Bolalarning musiqiy qobiliyatini rivojlantirishda olib boriladigan vazifalar.
Reja:
2. Maktabgacha tarbiya muassasalarida musiqiy tarbiya
Bolalarning musiqiy bolalar musiqa asarlari va asboblari bilan tanishishdan boshlanadi. Maktabgacha tarbiyachilar bilan ushbu tasavvurlarni qaysi tarkibga olib keladiganini tahlil qilish foydali bo'lsa, birgalikda tadqiq qilish tavsiya etiladi qo'shiq. Ota-onalar bolaning musiqiy qobiliyatini rivojlantirishda faol ishtirok etishi kerak. Agar ular musiqa olamida ishtirok etmasalar va musiqachini tarbiyalamoqchi bo'lsalar ham, bu yo'nalishda bolaga murojaat qilish kerak. Masalan, oddiy o'yinlardan boshlashingiz kerak, masalan, qo'shiqlarni chalish bilan qo'shiqni takrorlash, bolalar qo'shiqlarini kuylash. Bundan tashqari, musiqa qulog'ini rivojlantirish uchun maxsus metodlardan foydalangan holda vazifalarni murakkablashtirish mumkin.
Ijod qobiliyatlari intellektual rivojlanish bilan bir xil muhim rol o'ynaydi. Axir biz bilimni aqliy uchun oziq-ovqat deb hisoblasak, unda ijodkorlik ruh uchun oziq-ovqat deb nomlanishi mumkin.
Musiqa – estetik tarbiya, demokratik jamiyat kishisini garmonik tarbiyalash yo‘lida olib borilayotgan ulkan ishning tarkibiy qismiga aylanmog‘i kerak. Bolalar bilan musiqali ish olib borish ayniqsa katta ahamiyat kasb yetadi. Musiqa bola qalbida kuchli yemotsional tuyg‘u uyg‘otadi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida “...musiqa san’ati navqiron avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at turlariga qaraganda ko‘proq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda” – deya ta’kidlaydilar. Demak, musiqa san’ati va ta’lim-tarbiyasi kishidagi insoniy fazilatlarni rivojlantirib, ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat yetadigan, insonning ichki olamini boyitadigan, iymon-e’tiqodini, irodasini mustahkamlaydigan, ijodini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuch – ma’naviyatning yuksalishini ta’minlaydi. Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib, hissiyotini yanada boyitib boradi. Bolalarda musiqaviy idrokni o‘stirmay, ularning musiqaga mehr-muhabbatini yetarli darajada qiziqtirmay turib, har tomonlama jismoniy boy, ma’naviy va qat’iy ahloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi. Yunon faylasufi Platonning fikricha, davlatning kuch-qudrati unda qanday musiqa, qaysi ohang va qay ritmda yangrayotganligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Davlat uchun insonni yuksaklikka ko‘tarishga yordam beruvchi musiqa kerak deb hisoblagan . Musiqaga yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi musiqaviy rivozida kuchi ta’sir o‘tkazadi, boshqa ko‘nikma va didlarning shakillanishini ta’minlaydi, yaxshi musiqalididni tarbiyalaydi. Musiqa estetik va manaviy kayfiyatning ulkan manbayidir. Musiqaning bola hissiyoti va shakillanishiga, uning mazmuninmi tushunish va his yetishga katta ta’sirini hisobga olganda haqqoniy va voqiylikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi. Musiqali obrazlar shakillanishining asosiy manbayi tabiat va kishi nutqiga mos kelishiga, atrof-olamdagi go‘zallikni idrok yetishiga bevosita bog‘liqdir. Ibn Sino ham musiqaning hissiy ta’sir kuchini e’tirof yetgan holda uni o‘zining meditsina kitoblarida aks yettirgan hamda ruhiy kasalliklarni davolashda shifo dasturi sifatida tavsiya qilgan. “Tib qonuni” asarida bir o‘rinda musiqaning ruhiy ta’sir kuchiga baho berib, gudakning tarbiyasidagi ahamiyatini shunday ta’riflaganlar: “Gudakning tanasi chiniqishi uchun ikki narsa zarur: biri uni asta qimirlatib tebratish, ikkinchisi onasining qo‘shig‘i (allasi). Birinchisi tanasiga, ikkinchisi – ruhiga tegishlidir”. Maktabgacha yoshdagi bolalar musiqa tarbiyasi, uning taraqqiyoti timsolida yurtimizning porloq kelajagini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. 1997 yil qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”lariga asosan ta’lim sohasida, jumladan, uning birinchi pog‘onasi bo‘lgan maktabgacha ta’lim bosqichida ham katta o‘zgarishlar qilish yehtiyoji tug‘ildi. Buning uchun pishiq – puxta o‘ylangan, ma’lum maqsad va vazifalarni o‘zida mujassamlashtirgan istiqbolli dasturlar ishlab chiqildi. Musiqali idrok yetishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan, estetik tarbiyasi vazifalar bilan bog‘liq, umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatga jalb yetish, badiiy musiqaga estetik idrok yetishni va yemotsional o’zlashtirishni rivojlantirish, unga muhabbatni tarbiyalash, musiqali qobiliyatni o‘stirish, musiqali didni shakllantirish, bolalarda badiiy ijodkorlik iqtidorini rivojlantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak.
Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, mazmuniga va his yetishiga katta ta’sirini hisobga olganda, haqqoniy va voqeylikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi.Musiqiy san’at uchun odamning fikrlash va ifodalash hissiyoti asos bo‘lib xizmat qiladi. Musiqa tovush bilan hamohanglik rivojida dastlab nutq va raqs bilan bog‘liq bo‘lgan yedi. Musiqa mehnat harakati ritmi bilan moslashib, bir maqsadga intilayotgan kishilarni bir-birlariga birlashtirishni osonlashtiradi. Nutq ohanglarini, mehnat jarayonlari ritmlari va musiqali ohanglarning umumlashuvi natijasida xalq musiqasi shakllanadi. Xalq san’ati manbalariga asoslangan musiqa hamisha jozibador bo‘lib, qalbda turli his-hayajonlar uyg‘otadi. Shu bilan birga, musiqada tovushlarga va tasviriy holatlarga taqlid qilish hollari bor, ammo masalaning mohiyati bular bilan belgilanmaydi. Musiqali obraz o‘zining aniq ko‘rinishi bilan bog‘liqdir.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi, ertangi kun taraqqiyoti yegalari bo‘lmish bolalarni estetik va ma’naviy boy, tarbiyali shaxs sifatida tarbiyalash muhim masaladir. Bu maqsadni amalga oshirishda musiqaning ham alohida o‘rni va o’ziga xos xususiyatlari bor. Maktabgacha tarbiya muassasalarida musiqiy tarbiya — bu bir aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolani estetik, axloqiy, aqliy rivojini amalga oshirish, bolani shaxs sifatida tarbiyalash, uni dunyoqarashini kengaytirish, o‘z iqtidorini namoyon qila olishga, estetik jihatdan musiqani tushunishga, unga ijodkorona yondasha olishga o‘rgatishdan iboratdir. Har bir bola musiqaning qaysi yo‘nalishini o‘rganishidan qat’iy nazar uning yosh xususiyatlarini, psixologik rivojini musiqa rahbari nazarda tutishi lozim.Unda uzluksiz davom yetadigan bir butun ta’lim-tarbiya jarayonining belgilovchi ilk turi “maktabgacha ta’lim” deb ataladi. Birgina shu yondashuvning o‘ziyoq tarbiyaga mehribonlik va adolat bilan qarashni talab yetadi. Negaki, bugunki yosh avlodlarni XXI asrda kuchga to‘lib, sog‘lom, bilimli, aqlli bo‘lib jamiyatimizning faol a’zolariga aylantirishdek ulkan vazifa musiqa rahbari va tarbiyachi zimmasida turibdi.
Agar kichik yoshlarimizdagi shijoatni, kuch-qudratni, bilimdonlikni hamda vatanparvarlikni musiqa yordamida uyg‘unlashtira olsak, bundanda ziyoda qudratni topa olmaymiz. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga yerishish uchun «Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturi va o‘quv qo‘llanma asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari ko‘pgina o‘quv va metodik qo‘llanmalar mavjud. Bularning asosiy maqsadlari bir yo‘lga, ya’ni estetik rivojlangan, komil insonni tarbiyalash va voyaga yetkazishdir.
