1. Boshqaruv usullarining mazmun-mohiyati

VARIANT № 1
1. Boshqaruv usullarining mazmun-mohiyati.
2. Global iqtisodiyot fanining maqsadi, tarkibi, talablari, baholash mezonlari, mavzular tarkibi
3. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan institutsional islohotlarning mohiyati va maqsadlari
4. Yangi innovatsion tovarlarni ishlab chiqarishda maqsadli bozorning tahlili
5. Keys. Muhandislikni rivojlantirish uchun buyurtma mavjud. Ish 3 yil ichida yakunlanishi kerak. Loyiha ijrochilari (5 kishi) uni amalga oshirish uchun korxona yaratishga qaror qildi va ular korxonalar faoliyatida teng ishtirok etish istagini bildirdi. Ishlab chiquvchilar uchun afzalroq bo‘lgan korxonaning huquqiy shaklini aniqlang va buning uchun mantiqiy ma’lumot bering.

“Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri X.Asatullayev
Global iqtisodiyot fanining asosiy maqsadi, dunyodagi iqtisodiy faoliyatning hamkorlik, kengaytirilgan ko'lamni kuzatish va yangi innovatsiyalar va xizmatlar yaratish yoki mejliediy eng yahshi va talabli ekinlarni ishlashdir.

Global iqtisodiyotning tarkibi ko'plab maydonga bo'lgan dunyo iqtisodiyotini o'z ichiga oladi. Bu tarkibning asosiy maydonlari, moliya, biznes va tijorat, mehnat ta'lim, xizmat ko'rsatish va mudofaat muammosiga bag'ishlangan.

Talablari juda yuqori, chunki bu fan esa, yangi xarajat kuzatish va innovatsiyalar tizimini yaratishning keng imkoniyatlarini oladi. Global savdo va muomalalar sohasidagi yagona omil, hujjat ko'rsatkichlari va doreyi kuzatish muammosi arzonlashtirilishi va oddiy, barqaror va yengil yechimlarni takomillashtirish uchun oddiylik ko'rsatadi.

Baholash mezonlari umumiy ravishda, ko'plab sifatli muammolarga bag'ishlangan, jumladan xalqaro biznes uchun innovatsiyalar, eng yaxshi va effektiv foydali nukus javob beradiganlarini hisobga oladi.

Global iqtisodiyot fanining muhim mavzulari, innovatsiyalar, biznes va moliyaviy strategiyalar, xususiyatlar, xorijiy moliyalashtirishning to'liq qarorlari va talablar, tijorat mehnat ta'limi, xizmat ko'rsatish va mudofaat muammosi va koordinatsiyasi, qurilish mahsulotlari va xizmatlar, tizimli moliyalashtirish va kuzatishni sifatli va ochik tarzda olib borishdir.

3. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan institutsional islohatlarning mohiyati va maqsadlari.

Javob:
Institutsional islohatlar - bu, iqtisodiyotda, jamiyatda va boshqa sohalarda munosabatlar va institutlar ustiga qarshi kushmandligi yuz bergan islohatchiliklar to'plami hisoblanadi. O'zbekistonda yuzaga kelgan institutsional islohatlar quyidagi maqsadlarga yo'naltirilgan:

1. Iqtisodiy islohatchiliklar. O'zbekistonda iqtisodiyatni institutlarni rivojlantirish va "kalit"ni oshirishga muhim hissa ko'rsatish maqsadida katta islohatlar amalga oshirilmoqda. Yirik iqtisodiy sohalari, masalan, avtomobil va yuk transport tizimlari, banklar tizimi, ko'p holda to'lov tizimlari va boshqa tashkil etilganlar "o'ziga xos" asosida islohatchiliklar o'tkazyaptilmoqda.

2. Mashyur demokratik huquqlarga riayat etilishining kuchaytirilishi. Demokratik huquqlar va erkinlikning ta'minlanishi va o'zining o'ziga xosligi, masalan, qonunlar, huquqiy yo'lnomalar va boshqa institutsiyalar ustiga islohatchiliklarga e'tibor qaratilmoqda. O'zbekistondagi "ujrashuvning yangi bosqichi" to'g'risida mutaxassislar ham bu islohatlar ustida ishlamoqdalar.

3. Adolatsizlik va rasmdan chiqishga qarshi kurash. O'zbekistonda institutsiyalar tuzilishi va oqibatlari orqali to'g'risidagi islohatchiliklar o'zgartirilmoqda. O'zgartirilayotgan institutsional islohatlar "mahkamalar & yuqori hukumat organlari" ishonch va demokratik huquqni ta'minlashga binoan amalga oshirilmoqda.

O'zbekistonda amalga oshirilayotgan institutsional islohatlar hujjatlarining qanotlari, qonunkorlik chaqqonliklariga amal qilish tarz va usullari ham o'zga ko'rsatilishi lozim. Bu islohatlar o'zaro munosabatlarni, iqtisodiy sohaga va mashhur "otxona huzuridagi yagg'a'nglar" holati bilan bog'liq bo'lishi ham mumkin.

