1-боб. Саноат кластерлари субектлари кооператсиясининг иқтисодий муаммолари

1-БОБ. САНОАТ КЛАСТЕРЛАРИ СУБЕКТЛАРИ КООПЕРАТСИЯСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ МУАММОЛАРИ.
Ушбу бобда саноат кластерлари кооперациясини ўрганиш учун назарий платформа шакллантирилди. Глобал кластерни ривожлантиришнинг услубий платформаси дастлаб расмийлаштирилади, тармоқ ва тармоқ таҳлиллари тақдим этилади. Кластер ассотсиациясининг турли ташкилий моделлари ҳамкорлигининг таъсири иккинчи марта очилди. Хулоса сифатида миллий саноат кластерларининг ривожланиш кўрсаткичлари ва суръатлари тақдим этилган, инновацион ҳамкорлик даражасининг баҳоси келтирилган, муаммолар ва тадқиқотларга ёндашувлар расмийлаштирилади.


Кластер тадқиқотлари учун услубий платформа
Ушбу бўлим муаммони ўрганиш учун услубий платформанинг асосий қоидалари -миллий саноат кластерларининг инновацион ҳамкорлиги даражаси шакллантирилади. Кластерли агломерация назарияси назарияси кетма-кет шаклланган ва дунёдаги ҳамкорликнинг дунёдаги асосий тендентсиялари намойиш этилмоқда. Статистика ва саноатнинг тармоқ ва саноат таҳлили статистика ва жаҳон кластерларининг инновацион ривожланишининг кўрсаткичлари амалга оширилди.
Тоффлер Э.. (1999)¹ Иқтисодий бирлашма шакли, "капитализм ривожланишининг янги тўлқини" деб таърифлади. Иқтисодий хабар, (1920)², ҳаклланишида ташқи омонат - "Ажралия" нинг мақсади, ҳудудий яқин объектларнинг ишлаб чиқариш функтсияларига ўзаро қўшимча таъсир кўрсатиши. қтисодий жиҳатдан ташқи ишлар Кобба-Дугласнинг ихтисослаштирилган кластер субъектлари фаолиятининг ўсишини акс эттирувчи Кобба-Дуглас ишлаб чиқариш функтсияси томонидан тавсифланади (Реншаw Г., 2005,)³. Кластерий бирлашма субектлари учун иқтисодий фойдаларнинг иқтисодий нафақасини академик қарашлар олимларнинг номлари билан "Мар-еффектсиялар" қисқартмаси билан белгиланади: Маршалл А., 1920⁴, Арроw К. Ж., 1962⁵; Ромер П. М., 1986⁶, В современной трактовке (Дурантон Г., Пуга Д., 2007,⁷)
"Мар-еффектлари" топилган: Инсон капитали; логистика (хом ашё ва материаллар яқинлари); "Ахборот алмашинувини кучайтириш" туфайли инновацион фаолият. Сўнгги 20 йил ичида кластерлар иқтисодиёти текширилганлиги шу нуқтаи назардан. Ушбу диссертация тадқиқотларининг услубий платформаси сифатида белгиланган ушбу тадқиқотларнинг энг муҳим илмий натижаларини кўриб чиқинг.
"Кластер" таърифи. Бир томондан, ҳар қандай мураккаб, кўп томонлама иқтисодий ҳодиса сингари, кластер сингари, тадқиқотчининг субъектлиги нуқтаи назаридан илмий изоҳ, тадқиқотнинг йўналиши, эмпирик кузатув ва бошқа жиҳат бор. Шу нуқтаи назардан, ишда тақдим этилган "кластер" таърифларининг эволюциясининг таҳлили жуда муҳимдир Маркова Л.С. (2005⁸).
Бошқа томондан, муаллиф (кўпчилик) олимларнинг нуқтаи назаридан рози эмас, масалан, Смирновой Ю.В. (2011⁹) ишларида аниқ таърифни аниқлаш зарурлигини таъкидламоқда ҳозирги пайтда" кластер "атамасини аниқ тушуниш йўқ Шу сабабли, бу муаммога бағишланган рус олимларининг аксарияти (1992-2018 йилларда 404¹⁰), ривожланган ёки асл муаллифнинг таърифи синтези билан бошланади. Муаллиф ушбу илмий ёндашувни баҳам кўрмайди. Муаллифнинг позицияси контсептсияни доимий равишда такомиллаштириш зарурати йўқлиги билан, кластернинг иқтисодий ҳодиса сифатида биргаликда қабул қилинган белгилари мавжуд бўлганда камаяди; (Мензел М.-П., Форнаҳл Д., 2007¹¹ ; Портер М., 2000 ¹² ва бошқалар):
