1-bob. Xronologfya vaot to‘G*risii>agi fan 1-mavtu

ü‘rta Osiyo olimlaming xronologiya fanı rivojlanishiga qohshgan hissasi. 0‘rta asrlarda xronologiya vanada rivojlanib bordi. Xronologiya rivojiga O'rta Osiyolik olimlar, jumladan Ahmad al-Farg^;oniy. (797-865), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Umar Xavyom (1048-1131) va Mirzo Ulugbek (1394-1449) katta hissa qo'shdi.
Ahmad al-Farg‘oniy. Ahmad al-Farg'oniy ilmi-hay’at (falakiyotshu- noslik - astronomiya, riyoziyot - matematika) va jo'g'rofiya (geografiya) fanlar! bilan shug^Lullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi. Ahmad al-Farg'oniy al-Ma'mun topshirighga binoan Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va ularni aniqlash. yangicha «zij» yaratish ishlariga rahbarlik qildi.
Ahmad ai-Farg‘onivning «Kitob al-harakat as-samoviva va javomi’ ihn an-nujum» (Samoviv harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi) asari astronomik asar hisoblanadi. Bu asar «Astronomiya asoslari haqidagi kitob» nomi bilan malum bolib. 1145-1175- yi Hardan Yevropada lotin tiliga tarjima etilgan. Olim «Alfraganus» nomi bilan G‘arbda shuhrat topadi. Uning mazkur asaridan asrlar davomida Yevropa universitetlarida asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob zamonasining astronomiya haqidagi eng mühim va zarur bodgan bilimlarini o'z İchİga oigan edi. Ahmad al-Farg'oniyning «Yerdagi nıaMum mamlakatlar va shahariarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida» asari ham mashhur. Asarda Yerning yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining turli vacjtda ko'tarilishi. tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha kohinishi, masofalar o‘zgarishi bilan ularning ko'rinishi ham o‘zgarishi haqida qimmatli mulohazalar bildiriladi.
Abu Rayhon Beruniy. Abu Rayhon Beruniy Sharqning eng yorqin va ulug‘ siy molar id an biri hisoblanadi. Uning «Al-osor al-boqiya ani-1-qurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), («Xronologiya»), «Qonuni Mas’udiy» asarlarida xronologiya faniga oid ko‘plab ma’lumotlar berilgan.
Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida arab, cron. so‘g‘d. xorazm, yunon kalendari hamda asosiy vaqt birliklarî, turli vaqt o'lchovi tartiblari haqida batafsil ma’lumot bergan. Olim har bir xalqning o'z tarixi borligini ta'kidlar ekan, ularning nafaqat tarixi. balki vaqt hisobi hamda kalendarlari ham bir-biridan farq qilishini ta’kidlaydi.

Abu Rayhon Beruniy «Movarounnahr otashparastlari, ya'ni Xorazm va So'g'd ahdisi ishlatadigan oyİarni» bayon etadi, Movarounnahrliklarning kalendaridagi ovlarining soni va yilning uzunligiga ko'ra eronliklar kalendariga o^shashi. faqat oylarning boshîanishi orasida farq borligini ko'rsatib o'tadi. Abu Rayhon Beruniy xorazmüklar kalendaridagi oylar va kunlarining nomlarini ham keltirib o'tadi. Xorazmliklar «isfandorajiy» (o'n İkkİnchİ) oyining oxiriga qo‘shiladigan ortiqcha. besh kunning birinchisini oyning birİnchi kııni nomi bilan atab, qolgan kunlarga ham birin-ketin keyingj kunlarning nomlarini berishlarini aniqlaganini takidîaydi.