Yangi innovatsion tovarlarni ishlab chiqarishda maqsadli bozorning
tahlili.
Innovatsion siyosat: Yangi innovatsion tovarlarni ishlab chiqarish va rivojlantirish uchun qabul qilingan qarorlar va amaliyotlar.
Bu siyosat innovatsion faoliyatni rag'batlantirish, innovatsion loyihalarni qo'llab-quvvatlash, innovatsion tadbirlarni tashkil etish va innovatsion sohasida o'zlashtirishni oshirishga qaratilgan.
Bu siyosat innovatsion loyihalarni rivojlantirish, innovatsion faoliyatni rag'batlantirish, innovatsion tadbirlarni tashkil etish va innovatsion sohasida o'zlashtirishni oshirishga qaratilgan. Bu siyosat innovatsion sohasidagi ishlab chiqarishni yaxshilash, yangi innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish va ularga bozor topshirishni oshirishga yordam beradi. Bu siyosat, innovatsion tovarlarni ishlab chiqarish uchun qabul qilingan qarorlar va amaliyotlar yordamida, maqsadli bozor tahlilini olib boradi. Bu, yangi innovatsion mahsulotlarni bozor topshirish va ularga muvofiqlik bilan taqdim etish uchun zarur bo'lgan bozor talablarini aniqlashga yordam beradi. Bu talablar, mijozlar tomonidan ko'plab ishlatiladigan mahsulotlarning xususiyatlari, narxi, reklama va marketingi, o'zaro hamkorlikning yo'nalishlari va boshqa ko'rsatkichlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Innovatsion siyosat bu talablarni o'rganish va innovatsion mahsulotlarni bozor topshirishni oshirishga yordam berish uchun bozor tahlilini amalga oshiradi. Yangi innovatsion tovarlarni ishlab chiqarishda maqsadli bozorning tahlili juda muhimdir, chunki bu, mahsulotni to'g'ridan-to'g'ri mijozlar tomonidan talab qilinadigan va sotiladigan bozorga taqdim etishning eng yaxshi yo'li bo'ladi.
VARIANT № 2
1. Globallashuvga bag‘ishlangan ilmiy qarashlarning vujudga kelishi va rivojlanishi
2. O‘zbekistondagi ma’muriy islohotlarning asosiy yo‘nalishlari
3. Korxona(firma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi va majburiyatlari
4. Global bozorlar shakllanishi va ularning xususiyatlari
5. Keys. Hisobot yilida korxonada mahsulot ishlab chiqarish har bir mahsulot narxi 800 ming so‘mdan 700 donani tashkil etdi. Korxona boshqa firmalar uchun 25 mln. so‘m miqdorida ishlarni amalga oshirdi. Yil oxiriga kelib tugallanmagan ishlar yil boshiga nisbatan 120 mingtaga kamaydi. Yalpi mahsulot hajmini aniqlang.

“Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri X.Asatullayev
Globallashuv, bugungi dunyo bo‘yicha hammmuqim siyosiy xavfsizlik, iqtisodiyot va ekologik mohiyatli muammolar yuzaga kelishi va ularning hal qilinishi uchun kartal va mustahkam integratsiya talab etishidir.

Globallashuv, ongiga yolg‘iz davlatlarning bajarilishi qiyin yoki amaliyotga tatbiq qilinishi to‘g‘risida bir ota mablag‘lar sarf etilmoqda. Xususan, insoniyatning hamma qamrovli muammolariga yechim topishimiz kerak. Shunga ko‘ra, bu borada ilmiy tadqiqotlar va ularning amaliy qo‘llanma xavfli holatlarni tekshirish va ularni hal qilishga yordam beradigan intellektual murojaatlarning yig‘inlarining ko‘zdan kechirilishi zarur.

Globallashuvga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar, siyosiy xavfsizlik, inson huquqlari, ekologiya, sog‘lomlik, ilmiy-ta'lim va innovatsiya va boshqa ko‘rsatmalar asosida amalga oshiriladi. Bu xususiyatlarning barchasiga ega bo‘lgan ijodkorlar – ulkan fanlar nomdagi tadqiqotchilar, o‘qituvchilar va ilmiy markazlarning kompleksi – ularning amalda qo‘llanilishi va ularning savollarga xalap javob yaratilishi muhimdir.

Shuningdek, globallashuv kabi masalalarni hal qilish uchun ilmiy tadqiqotchilar va o‘qituvchilar jihodlaridan tashqari, barcha guruhlarning ishtirokida ijtimoiy tadqiqotlar, markazlar, lobbiyalar va xalqaro tashkilotlar so‘zni olib borish ko‘rsatmalarining ham yordamini olishi kerak.

Globallashuvning ilmiy tadqiqotlari va amaliyotlari, bugungi kunda dunyoning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tarqalishi to‘g‘risida keng ko‘rib chiqish uchun zamonaviy boshqaruv usullarini va hal qilishlarini bilishni yo‘lga qo‘yadi. Bu borada davlatlar, tashkilotlar va jahon aloqadorlari, ilmiy va innovatsiya markazlari, ning targ‘ibotlari, yalpi miqdorni yozib olishlar va sinovlar, markazlar va mutaxassislar ko‘rsatmalarida ko‘rsatiladigan globallashuvning muhim qismlari hisoblanadi.

O'zbekistonda ma'muriy islohatlar yillardan buyon amalga oshirilmoqda. Bu islohatlar O'zbekistonning iqtisodiy, siyosiy va huquqiy sohalarida rivojlantirish maqsadida tuzilmoqda. Asosiy maqsadlari quyidagilar:

1. Iqtisodiy islohatchiliklar. O'zbekistonda ishlab chiqarish va sotishning turli yo'nalishlari ustida islohatlar o'tkazilmoqda. Bu yo'nalishlar, avtomobil va yuk transport tizimlari, banklar tizimi, to'lov tizimlari va boshqa tashkil etilganlar "o'ziga xos" asosida jihatlar yugurdiriladi.

2. Saylovlar va siyosiy ovoz oqibatlariga oid islohatlar. Saylovlar va ovoz oqibatlari siyosiy siyosatga ta'sir ko'rsatadi va demokratik huquqlar va erkinliklar ham ta'minlanishi zarur bo'lgan muhim hodisalardir. Bu yo'nalishda amalga oshirilayotgan islohatlar, saylov tizimi va siyosiy tizimni rivojlantirishga yordam beradi.

3. Huquqiy islohatchiliklar. Huquqiy sohada islohatchiliklar, masalan, madaniy huquq va adolat himoyasi, qonun tizimlari, huquqiy masalalar yechimi va boshqa institutsiyalar ustida amalga oshiriladi.

