va tortish" dir, chunki ba'zi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning daromadlari xarajatdir: kimdir ishlab chiqaradi, sotadi, boshqalari sotib oladi va iste'mol qiladi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, ushbu hisoblash texnologiyasi ko'payish siklining fazalari bo'yicha ijtimoiy mahsulotning harakatini kuzatish imkonini beradi.
Milliy ishlab chiqarish natijalarini o'lchashdagi asosiy muammolar: oraliq tovarlar, noishlab chiqarish operatsiyalari, inflyatsiya va deflyatsiya, ma'lumotlarning o'z vaqtida va to'g'riligi, yashirin iqtisodiyot va boshqa omillar.
Yalpi ichki mahsulot iqtisodiy rivojlanishning eng muhim parametrlaridan biri bo'lib, iqtisodchilar tomonidan muntazam ravishda kuzatilishi kerak. YaIMga bunday munosabat uning butun iqtisodiyot faoliyatining yakuniy natijasini ifodalashi bilan bog'liq va shuning uchun ham, birinchi navbatda, makroiqtisodiy tartibga solish ob'ekti hisoblanadi. Hukumatning barcha tartibga solish choralari pirovardida yalpi ichki mahsulotning kerakli qiymatini ta'minlashga qaratilgan.
YaIM faqat sotilgan narsalarni o'z ichiga oladi. YaIMni hisoblashda ko'plab butunlay o'xshash bo'lmagan tovarlarni yagona iqtisodiy ko'rsatkichga jamlash kerak. Iste'molchining ma'lum bir mahsulot uchun to'lashga tayyor bo'lgan pul miqdorini aks ettiruvchi bozor narxlaridan foydalanish bu qiyinchilikni bartaraf etishga yordam beradi. Demak, agar bir mahsulot boshqasiga nisbatan ikki baravar qimmat bo‘lsa, uning yalpi ichki mahsulotga qo‘shgan hissasi ikki baravar ko‘p bo‘ladi.
YaIM tarkibiga kartoshka va uzumdan tortib kitob va kinolargacha, sartaroshning soch turmagidan tortib shifokor yoki advokat maslahatigacha ishlab chiqarilgan va sotiladigan barcha tovar va xizmatlar kiritilishi kerak.
YaIM ijaraga beriladigan uy-joyning bozor qiymatini hisobga oladi. Ijaraga olingan binolar uchun uni ijarachilarning xarajatlari yoki ijaraga beruvchining daromadlari sifatida osongina aniqlash mumkin. Biroq, ko'p odamlar o'z uylarida yashaydilar va shuning uchun uyni ijaraga olish xarajatlarini ko'tarmaydilar. Davlat ushbu toifadagi fuqarolarning YaIMga qo'shgan hissasini hisobga oladi, unga bozor narxlarida hisoblangan ijara to'lovlarining faraziy miqdorini qo'shadi. Asosan, YaIM ularning ijarachilar sifatidagi xarajatlarining taxminiy miqdorini va lizing beruvchi sifatidagi daromadlarining taxminiy miqdorini o'z ichiga oladi.
Tovarlar guruhlari mavjud bo'lib, ularning qiymatini aniqlash qiyinligi sababli YaIMdan chiqarib tashlanadi. Bularga giyohvand moddalar kabi noqonuniy yo'llar bilan ishlab chiqarilgan va sotiladigan yoki uy xo'jaliklari tomonidan faqat ichki iste'mol uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar kiradi. Shuning uchun do'konda sotib olingan sabzavotlar YaIMda hisobga olinadi, lekin o'z erlarida etishtirilgan va oilada iste'mol qilinadigan sabzavotlar hisobga olinmaydi.