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridaıı turkiy xalqlar o‘n ikki hayvon nomi bilan ataluvchi muehal kalendari va ularning nomlarİ haqida ham ma’lumot ol isli nıumkin. Qolaversa, eronliklarning kalendaridagi o'n ikkita oy nomini ham shu asarda uchratish mumkin. Eronliklar tuzgan kalendarda har bir oy 30 kundan hisoblanib. qo‘shimeha 5 kun o^;n ikkinchi oy oxiriga qo‘shİlgan. Abu Rayhon Beruniyning ko’rsatishicha, bu 5 kun qadimgi eron îilida «panji», «andargoh» deb atalgan. Keyinchalik, bu nom arabchalashib, «andarjoh» deb o⁴zgartİriîgan. Bu besh kun «o'g'irlangan kun». deb ham atalgan, ular biror oy kunlari hisoblanmagan. Eronliklar ularni «obonmoh» bilan «ozarmoh» o'rtasiga qo’yib, har bir oy kıınlariga berilgan nomlardan boshqa nomlar bilan ataganlar. Eron kalendarida bir yil uch yuz oltmish besh kun bo’İgan. Ular chorak kunlar bir oy bo'lmaguneha hisobga olmaganlar. Bu bir yuz yigirma yilda bir marta bodgan. Shunda ortiqcha oyni yi 1 oyları qatoriga qo'shganiar va u o‘n uchinchi oy boMgan, 0‘sha vilni kabisa yil deb, ortiqcha oy kunlarini boshqa oylar nomlarİ bilan ataganlar. Abıı Rayhon Beruniyning ma'iumot berishicha, ular dastlab haftadan foydalanmaganlar. Olirn bu haqida shunday madupıot beradi: «Dastlab haftaiarni ishlatganlar g'arb tomon aholisi, aynİqsa Shom va uning tevaragİda yashovchilar bodganîar. Bunga sabab. u tontonda payg’ambarlar yuzağa chiqib, Tavrotda avtilganidek, birincili hafta va bu haftada olanı paydo boMganİdan xabar bcrganlar. Keyin bu odat ulardan boslıqa millatlarga tarqalgan»,
Abu Rayhon Beruniy Misr kalendariga ham to‘xtalib o'tgan. U Misr kalendaridagi eski va yangi oy nomlarini o'z asarida berib o'tadi. Misrliklar qo‘shimcha besh kıınni «abag’amno» (kichik oy), kabisali vilni esa «anqnaqt» (alomat) deb ataganlar. Qo'shimcha kun so'nggİ «musriy»
K)
oyining oxirİga qo'shilgan. Abu Rayhon Beruniy «Shom mamlakati» (Suriya) kalendaridagi o*n ikki oy nomlari va to‘rt yiida bir marta beshinchi (shubat) oyga bir kun qo‘shib hisoblashlari haqid a. yozadi. Bu manbaga ko‘ra «Shom mamlakati» kalendaridagi oy nomlari keng tarqalgan. hatto arablaı* ham «dala ishlarİga tegishli vaqtlarni» shu oylar bilan belgilar ekan.
Abu Rayhon Beruniy «Qonunİ Mas’udiy» asarida qadimgi arab kalendaridagi om ikkita oy nomini keltiradi, lekin ularning faqat ikkitasining lug'aviy mamosîni berib o'tadi. «Qadİmgİ xa!qlardan qolgan yodgorliklar»da zamonavjy arab kalendaridagi om ikkita oy va yetti hafta kunining nomi va o'z ta’riflari ham keltir.il ad i. Abu Rayhon Beruniyniııg yozishicha. arablar yahııdiylardan yilga qo^bshimcha oy cjo'shishni o'rganganlar va bu oyni «ay у om an-nasi» deb ataganlar. Abu Rayhon Beruniy o'z asarida milodiy yil hisobiga ham toAtaİib o4adi. U mazkur kalendarni «rumiy kale nd ar i» deb at ay d i va bu kalendarga birincili marta kabisa yilini Yulİy Sezar kiritgan, deb yozadi, Olim milodiy ■ yil hisobini qadimgi xalqlarning qator yıl hisoblari bilan qivoslaydi. «Qonuni Ma'sudiy» aşarinitıg ikkinchi kitobi xronologiya masalalariga bagdshlangan bo‘lib; unda «Qadimgi xalqlardan qo!gan vodgorliklar» asarida komilgan masalalar toddirilib, davom ettiriladi. Asarda Uron, Bobil, Rum podshohi va arab xalifalari huknıronlik qilgan villarining xronologik jadvallari keltirilib, ularning nomlari yunoncha transkripsiyada berilgan. Shuningdek, mazkur asarda insoniyat tomonidan qo‘llanilgan eralar. jumladan Yazdİgard, İskandan Filipp. «Buxtunassar» (Nabonassar) erasini aniqlash masalalari xususida hanı so‘z boradi.