4. Jamoatchilik va o'zaro bitakrorlikni rivojlantirish. Ma'muriy islohatlar, ko'p holda O'zbekistonning muhim siyosiy yo'nalishlari ustida ham islohatchiliklarni o'tkazyapti. Bu islohatlar, o'zaro bitakrorlikni rivojlantirishga va jamiyat mazkur cho'milish chora-tadbirlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin.

O'zbekiston davlatining ma'muriy islohatlarining yetarlichasi xalqimizning iqtisodiy, siyosiy va huquqiy to'g'risidagi izchil fikrlaridan chiqishiga kafa bo'lgan imkoniyatlarni ta'minlab turadi.

3. Korxona(fIrma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi va
majburiyatlari.
Korxona(fIrma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi va majburiyatlari, qonunlar va qo'llanmalar tomonidan belgilanadi. Bu huquq va majburiyatlar, korxona(fIrma)larni qonunlarga rioya qilish, mijozlarga xizmat ko'rsatish, ish faoliyati bilan bog'liq hisob-kitob va hisoblash jarayonlarini amalga oshirish, korxona(fIrma)ning moliyaviy holatini nazorat qilish va boshqa tadbirlarni o'tkazishni o'z ichiga oladi. Korxona(fIrma)lar bu huquq va majburiyatlarni amalga oshirish uchun qonunlar va qo'llanmalar bilan tanishgan holda faoliyat ko'rsatishlari lozimdir. Bu, korxona(fIrma)larni yuqori darajada moliyaviy va siyosiy javobgarlikka tortadi va ularga ijtimoiy himoya ta'minlaydi. Korxona(fIrma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi va majburiyatlari quyidagilardan iboratdir:
1. Qonunlarga rioya qilish: Korxona(fIrma)lar qonunlarga rioya qilish majburiyatiga ega bo'lib, faoliyatini shariat, qonun va qo'llanmalarga mos kelishicha amalga oshirishi lozim.
2. Mijozlarga xizmat ko'rsatish: Korxona(fIrma)lar mijozlarga yuqori sifatda xizmat ko'rsatish majburiyatiga ega bo'lib, mijozlarning talablarini qondirish, ularning xavfsizligini ta'minlash va ularning qondirishlariga javob berish lozim.
3. Ish faoliyati bilan bog'liq hisob-kitob va hisoblash jarayonlarini amalga oshirish: Korxona(fIrma)lar ish faoliyati bilan bog'liq hisob-kitob va hisoblash jarayonlarini amalga oshirishi majburiyatiga ega bo'lib, ish faoliyati hisob-kitobini yaxshi shaklda olib borishi lozim.
4. Moliyaviy holatni nazorat qilish: Korxona(fIrma)lar moliyaviy holatni nazorat qilishi majburiyatiga ega bo'lib, korxona(fIrma)ning moliyaviy holatini muhokama qilish, to'lovlarini va xarajatlarni to'g'ridan-to'g'ri hisoblash lozim.
5. Boshqa tadbirlarni o'tkazish: Korxona(fIrma)lar boshqa tadbirlarni o'tkazish huquqi va majburiyatiga ega bo'lib, ish faoliyatida yangiliklarni kuzatish, yangi tovarlar va xizmatlarni taklif qilish, reklama va marketing tadbirlarini o'tkazish lozim.
Korxona(fIrma)lar bu huquq va majburiyatlarni amalga oshirish uchun qonunlar va qo'llanmalar bilan tanishgan holda faoliyat ko'rsatishi zarur. Bu, korxona(fIrma)larning ijtimoiy himoya va yuqori darajada moliyaviy va siyosiy javobgarlikka tortilishiga ko'maklashadi. Bu huquq va majburiyatlar, korxona(fIrma)larning faoliyatini to'g'ri va samarali olib borish uchun zarurdir. Bu majburiyatlar, mijozlarga yuqori sifatda xizmat ko'rsatish, ish faoliyati bilan bog'liq hisob-kitob va hisoblash jarayonlarini amalga oshirish, moliyaviy holatni nazorat qilish va boshqa tadbirlarni o'tkazish kabi asosiy faoliyatlarini olib borishga yordam beradi. Shuningdek, qonunlarga rioya qilish majburiyati, korxona(fIrma)larning ijtimoiy himoya va yuqori darajada moliyaviy va siyosiy javobgarlikka tortilishiga ko'maklashadi. Korxona(fIrma)lar bu huquq va majburiyatlar bilan tanishgan holda faoliyat ko'rsatishi zarur, shunday qilib ular ijtimoiy va iqtisodiy rivojga muhim hissa qilishadi. Bu huquq va majburiyatlar, korxona(fIrma)larga o'z faoliyatlarini o'zgartirish, yangilash va rivojlantirish imkoniyatini beradi. Korxona(fIrma)lar, tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi bilan, yangi mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish, yangi bozorlarga kirish, xalqaro tijoratda ishtirok etish va boshqa ko'plab iqtisodiy faoliyatlar olib borish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Bundan tashqari, korxona(fIrma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish majburiyati bilan, mijozlarga yuqori sifatda xizmat ko'rsatish va ularning talablariga javob berishga majbur bo'ladi. Mijozlar, korxona(fIrma)lardan yuqori sifatli mahsulotlar va xizmatlar kutishadi va bu talablarga javob berish uchun korxona(fIrma)lar moliyaviy resurslarni va ishchi kuchini to'g'ri boshqarish majburiyatiga ega bo'ladi.
Korxona(fIrma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi va majburiyatlari, ularning ijtimoiy himoya va moliyaviy siyosiy javobgarlikka tortilishiga ham ko'maklashadi. Bu majburiyatlar, korxona(fIrma)larning moliyaviy holatini nazorat qilish, vergi va boshqa to'lovlarini to'g'ri to'lov qilish, xodimlarga sifatli ish sharoitlarini ta'minlash va boshqa huquqiy va qonuniy talablarni bajarishga majbur qiladi. Jamiyatning iqtisodiy rivojiga muhim hissa qilish uchun, korxona(fIrma)lar tadbirkorlikni amalga oshirish huquqi va majburiyatlari bilan tanishgan holda faoliyat ko'rsatishi zarur. Bu majburiyatlar, ularning ijtimoiy va iqtisodiy rivojga muhim hissa qilishining yanada kuchayishiga yordam beradi.
Global bozorlar, dunyoning bir necha mintaqalarida va mamlakatlarda ko‘plab kompaniyalar, tashkilotlar va insonlar orasidagi yig‘inlarga asosan yaratilgan bozorlardir. Bu bozorlarda xar bir xil sohalarda o‘qilgan ma’lumotlar, maxsulotlar va xizmatlar xaridorlarga taqdim etiladi.