Ҳудудий, фазовий контсентрация (1.1-расм);
Саноат ёки бозорга тегишлилик (вертикал таъминот занжири сифатида ифодаланади, масалан, истеъмолчиларнинг ташқи кластерига қаратилган маҳсулотни шакллантиришнинг технологик қайта тақсимланиши сифатида тавсифланади);
Ташқи маҳсулот ишлаб чиқариш учун субъектларнинг "критик массаси" мавжудлиги (кластернинг қўшилган қиймат даражаси> 40%, Сöлвелл Ö., 2015¹³);
4. Субектларнинг ҳамкорлиги (ички шартномаларнинг минимал ҳажми 28,2%, “Глобал кластер обсерваторияси”);
5. Инновацион фаолият (билимларни бирлаштиришнинг синергик таъсири, Жавадов Х.Р.О. ва бошқалар, 2016¹⁴);
Муносабатларнинг бозор характеридан келиб чиққан ҳолда субъектлар ўртасидаги рақобат (бошқа турдаги хўжалик бирлашмаларидан - корпорациялар, контсернлар ва бошқалардан ажралиб туради).
Қабул қилинган белгиларга кўра, муаллиф кластерларнинг таърифи ва таснифи ҳақида мунозарага эҳтиёж сезмайди. Шундай қилиб, “Технопарклар ва кластерлар ассотсиацияси” кластерни аниқлайди. ¹⁵: саноат; саноат; инновацион ҳудудий; транспорт ва логистика; туристик-рекреацион; илмий ва таълим. Таснифлаш бўйича муҳокамани олимлар Боуш Г.Д., Верховец О.А., Грасмик К.И. (2012¹⁶), “кластерлар типологияси ва ундаги инновацион кластерларнинг ўрни”ни ўрганган. Муаллиф Мензел М.-П., Форнаҳл Д. (2007¹⁷) кластер субъектларининг технологик, ташкилий ва иқтисодий муносабатлари эволюциясининг узлуксизлиги туфайли ҳар қандай таснифларнинг шартлилиги тўғрисидаги нуқтаи назарини баҳам кўришга мойил. Дарҳақиқат, инновацион фаолият жараёни барча турдаги кластерларнинг (нафақат "инновацион") ажралмас хусусияти, шунингдек, ишлаб чиқариш функтсиясининг мавжудлиги (нафақат "саноат") ва, албатта, таълим муассасаларини ўз ичига олади. "илмий-маърифий" нинг имтиёзи эмас.
Таърифда ифодаланган хусусиятларнинг йиғиндиси уларга мос келадиганлар кластерининг таърифини ҳар қандай шакллантиришнинг тўғрилигини белгилайди. Айнан шу нуқтаи назардан муаллиф “саноат кластери”нинг меъёрий таърифини “...ҳудудий яқинлик ва функсионал боғлиқлик туфайли ушбу соҳадаги муносабатлар билан боғланган ва жойлашган саноат соҳасидаги фаолият субъектлари мажмуи” деб қабул қилади. бир субъект ҳудудида ..." (2014 йил 31 декабрдаги 488-сонли Федерал қонун - "Россия Федерациясида саноат сиёсати тўғрисида" Федерал қонуни). Ушбу таъриф Россия Федерацияси Ҳукуматининг 2015 йил 31 июлдаги 779-сонли "Саноат кластерлари ва саноат кластерларининг ихтисослаштирилган ташкилотлари тўғрисида" ги қарори талабларига мувофиқдир. Муаллифнинг "саноат" кластерларига (тадқиқот предмети сифатида) урғу бериши саноат ва илмий-техникавий ҳамкорликни бошқариш механизмларини такомиллаштириш муаммосининг (ушбу турдаги кластерлар учун) аниқ долзарблиги билан боғлиқ.¹⁸. Шундай қилиб, ушбу диссертация контекстига нисбатан муаллиф кластернинг юқоридаги таърифи ва хусусиятларини тадқиқот предметининг назарий чегаралари сифатида қабул қилади.
