1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

Nega o'zimizni jazolaymiz
Ijtimoiy-kognitiv nuqtai nazardan, odamlar o'zlarining ichki xulq-atvor me'yorlarini buzganlarida, tashvishga tushishadi va o'zini o'zi hukm qiladilar. Ular ijtimoiylashuv jarayonida quyidagi voqealar ketma-ketligini qayta-qayta boshdan kechiradilar: noto'g'ri xatti-harakatlar - ichki noqulaylik - jazo - yengillik. Bunday holda, xatti-harakatlarning ichki me'yorlariga to'g'ri kelmaydigan xatti-harakatlar bezovta qiluvchi taxminlar va o'z-o'zini qoralashni keltirib chiqaradi, ular jazo kelguniga qadar o'tib ketmaydi. U, o'z navbatida, nafaqat noto'g'ri xatti-harakatlarning azob-uqubatlariga va uning mumkin bo'lgan ijtimoiy oqibatlariga chek qo'yadi, balki boshqalarning roziligini qozonishni ham maqsad qiladi. Shunga ko'ra, o'z-o'zini jazolash jazoning o'zidan ko'ra uzoqroq davom etishi va chidash qiyinroq bo'lishi mumkin bo'lgan ichki noqulaylik va oldindan aytib berishni engillashtiradi. O'z-o'zini jazolash reaktsiyalari uzoq vaqt davom etadi, chunki ular ruhiy og'riqni engillashtiradi va tashqi jazoni zaiflashtiradi. O'zlarini axloqiy jihatdan noloyiq xatti-harakatlari uchun hukm qilib, odamlar o'tmishdagi xatti-harakatlardan azob chekishni to'xtatadilar. O'z-o'zini tanqid qilish, shuningdek, noto'g'ri yoki umidsizlikka uchragan xatti-harakatlardan tashvishlanishni kamaytirishi mumkin. O'z-o'zini tanqid qilishning yana bir sababi shundaki, u ko'pincha boshqalarning salbiy reaktsiyalarini kamaytirishning samarali vositasidir. Boshqacha qilib aytganda, muayyan harakatlar intizomiy jazoga olib kelishi ehtimoli mavjud bo'lganda, o'z-o'zini jazolash ikkita yomonlikning eng kichiki bo'lishi mumkin. Va nihoyat, og'zaki o'zini o'zi jazolash boshqalardan maqtov olish uchun ishlatilishi mumkin. Inson o'zini qoralash va kamsitish orqali boshqa odamlarni o'zining ijobiy fazilatlari va qobiliyatlari haqida gapirishga majbur qilishi mumkin va u harakat qilishi kerak va hamma narsa yaxshi bo'lishiga ishontirishi mumkin.
O'z-o'zini jazolash tashvishli fikrlarni tugatishi yoki hech bo'lmaganda engillashtirishi mumkin bo'lsa-da, shaxsiy noqulaylikni ham oshirishi mumkin. Darhaqiqat, o'z-o'zini hurmat qilishning haddan tashqari qattiq me'yorlariga asoslangan haddan tashqari yoki uzoq muddatli o'zini-o'zi jazolash surunkali depressiya, befarqlik, befoydalik va maqsad yo'qligiga olib kelishi mumkin. Misol tariqasida, qarilik yoki qandaydir jismoniy jarohatlar tufayli epchillikni yo'qotishi tufayli o'zini sezilarli darajada kam baholagan, lekin bir xil xulq-atvor me'yorlariga rioya qilishni davom ettiradigan odamlar haqida o'ylashimiz mumkin. Ular o'zlarini va muvaffaqiyatlarini shunchalik kamsitishlari mumkinki, ular oxir-oqibat letargik bo'lib qoladilar va ilgari ularga katta mamnuniyat keltirgan faoliyatni tark etishadi. Ichki noqulaylik manbai bo'lgan xatti-harakatlar ham psixopatologiyaning turli shakllarini rivojlanishiga yordam beradi. Misol uchun, doimo o'zini etarli emas va qobiliyatsiz his qiladigan odamlar atrof-muhitga dosh berishga urinishda alkogolizm yoki giyohvandlikka aylanishlari mumkin. Boshqalar orzular dunyosiga chekinish orqali o'zlarini tanqid qilishdan himoya qilishlari mumkin, u erda ular amalga oshirib bo'lmaydigan xayollarda haqiqatda erishib bo'lmaydigan narsalarni oladilar. Bandura (1988) noto'g'ri xatti-harakatlar o'z-o'zini hurmat qilishning haddan tashqari qattiq ichki me'yorlari natijasidir, deb taklif qiladi.