Global bozorlar, umumma-i dunyo bozori, o‘zaro hamkorliklarning yanada kengaytirilishi, global marketing texnologiyalari va xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ularning asosiy xususiyatlari shunday:

1. O‘zaro bog‘liqlik: Global bozorlar, kompaniyalar va xaridorlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni kuchli hisoblanadi. Bular o‘zgartirilishi kerak bo‘lgan mahsulotlar yoki xizmatlar, mukofotlari, tariflar va boshqa kelajak rejalari bilan bog‘liq.

2. Munosabatlar: Global bozorlar, kompaniyalar uchun muhimkunlik bilan to‘ldirilgan binolar va marketing texnologiyalarini taqdim etadi. Ular xaridorlar bilan boshqa mintaqalarda, mamlakatlarda va shaharlarda da o‘zaro munosabatlar qurish uchun mo‘ljallangan.

3. Koordinatsiya: Global bozorlar, kompaniyalar va xaridorlar orasidagi munosabatlarni koordinatsiya qilish kuniga borib, harakat qilishlari zarur. Koordinatsiya global bozor tarixining epohalari va ijtimoiy texnologiyalarning rivojlanishi bilan bir necha darajada yagona shaklni oladi.

4. Marketing: Global bozorlar, marketing strategiyalarni o‘z ichiga oladi va ulating izchil har xil shakllari bilan integratsiya qiladi. Ular naraqli ta’lim va tajribali, ijodkor maxsulotlar va xizmatlarni tashkil qilish, tadbirlar va tadbirlarga nisbatan ta’sirli marketing statistikasini taqdim etadi.

5. Trading: Global bozorlar, miqdarini oshirib yirik xaridorlar bilan birgalikda tulovlar qabul qilishni, qimmatli mamlakatlarni sotuvchgilar uchun saqlashni taqdim etadi. Ular barcha hajmlarni, amalni, lizinglarni, sinovlarini va bevosita sotishlarni xizmat qiladi.

6. Infrastruktura: Global bozorlar, mo‘ljallangan mamlakatlarda o‘zaro munosabat va istiqomatning sharoitlaridan oqim oladi. Konteynerni, taraqqiyotli moliya qo‘mitalari, sotilgan tajriba va kelajak planlar, marketing va boshqa imkoniyatlarga bog‘liq sahifalar bilan birgalikda.

7. Jihod: Global bozorlar, o‘zaro muammo va yechimlar huquqiy muovini saqlashni ham taqdim etadi va shar‘iy vaziyatining aniq tushunchasini taqdim etadi. Ular dunyoning boshqa milletlari sifatida global o‘yining zanjirli tarixida global markazlar va integratsiya darajalariga olib kelishadi.

VARIANT № 3
1. Iqtisodiyotni taribga solishning bozor va davlat mexanizmi
2. Korxona(firma)larning ichki strukturasi
3. Rim klubi va globallashuv nazariyalarining rivojlanishi
4. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari va shakllari
5. Keys. Korxonada hisobot yilida asosiy mahsulotlarni ishlab chiqarish 1320 mln. so‘mni tashkil etdi. Shu bilan birga, 2300 ming so‘mlik qadoqlash ishlab chiqarildi va boshqa firmalarga 60 mln. so‘m uchun xizmat ko‘rsatdi. Yarim tayyor mahsulotlarning narxi yil boshida 17 mln. so‘mni tashkil etdi va yil oxiriga qadar 9 mln. so‘m bo‘ldi. Yalpi mahsulot hajmini aniqlang.

“Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri X.Asatullayev

1. Iqtisodiyotni taribga solishning bozor va davlat mexanizmi

Bozor iqtisodiyotini tartibga solish zarurligi va uning amalga oshirilishi to`g`risidagi nazariy qarashlar.
•O`z –o`zini tartibga solishning bozor mexanizmlari amal qilishi.
•Iqtisodiyotni markazlashgan tarzda ma` muriy usullar yordamida tartibga solish.
•Tartibga solishga davlatning aralashuvini bozor mexanizmlari bilanuyg`unlashtirish orqali erishish. Davlatning iqtisodiyotdagi rolini oshirish to`g`risidagi qarash Djon Meynard Keynsga tegishli. U “Ish bilan bandlik, prosent va pulning umumiy nazariyasi”(1936 yil.) kitobida iqtisodiy inqiroz va ommaviy ishsizlik davlatning iqtisodiyotga aralashuvini taqozo qiladi. Shu sababli davlat fiskal va monetar tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag`batlantirishi va aholining ish bilan bandligini ta`minlashi zarur degan g`oyani ilgari suradi. A.Smitning iqtisodiyotini tartibga solishning bozor mexanizmi xususidagi uchta asosli qoidasi. Bozorni tartibga solishga davlat aralashmasligi lozim uning vazifasi tinchlikni saqlash, me`yorida soliqlar belgilash, adolatli sud qilishni ta`minlash bilan cheklanishi zarur. Bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch – bu “ ko`rinmas qo`l”, ya`ni talab, taklif va raqobat .Bozor o`z- o`zini boshqaradi. Buni bozor talabi va tovar taklifining o`zaro bog`liqligini ta`minlaydi. Davlatning iqtisodiyotdagi rolini cheklash va tartiblashda bozor mexanizmiga ustuvorlik berish masalasi birinchi marta A. Smit tomonida asoslab berilgan .
Iqtisodiyotga davlat aralashuvini zarur qilib qo`yuvchi omillar:
•Milliy iqtisodiyotga bozor vositasida bajarish mumkin bo`lmagan yoki samarali bajarib bo`lmaydigan vazifalarni hal qilish ( mudofaani ta`minlash, ichki tartibni saqlash , aholini ijtimoiy himoyalash. ) Ishlab chiqarish va iste`mol oqibatida vujudga keladigan ijobiy samara va salbiy oqibatlarni bartaraf qilish.(tozalash qurilmalari va uskunalarini o`rnatish , atrof muhitni muhofaza qilish) Foydali iste`molni kengaytirish va sog`liq uchun zarar keltiruvchi tovarlar iste`molini cheklash. Bozorning salbiy oqibatlarini yengillashtirish, ijtimoiy adolatsizlik , taqsimotidagi tengsizlik.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish (IDTTS) qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xarakteridagi tadbirlar tizimidan iborat. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi. Ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta`minlash , mavjud tuzumni mustahkamlash va uni o`zgarib turuvchi sharoitlarga moslashtirish hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari. Bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug`diruvchi huquqiy asosni yaratishni va ijtimoiy muhitni ta`minlash.Raqobatni himoya qilish . Daromad va boyliklarni qayta taqsimlash. Resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash. Iqtisodiyatni barqarorlashtirishni va iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish.

Ijtimoiy muhitni ta`minlash vazifalari: Milliy pul tizimini muomalaga kiritish Ichki tartibni saqlash Mahsulot sifati va og`irligiga andozalar belgilash Bozor infratuzilmasini vujudga keltirish Muassasaviy o`zgarishlarni amalga oshirish.

2. Korxona(firma)larning ichki strukturasi

3. Rim klubi va globallashuv nazariyalarining rivojlanishi

Rim klubi. Yuqorida qayd etilgan qarashlardagi tub burilish asosan Rim klubi faoliyati ta’sirida yuz berdi. 1968 yil Rimda o‘zining birinchi majlisiga yig‘ilgan olimlar, faylasuflar va jamoat arboblarining bu nufuzli xalqaro tashkiloti hozirgi davrning eng muhim umuminsoniy muammolari bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash va e’lon qilishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ydi. Bu tashkilotning 1972 yilda e’lon qilingan «O‘sish chegaralari» deb nomlangan birinchi ma’ruzasiyoq juda katta shov-shuvga sabab bo‘ldi, chunki insoniyat o‘zi anglamagan holda «poroxli bochka ustida o‘tirib, gugurt o‘ynayotgani»ni ko‘rsatib berdi. Rim klubining asoschisi va birinchi prezidenti Aurelli Pechchei mazkur tadqiqotga yozgan so‘zboshisida shunday deb qayd etgan edi: «Endilikda ona-Erimiz har qanday o‘sish sur’atlariga dosh berishga, insonning harqanday erkaliklarini ko‘tarishga qodir ekanligiga sog‘lom fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. O‘sish chegaralari borligi ravshan, lekin ularning qandayligi va qaerdaligini hali aniqlash lozim». berishga, insonning har qanday erkaliklarini ko‘tarishga qodirekanligiga sog‘lom fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. O‘sish chegaralari borligi ravshan, lekin ularning qandayligi va qaerdaligini hali aniqlash lozim».

XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotida yangi termin globallashuv degan tushuncha paydo bo’lgan edi. Ushbu jarayon hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarning iqtisodchi olimlari tomonidan alohida ilmiy muammo sifatida tadqiq etilmoqda. Globallashuv jarayoning rivojlanishi natijasida butun dunyo yagona global tizimga aylanishi sodir bo’ladi. Globallashuv jarayoni 1990 yillardan juda dolzarb masalaga aylandi, biroq mazkur jarayonning turli xil jihatlari ilmiy tadqiqotlarda 1960- 1970 yillardan boshlab jiddiy muhokama qilina boshlagan edi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – bu, dunyo maydonini yagona hududga aylanishini anglatadi va bunda tovar va xizmatlar, kapital, axborotlar oqimining erkin harakati yuzaga keladi. Shuningdek, mazkur jarayon natijasida zamonaviy institutlar rivojlanishini rag’batlantiruvchi g’oyalarning tarqalishi va ularni tashuvchilarning erkin harakatlanishiga imkon yaratiladi. Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim tendentsiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jaxon iqtisodiyotida ro’y berayotgan boshqa tendentsiyalar kuchsiz namoyon bo’layotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ham kuzatilmokda.

4. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari va shakllari

Merkantilizm maktabi namoyondalari va fiziokrat maktabi asoschisi Fransua Kenening
iqtisodiyotni boshqarishda davlatning roli haqidagi nazariy qarashlari. Iqtisodiy rivojlanishdadavlatning o`rni haqida Angliya klassik siyosiy iqtisod namoyondalari kontseptsiyasi. Iqtisodiyliberalizm, iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli muammolari va uning mazmuni. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi saboqlari va inqirozgauchragan iqtisodiy liberalizm nazariyasida iqtisodiyotni rivojlantirishning bozor mexanizmi o`rni haqida. Davlatning iqtisodiy rolihaqidagiqarashlar borasida Keyns inqilobi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish usullari va shakllaribo`yicha Keyns kontseptsiyasining asosiy mazmuni. Iqtisodiy rivojlanishni boshqarishda davlatningroli haqida zamonaviy nazariya. Zamonaviy nazariyada ikki muqobil maktablarning aralashishi: yangi konservator va yangi keynschilik. Monetar nazariya va siyosatning iqtisodiyotni tartiblashvositalari. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqish sabablari va xususiyatlari.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning byudjet-soliq siyosati vositalari. Davlat byudjeti – davlat moliya fondining asosi va iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishning muxim shakli sifatida. Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida davlat byudjeti va YaIM mutanosibligi davlat iqtisodiy salohiyatini ko`rsatuvchi ko`rsatkich sifatida. Davlatning byudjet siyosati. Aholining ijtimoiy qatlami, mamlakat hududlari, iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasida davlat byudjeti resurslarining taqsimlanishi iqtisodiyotni davlat boshqaruvi ko`rsatkichi sifatida. O`zbekiston davlat byudjeti va uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari. Soliq va uning vazifalari. Soliq va iqtisodiy o`sish. Davlatning fiskal siyosati. Soliq imtiyozlari alohida ishlab chiqarish turlarini ra`gbatlantirish vositasi sifatida. Soliq imtiyozlarining asosiy ko`rinishlari: soliq krediti, tezlashtirilgan amortizatsiya, tovar ishlab chiqaruvchilarni ra`gbatlantirish, chet el investitsiyalarini jalb qiluvchi imtiyozlar, ba`zi ishlab chiqarish ko`rinishlarini soliqlardan ozod qilish. O`zbekistonda soliq tizimini yanada takomillashtirish va uning ra`gbatlantiruvchilik rolini kuchaytirish yo`llari. 9.Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning pul-kredit siyosati vositalari. Pul va pul muomalasi, pulga bo`lgan talab va pul taklifi. Davlatning pul muomalasini tartibga solishi. Pul emissiyasi va uni nazorat qilish. Kredit va bank tizimining bozor iqtisodiyotidagi vazifalari. Davlatning monetarsiyosati va uning iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyati. Pulkredit siyosati vositalarining iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli. O`zbekistonning kredit tizimi. O`zbekistonning bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari. Iqtisodiyotni, biznes va xususiy tadbirkorlikni kreditlash va moliyaviy qo`llab-quvvatlash. Rivojlangan mamlakatlardaiqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartiblash muammolari. Jahon moliyaviy –inqirozining yuz berish sabablari. O`zbekistonda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlarini yumshatishda banktizimining roli. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozihamon davom etayotgan sharoitda O`zbekistonda bank tizimini yanada mustahkamlash va rivojlantirish yo`llari.Pul-kredit tizimini tartibga solishni yanada takomilashtirish yo`nalishlari.
Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishiab chiqarilishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi: mehnat. soliq. savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishiab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat harbiy zavodlar va temiryo‘1 qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo'li bilan xo'jalik jarayonida ishtirok etishni bosliladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalami tartibga solishni boshlaydi (agrar soha. pul-kredit) va boshqalar. Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlami rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning budjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umumiqtisodiy xususiyatga ega bo‘Iib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishiab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o'rta muddath umumdavlat kelishuvlari bo'yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi.
VARIANT № 4
1. Ilmiy-texnikaviy mahsulotning bozordagi harakati
2. Rim klubi va globallashuv nazariyalarining rivojlanishi
3. Iqtisodiyotni davlat sektori va uning butun iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli
4. Ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan texnologik yangiliklar marketingi
5. Keys. Tovar mahsuloti hajmi 126 mln. so‘mni tashkil etdi. Material xarajatlari 650 mln. so‘mni tashkil etdi. Mahsulotning aniq hajmini hisoblang.

“Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri X.Asatullayev
1. Ilmiy-texnikaviy mahsulotning bozordagi harakati