Abu Rayhon Beruniyning «Hİndiston» asarida bu o'İkada yashovchi xalqlarning urf-odatlari, geografiyasi va u bilan bog"liq astroııomiyasi ko'rsatib o't ilgan. Shuningdek, olim burjlar, oy fazalarining o^Lzgarishi, hind eralarİ, Oy va Quyosh kalendarlarİ va oltmisli yillik Yupİter davriyligi ııomlarini keîtirib o'tgan.
Umar Хаууот. Sharqning eng yirik rasadxonalaridan biri boMgan lsfaxon rasadxonasini 1076- у ili Umar Xayvonming iltimosiga koma Malikslıoh qurdirgan edi. Olim bu rasadxonada olib bor ilgan ko‘p yillik kuzatishlari natijasida o’zining «Malikshoh ziji» aşarini yozadi. Umar Xavyomning xronologiya faniga qo'shgan katta hissasi kalendar islohotiga tegishlidir. Malikshoh Umar Xayyomga yil boshi Navro’zga, bahorgi
tengkunlik bilan mos tushadigan yangi kalendar tuzishni topshiradi, Umar Xayyom bu davrda qoⁱl!anib kelingan mashhur Yulian kalendarining xatosi 128 yilda bir kunga teng ekanligi va bu xatonİ takrorlamaslik ııctıun, yangi kalendarning kabisa yillarini yangi kombimıtsiyada tuzishni taklif qiladi. Yangi kalendar lovihasiga ko'ra har o'ttiz uch yülik davrning dastlabki yigirma sakkiz vilida kabisa yiilari xuddi Yulian kalendaridek yetti kabisa yiidan. sakkizincbi kabisa yi 1 i esa odatdagidek uch yiidan so'ng emas, to‘rt yiidan so'ng beshinchi yili qabul qilinadigan bo'ldi. Natijada. Umar Xayyom tuzgan kalendarning yil uzunlıgi 365 sutka 5 soat 49 rninut 5.5 sekundga teng bo'îdi. Ayni vaqtda Umar Xayyüm kalendarining xatoligi aniqlangan boiib, u 19_T5 sekundni tashkil etdi. Bu, kalendardagi xatolik 4500 yildagina bir sutkani tashkil qiladi. demakdir, Mazkur nâtija kalendar qancha!ik mukammal tuzilganligidan dalolat beradi.
Umar Xayyom kalendar i Malikshoh tomonidan 1079-yil (hijriv qamariy 471-yil)da qabul qilindi. Umar Xayyom kalendar! Uranda XIX asrnitıg o'rtaîariga qadar qo'11 an ilgan. Bu kalendar Umar Xayyom kalendari deyilishi bilan birga Malikshoh sharafiga «Jaloliy kalendari» ham deb yuritilgan.
Umar Xayyomning xronologiya faniga oid yana bir mashhur aşari «Navnyznoma»dir. Asarda Quyosh kalendari tarixi batafsi! bayon qi linadi. Navro‘z kunin ing qanday belgi Jangani. bayram qanday nishonlangani to'g'risida ma’lumotlar keltİriladİ hamda oy nomlarining lug'aviy ma’nosİ ham beriladi.