Birinchi Prezidentimiz «Bolalarimiz bizdan ko‘ra dono, aqlli, bilimdon, sog‘lom va albatta baxtli bo‘lishi kerak» deb ta’kidlashlari bejiz emas. «Ilk qadam» davlat o’quv dasturi maktabgacha ta’lim bilan shug’ullanadigan barcha muassasalar uchun bajarilishi zarur bo‘lgan davlat o’quv dastur hisoblanadi. Davlat o’quv dasturining pirovard natijasi maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining bajarilishiga yerishishdan, ya’ni maktabga jismonan, aqlan va ma’nan yetuk bolalarni tayyorlashdan iboratdir. San’at — kishilik faoliyatining ajralmas qismi bo‘lib, kishi shaxsi san’at vositasi yordamida va ishtirokida to‘laligicha yorqin namoyon bo‘ladi. Hozirgi kelajak avlodni estetik tarbiyalashda san’at muhim o‘rin tutadi. San’at insonparvarlik va odamiylik hamkorligi ruhida uning hissiyotini o‘stirishda yordam berib, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Hozirgi zamon yoshlariga estetik idroklarini tarbiyalash borasida g‘amxurlik qilar yekanmiz, san’at bilan muomala qilishdan hosil bo‘ladigan his-hayajondan uni o‘z hayoti va faoliyatida foydalana olishga o‘rgatishimiz kerak. Shu sababli estetik tarbiya tarmog‘ining ajralmas qismi sanaladi.
Musiqiy qobiliyatning ma’lum bir darajasiistalgan o‘quvchida shakllangan
bo‘lishi mumkin. Bu esa tashkil etilgan musiqiy tarbiya va o‘quv jarayoni
sharoitlarida rivojlantiriladi. O‘quvchi yoshlarning musiqiy qobiliyatini rivojlantirish
maqsadida iste’dod va iqtidorni ongli rag‘batlantirish, mukammallik uchun sharoit
yaratish, ularning musiqa san’atiga bo‘lgan munosabatlarini yanadao‘stirish, turli
san’at tadbirlarida ishtirok ettirish, olimpiadalar, san’at bayramlari, tanlovlar,
uchrashuvlarga jalb etish lozim. Musiqa ijodkorligi faoliyati musiqa o‘qituvchisi
ijrosiga doira, chertib jo‘rovozlik qilish, tavsiya etilagn kuy ohangiga mos harakatlar
topish, berilgan she’r parchisiga kuy bastalash kabi ijodkorlik amaliyolari bilan
bajariladi. Musiqa o‘qituvchisi biror musiqani ijro etganda unga doira bilan sherik
bo‘lish, avvalo biror ijro etilgan kuyga chapak bilan jo‘r bo‘lishni o‘rganishda
boshlanadi. Chapak jo‘r bo‘lgan bola keyinchalik qoshiq, safoil kabi urma asboblarda
jo‘rovozlikni o‘rgangach doira bilan sekin -asta jo‘rovozlikni yaxshi o‘rganib, asar
ijrosiga qo‘shilishga harakat qiladi. Qo‘shiq ijro etayotgan vaqtda o‘qituvchi qo‘l
harakati bilan odatda asarni ta’kidlash ya’ni qo‘lini pastga tomon harakatlantirib
kuchli hissani, yuqori tomon esa kuchsiz hissani ko‘rsatib qo‘shiq kuylatadi. Bolalar
esa ana shu harakatga monand ravishda boshqa asarlaga dirijyorlik qilib, o‘z
iste’dodlarini ko‘rsatish mumkin. Bolaning bu harakatlarini kuzatib turgan o‘qituvchi
dirijyorning mehnatini, buning uchun ko‘p o‘qish va yaxshi musiqiy bilimga ega bo‘lishi lozimligini o‘quvchilarga tushuntirib borish kerak. Musiqa o‘qituvchisi
bolalar tomonidan ijod qilib kelingan kuyga, qo‘shiqqa, raqsga, musiqa savodidan