Ilmiy-texnik mahsulotlar (ITM) ilmiy va/yoki ilmiy-texnikaviy natija, shu jumladan, amalga oshirish uchun moʻljallangan intellektual faoliyat natijasi sifatida talqin etiladi. Ya'ni, ilmiy-texnika taraqqiyotining belgilovchi xususiyati keyinchalik tovar aylanmasi yoki ishlab chiqarish tsikliga jalb qilish imkoniyatidir. Ilmiy-texnika mahsuloti ilmiy tadqiqot mahsuli bo‘lib, u avvalo ma’lum ilmiy-texnik bilimlarda mujassamlanadi va shundan keyingina olingan bilimlar moddiy ishlab chiqarish orqali aniq mahsulotga aylanadi. Bilim o'z ifodasini o'ziga xos shakl - ilmiy axborot orqali oladi, lekin bu axborot tovar sifatida bozorda bilim-tovarga turli sifatlar beradigan ilmiy-texnika taraqqiyoti (asl moddiy ob'ekt yoki xizmat) ko'rinishida paydo bo'lishi mumkin. Ilmiy-texnika taraqqiyotining tovar shaklining xususiyatlari, birinchidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqarishning o'ziga xosligida, ikkinchidan, uning natijalarini o'zlashtirish xarakterida namoyon bo'ladi. Ilmiy-texnik mahsulotlarning tovar sifatidagi xususiyatlari: amalga oshirish vaqtida ilmiy-texnika taraqqiyotining ta'sirini aniq miqdoriy baholay olmaslik; analoglar o'rtasida faqat sifat jihatidan farqlarning mavjudligi; bilimlarning har bir turi faqat o‘ziga tegishli bo‘lgan ilmiy axborotni olib yuradi, shuning uchun o‘ziga xos bilimlarni o‘zida mujassam etgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyot o‘z mazmuniga ko‘ra o‘ziga xos va noyobdir; har qanday ilmiy bilimlarni bir necha marta ishlab chiqarish mantiqqa to'g'ri kelmaydi, ayni paytda ulardan foydalanish imkoniyatlari ko'p qirrali va vaqt bilan cheklanmagan. Iste'molchining fan-texnika taraqqiyotiga bo'lgan talabi ma'lum bir texnologiya, nou-xau va boshqalarning hayot aylanishining davomiyligi va tuzilishi bilan belgilanadi, ulardan foydalanish ushbu mahsulotning paydo bo'lishi va ishlab chiqarilishini belgilaydi, ya'ni u o'zini aks ettiradi. ushbu texnologiya yoki mahsulotning kelib chiqishi, gullab-yashnashi, qarishi va yangisi bilan almashtirilishi jarayoni. ITM, ishlab chiqarishda qo'llaniladigan texnologiya darajasiga qarab, quyidagi turlarga bo'linishi mumkin: yuqori, ilg'or, o'rta va past texnologiyalar asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlar. Ilmiy va texnologik bilimlardan foydalanmasdan ko'nikmalar, tajribalarni uzatish asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar mavjud - bu eng past darajadir. Tahlil shuni ko'rsatadiki, qo'llaniladigan texnologiya darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, resurslardan foydalanish samaradorligi va yuqori foyda olish imkoniyati shunchalik yuqori bo'ladi. Shunday qilib, yuqori texnologiyalar asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlar yuqori texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlar, mahsulotning iste'mol xususiyatlari va yuqori darajadagi yangilikka asoslangan monopol mulk (masalan, yangi avlod) tufayli yuqori narxlar tufayli sezilarli daromad olish imkonini beradi. dorilar). Binobarin, ishlab chiqarishda yuqori va ilg'or texnologiyalarning ulushi qancha ko'p bo'lsa, ma'lum bir korxona, tarmoq, xalq xo'jaligining past texnologiyalardan foydalanishga nisbatan rentabelligi shunchalik yuqori bo'ladi. Xususan, iqtisodiyotning yuqori texnologiyali sektori rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi ishlab chiqarish tarmoqlariga nisbatan 2,5 barobar tez o‘sib bormoqda. Jahon eksportining tovar tarkibi mos ravishda o'zgarib bormoqda. Unda asosiy o'rinni intellektual mahsulotlar va tayyor yuqori texnologiyali mahsulotlar egallaydi. Shu bilan birga, so‘nggi yarim asrda qishloq xo‘jaligi va tog‘-kon sanoati mahsulotlari eksporti ulushi 3 baravar, neft-kimyo mahsulotlari va texnologik asbob-uskunalar ulushi 2 baravar, transport vositalari 3 baravar, telekommunikatsiya uskunalari ulushi 3 baravar kamaydi. ikki barobarga oshdi. Ilmiy-texnika taraqqiyotining tezlashishi 20-asrning ikkinchi yarmida yaratilishiga olib keldi. yangi jahon bozori - jahon mehnat va kapital bozorlari bilan bir qatorda ishlaydigan texnologik. Ushbu bozorning ajralmas qismi ITM bozoridir. Uning o'ziga xosligi shundaki, u o'z tabiatiga ko'ra xaridor bozori bo'lib, uning uchun mahsulotning (ilmiy-texnik mahsulotlar) boshqa barcha xususiyatlaridan turli sohalarda amalga oshiriladigan o'ziga xosligi eng muhim hisoblanadi.

2. Rim klubi va globallashuv nazariyalarining rivojlanishi

Rim klubi. Yuqorida qayd etilgan qarashlardagi tub burilish asosan Rim klubi faoliyati ta’sirida yuz berdi. 1968 yil Rimda o‘zining birinchi majlisiga yig‘ilgan olimlar, faylasuflar va jamoat arboblarining bu nufuzli xalqaro tashkiloti hozirgi davrning eng muhim umuminsoniy muammolari bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash va e’lon qilishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ydi. Bu tashkilotning 1972 yilda e’lon qilingan «O‘sish chegaralari» deb nomlangan birinchi ma’ruzasiyoq juda katta shov-shuvga sabab bo‘ldi, chunki insoniyat o‘zi anglamagan holda «poroxli bochka ustida o‘tirib, gugurt o‘ynayotgani»ni ko‘rsatib berdi. Rim klubining asoschisi va birinchi prezidenti Aurelli Pechchei mazkur tadqiqotga yozgan so‘zboshisida shunday deb qayd etgan edi: «Endilikda ona-Erimiz har qanday o‘sish sur’atlariga dosh berishga, insonning harqanday erkaliklarini ko‘tarishga qodir ekanligiga sog‘lom fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. O‘sish chegaralari borligi ravshan, lekin ularning qandayligi va qaerdaligini hali aniqlash lozim». berishga, insonning har qanday erkaliklarini ko‘tarishga qodirekanligiga sog‘lom fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. O‘sish chegaralari borligi ravshan, lekin ularning qandayligi va qaerdaligini hali aniqlash lozim».

XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotida yangi termin globallashuv degan tushuncha paydo bo’lgan edi. Ushbu jarayon hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarning iqtisodchi olimlari tomonidan alohida ilmiy muammo sifatida tadqiq etilmoqda. Globallashuv jarayoning rivojlanishi natijasida butun dunyo yagona global tizimga aylanishi sodir bo’ladi. Globallashuv jarayoni 1990 yillardan juda dolzarb masalaga aylandi, biroq mazkur jarayonning turli xil jihatlari ilmiy tadqiqotlarda 1960- 1970 yillardan boshlab jiddiy muhokama qilina boshlagan edi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – bu, dunyo maydonini yagona hududga aylanishini anglatadi va bunda tovar va xizmatlar, kapital, axborotlar oqimining erkin harakati yuzaga keladi. Shuningdek, mazkur jarayon natijasida zamonaviy institutlar rivojlanishini rag’batlantiruvchi g’oyalarning tarqalishi va ularni tashuvchilarning erkin harakatlanishiga imkon yaratiladi. Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim tendentsiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jaxon iqtisodiyotida ro’y berayotgan boshqa tendentsiyalar kuchsiz namoyon bo’layotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ham kuzatilmokda.