Шундай қилиб, муаллиф саноат кластерига 4 та "ишлаб чиқариш омили" нинг иқтисодий жиҳатдан самарали ҳудудий бирлашмаси сифатида қарашни шакллантиради: ер, меҳнат, капитал, тадбиркорлик. («синергия”, Хасанов Р.Х., 2009¹⁹). МАР эффектларининг табиати нуқтаи назаридан инсон капитали ресурсларини бирлаштириш, ишлаб чиқариш ва ахборот алмашинуви ўрганилади.²⁰. Инсон капитали контсентрациясининг таъсири тўғрисидаги тезисни муҳокама қилишда муаллиф аниқ ЯИМнинг (одам бошига) ва кластерларда банд бўлган ишчиларнинг умумий сонига нисбатан улушининг аниқланган параметрик муносабатига (Р2 = 0,3941) таянади. (Инноватион Cлустерс ин Эуропе, 2013, ²¹). Кластерларда инсон капиталини такрор ишлаб чиқаришнинг қиёсий (хўжалик бирлашмаларининг бошқа шаклларига нисбатан) самарадорлигини тушуниш (консолидировано у Хлебникова К.В., 2016,²²]) ҳам академик жиҳатдан яхши тасдиқланган. Кластерлардаги меҳнат муносабатларининг эволюцияси, маҳсулдорликнинг ўсиши табиати ва суғурта таъсири ҳам замонавий илмий мунозаралар мавзусидир (Маw-Шин Ҳсу и др., 2014²³, Ниҳал Падмасири Ҳ.М., 2011,²⁴ ; Ҳитка М. и др., 2017,²⁵ и др.). Иккинчи гуруҳ таъсирлари ишлаб чиқаришнинг ҳудудий контсентрацияси (кенг маънода ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари) натижасида топилади, буни объектив равишда кластерлар (қурилган) тақсимотининг картографик визуализациясида (1.1-расм) кўриш мумкин. муаллиф томонидан глобал инновациялар рейтингига кўра, ГИИ, 2018²⁶,). Ҳозирги вақтда иқтисодий назария тармоқларнинг ҳудудий яқинлашуви таъсирининг учта гуруҳини муҳокама қилади: логистика, транзаксия харажатлари ва фазовий ривожланиш. Паст ва ўрта технологияли кластерлар учун логистика таъсирини тавсифлашга қизиқиш ишлаб чиқаришнинг моддий ва энергия интенсивлигининг технологик объективлиги туфайли камаймайди. (Пономаренко Л.В., 2014, ²⁷; Зҳоу Х., Сун, Ҳ., Зҳанг, Ҳ., 2014²⁸; Фанг Й.-Ҳ., Ху, Ж., 2011²⁹ ва бошқалар). Таъсирларнинг иккинчи тури - субъектларнинг ихтисослашуви, институционаллашуви натижасида транзаксия харажатлари даражасининг пасайиши (Коуз Р., 1993³⁰). Кластерни ривожлантириш жараёнида рақобат субъектларнинг ишлаб чиқариш функтсияларининг ихтисослашуви билан алмаштирилади (Катькало В.С., 2006³¹). Ва бу хўжалик муносабатларини ўрнатиш ва қўллаб-қувватлаш харажатларини камайтириш йўналишида ўзини ўзи ташкил этувчи кластер субъектлари ўртасидаги ўзаро муносабатлар схемасининг эволюцияси билан объектив боғлиқ. (Нижегородцев Р.М., 2014³²).
Учинчи турдаги таъсирлар минтақавий иқтисодиёт назарияси доирасида ўрганилади Уларни ўрганиш Шефер Д. (1973, ³³) ва Свеикаускас Л. (1975³⁴) асарларида "ҳудудий ривожланишнинг ижтимоий-иқтисодий таъсири, тармоқлар контсентрациясининг фазовий, минтақавий таъсири" ни излаш орқали бошланган. ." Ушбу турдаги таъсирларни муҳокама қилиш рус иқтисодчилари орасида ҳам машҳур: "кластерлар минтақанинг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал қилиш воситасидир" (Щанкин С.А., Катайкина Н.А., 2012³⁵);
"минтақавий инновацион кластернинг когнитив харитаси" (Абдикеев Н.М., Малова Д.В., 2012³⁶) ва бошқ.