tuzilgan masalaga ijobiy munosabatda bo‘lishi, ularning ijodini qo‘llab – quvvatlashi
va rag‘batlantirib borish zarur. Bularning barchasi bolalarning musiqa san’atiga
bo‘lgan mehrini yanada oshirishga ko‘mak beradi. Musiqa darsida o‘qituvchi bilan
o‘quvchining o‘zaro munosabat jaarayoni shaxsiy aloqaga asoslangan. Musiqa
o‘qituvchisi darsda istisnosiz barcha o‘quvchilarning musiqiy faoliyatlarini yo‘llaydi
va nazorat qiladi. SHuningdek, o‘quvchilarning o‘zlari orasidagi o‘zaro aloqa va
o‘zaro nazoratni qo‘llab – quvvatlaydi. O‘qituvchining darsdagi ishi barcha
o‘quvchilarning darsining o‘zidayoq o‘rganilayotgan bilim asoslarini egallashlari,
zarur ko‘nikma va malakalarini hosil qilishlari uchun zamin yaratadi. Musiqa darsi
musiqa ijodining quvonchini anglash tuyg‘usini beradi. Go‘zallik, daxldorlik
tuyg‘usini kompozitor yoki xalq musiqa asariga jo qilgan axloqiy – estetik
mazmundan huzurlanishqobiliyatini shakllantiradi. Darsda ijodiy faoliyatning bir –
biri bilan mustahkam bog‘langan hamma turlari samarali bo‘ladi. Ayni vaqtda dars
o‘zining mazmuni metodlari va tashkil etilishi bilan o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sin
ko‘rsatib, ularda ilmiy dunyoqarashni, g‘oyaviy e’tiqodni shaxsning ma’naviy
sifatlarini shakllantirib katta tarbiyaviy qimmatga ega bo‘lishi zarur. Darsda
o‘quvchilarni tarbiyalash o‘qitish, rivojlantirish, ijodiy kamol toptirish, ularga ta’lim
berish birgalikda va o‘zaro aloqada amalga oshirilmog‘i kerak. Biz musiqa
pedagogikasining g‘oyat muhim tamoyillaridan birdir.
Maktab o‘quvchilarini professional musiqa faolitiga tayyorlaydi. Biroq musiqani
tushunish uni idrok qilish va undan ijodiy tasirlanish qobiliyati har bir o‘quvchiga, u
kelajakda professional musiqachi bo‘ladimi yoki musiqa madaniyatining g‘oyat
xilma –xil shakllarda musiqaviy – estetik faoliyatning asosiy biolimlariga, ko‘nikma
va malakalariga ega bo‘lgan yaxshi tayyorlangan tirglovchi bo‘lib qoladimi, bundan
qat’iy nazar xos bo‘lmog‘i lozim. Hozirgi vaqtda musiqa darsiga qo‘yiladigan
talablar quyidagilandan iborat.
2 musiqa darsiga ta’lim berish, rivojlantirish va tarbiyalash funktsiyalarining
kompleks tarzida amalga oshirilishini nazarda tutadi. O‘quvchining shakllanishiga
doir barcha jihatlarga ta’sir o‘tkazadi. O‘quvchining musiqiy bilimlarini oshirish
bilan birga aqliy qudrati va qobiliyatlarini rivojlantiradi, ijrochilik madaniyatini va
ijodkorplik
salohiyatini
oshiradi,
dunyoqarashini,
axloqiy,
estetik
irodavqiy
fazilatlarini mehnatga munosabatini rivojlantiradi.
3
dars o‘tilishini dars o‘tilish shakliga ko‘ra qat’iy bir tizim bo‘yicha olib
boriladi:
muayyan
boshlanishidan,
darsning
maqsadalori
va
vazifalarini belgilashdan, musiqiy materialni tushinitirsh, mutahkamlash va takrorlashdan, uy
vazifasini berishdan iborat bo‘ladi. Musiqfaviy faoliyat turlari o‘zaro biri bilan
bog‘langan bo‘lishi va bir – birini to‘lidirish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