Гуруч. 1.1 Жаҳон кластерлари контсентрациясининг картографик таҳлили, муаллиф томонидан ГИИ бўйича шарҳланган (2018, [135])

Глобал инновацион “ахборот” иқтисодиётига, “билим”га асосланган ишлаб чиқариш муносабатларига ўтиш тендентсияси (Бриттон Ж.Н.Ҳ., 2004³⁷), кластер субъектлари муносабатларида “ахборот алмашинуви” самарасини биринчи ўринга олиб чиқади. Кенг маънода, ушбу таъсирлар гуруҳи саноат кластери субъектларининг "интеллектуал капитали" ни бирлаштириш орқали намоён бўлади (Стуарт Т.А., 2007³⁸), аммо "ахборот алмашинуви" тадқиқотининг энг машҳур йўналиши. ” илмий-техникавий ва инновацион ҳамкорликдир. Линдквист Г. (2009³⁹) эконометрик моделни (рус нашрларида “Линдквист модели” номи билан танилган), ички кластер илмий-тадқиқот дастурларининг ташқи эффектлар (урбанизация, кластерлашув, минтақанинг иқтисодий фаровонлиги) билан ўзаро таъсирини ифодалаган. ). Саноат кластерларининг инновацион жараёнларида ахборот алмашинувининг таъсирини илмий излаш рус ва хорижий олимлар томонидан давом эттирилди: Абдикеев Н.М. ва бошқалар (2012⁴⁰), Алиева М.Р. (2016⁴¹), Зинкина Ю.И. ва бошқалар (2016⁴²,), Прим А.Л. ва бошқалар (2016⁴³) ва бошқалар.Россия Федерациясининг ҳудудий субъектларига нисбатан қўлланиладиган Линдқуист модели Кутсенко Э., Тюментсев Д. (2011⁴⁴) ишларида ишлаб чиқилган. Заркович А.В. ва Стрябкова Э.А. “...инновацион салоҳият индекси ва мамлакатларнинг кластер ривожланиши индекси (регрессия таҳлили усулидан фойдаланган ҳолда – муаллиф) ўртасида яқин чизиқли боғлиқлик ўрнатилган” (2013⁴⁵) деб топди. Шундай қилиб, ҳозирги вақтда жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг объектив тендентсиялари билан белгиланадиган кластерлашнинг иқтисодий самарасини илмий излашнинг энг оммабоп йўналиши саноат кластерларининг инновацион жараёнларида ахборот алмашинувидир.

Демак, расмийлаштирилган услубий платформа саноат кластерини ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари ривожланишининг ҳозирги босқичида иқтисодий бирлашманинг иқтисодий жиҳатдан самарали шакли сифатида белгилайди. Шу нуқтаи назардан, Россия иқтисодиётининг глобал кластер ривожланишидаги ўрнини кўриб чиқайлик.
Дунёнинг олтинчи иқтисодиёти (Россия) учун инновацион ривожланиш даражаси 45 (127 дан, ГИИ, 2018⁴⁶) жуда паст бўлиб, бу асосан кластер ривожланишининг паст даражаси билан белгиланади, бунинг учун асосий механизм. илмий-техникавий ҳамкорликни шакллантириш. Кластер контсентрацияси даражаси жаҳон етакчилари билан солиштирганда аҳамиятсиз 0,3 (1.1-жадвал), ГИИ учун интеграл балл 3,36 (7 - макс), рейтингдаги ўрни эса 86. Бироқ, муаллиф буни объектив омиллар билан изоҳлайди. . Биринчидан, миллий саноат кластерларининг 84 фоизи эволюциянинг "бошланғич" ва "ўрта" босқичларида (1-иловага қаранг), улар 2011-2014 йилларда бошланган. Ушбу босқичларда ҳамкорлик механизмлари бошланғич босқичида ва субъектларнинг транзаксия харажатлари анча юқори бўлиб қолмоқда - МАР таъсири аҳамиятсиз.
Иккинчидан, Россия Федерациясининг фазовий ривожланишининг ўзига хос омили муҳим аҳамиятга эга (1.1-расм, 1.2-расм), унинг доирасида ишлаб чиқаришнинг иқтисодий жиҳатдан самарали контсентрацияси ва ҳудудларнинг ижтимоий барқарорлигини сақлаш ўртасидаги диссонанс мавжуд. хусусан, якка тартибдаги шаҳарлар (Акинфеева Э.В. ва бошқалар, 2018⁴⁷). Айнан шу икки омил миллий кластерларнинг сифат ва миқдорий иқтисодий хусусиятларини тушунтиради (1.2-бўлим).

1.1-жадвал “Кластер ривожланиш даражасини” баҳолаш*

№	Давлат	Бахо (7 – мах)	Раҳбар билан солиштирганда
1	АҚШ	5,56	1,00
2	БАА	5,42	0,99
3	Германия	5,36	0,98
4	Италия	5,35	0,98
5	Буюкбритания	5,34	0,97
6	Нидерландия	5,27	0,96
7	Япония	5,22	0,95
8	Норвегия	5,21	0,94
9	Катар	5,20	0,93
10	Люксембург	5,18	0,93
86	Россия	3,36	0,30