3. Iqtisodiyotni davlat sektori va uning butun iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli

Davlat sektori – bu mulk egasi davlat bo`lgan ja`mi korxonalar va tashkilotlar majmuidir. Uning bir qismi milliylashtirishdan va ikkinchi qismi esa davlat mabla`glari hisobidan shakllanadi. Kapital talab etuvchi yangi tarmoqlarni yaratish (kosmik sanoat ishlab chiqarish va boshqalar) hisobiga iqtisodiyotning davlat sektori oshib boradi. Turli mamlakatlarning ijtimoiy ishlab chiqarishida davlat sektori ulushi turlicha bo`lib, u asosiy kapitalning 2% dan 50% gachasini tashkil etadi. MDX davlatlarida bozor iqtisodiyotiga o`tish va iqtisodiyotni isloh qilishdan so`ng davlat sektori ulushi sezilarli darajada qisqardi. Misol uchun: Rossiya Federatsiyasi sanoatida davlat sektori ulushi 5%dan kamni tashkil etdi, O`zbekiston Respublikasida – 30%. Davlat sektori ishlab chiqarish maqsadlariga ko`ra nodavlat sektoridan farqlanadi. Ishlab chiqarishdan asosiy pirovard maqsad - bu foyda olish, lekin davlat sektorining asosiy maqsadi – bu investitsiyani, bandlikni tartibga solish, nodavlat sektoriga yordam ko`rsatish va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish hisoblanadi. Davlat sektori maqsadlari milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vazifalarini amalga oshirish uchun soliqqa tartish va yi`gimlar yo`li bilan davlat byudjeti resurslari tashkil etiladi va davlat sektorining moddiy bazasi shakllantiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish – bu takror ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi va jamiyat iqtisodiyotii rivojlantirishdir. Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi bozor mexanizmi bilan uzluksiz bo`glangan. Bundan hulosa qilsak, «Samarasiz davlat boshqaruvi bilan iqtisodiy barqaror rivojlanib bo`lmaganidek, ijtimoiy rivojlanib ham bo`lmaydi». Bu borada taniqli iqtisodchi P.Samuel son shunday deydi – «Iqtisodiyotni u yoki bu mexanizmisiz boshqarish – bu bir qo`lda qarsak cholish bilan barobardir»

4. Ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan texnologik yangiliklar marketingi


Innovatsiyaning xarakteri uni qabul qilinishi sur’atlariga to’g’ridan to’g’ri bog’liq. Innovatsiyaning ba’zi bir turlari aynan bir kunda ommaviy bo’lib ketadi, boshqachasiga buning uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Innovatsiyani qabul qilinishi sur’atlariga beshta ta’rif ta’sir ko’rsatadi: - usullarning vorisligi va birga bo’la olishligi, yangi qabul qilingan iste’mol boyligi va innovatsiya iste’molchilarining tajribasiga mos kelishi darajasi. Masalan, buxgalteriya hisobi, hisoblash texnikasini innovatsion qo’llash uchun dasturiy mahsulotlarning muvaffaqiyati tizimni iste’molchilarning psixologiyasi va odatlariga, turg’un ishchi tartib va psixologik stressni kamaytirish imkoniyatiga moslashishga bog’liq; - Murakkablik, ya’ni uning mohiyati va tatbiq etish tamoyillari, hamda foydalanishdan foydani tushunishning nisbatan yoiyinligi; - innovatsiyani tatbiq etish jarayonini bo’linuvchanligi, ya’ni yangilikni bosqichma bosqich kiritish va natijani asta sekin baholash imkonityai. - kommunikatsiyaon ko’rgazmalilik, ya’ni iinovatsiyani qo’llashdan foydalilik va foydani tushunarli bayon qilish imkoniyati. Bu jihatdan quyidagini ta’kidlash kerakki, foydaliligini miqdoran (moddiy) baholash mumkin bo’lgan innovatsiyalar ko’pincha umuman ishlab chiqarish tizimini faolitya yuritishini sifatli yaxshilashga qaratilgan innovatsiyaga nisbatan amalda keyingilarning ob’ektiv va sub’ekti foydaliligi g’oyatda kattaroq vositali samarag olib kelishi mumkin bo’lsa ham, birinchi qarashda o’ziga jalb qiladigan ko’rinadi. Innovatsiyalarni bozorga tatbiq etish uchun zarur umumiy xususiyatlaridan tashqari iste’molchi uchun sifatning aniq ko’rsatkichlari: konstruktorlik ta’riflari, dizayn iste’molchilik xususiyatlari, foydalanish imkoniyatlari, qulaylik va albatta, narx katta ahamiyatga ega. Yangi tovarga talabning bashorati bozor ishtirokchilari va ularning faoliyati o’rtasidagi o’zaro aloqalari tizimli tadqiqot qilishga asoslangan. Bozor ishtirokchilari: xaridorlar, sotuvchilar, savdo agentlari, vositachilar, brokerlar, imijmeykerlar, reklama agentliklari marketing tizimining elementlari bo’ladi. Yangilikni ishlab chiqaruvchilar va uning yakuniy iste’molchilari o’rtasida vazifaviy o’zaro aloqani o’rnatish bozorni tadqiqot qilishning muhim elementi bo’ladi. Fan‒texnika taraqqiyotining asosiy tarkibiy qismlaridan biri innovatsion faoliyat iqtisodiy rivojlanishining mazkur yo’nalishida faollikni ta’minlovchi omillarni shuningdek, innovatsion jarayonlarni qo’llab‒quvvatlovchi va tartibga soluvchi tashkiliy tuzilmalar xususiyatlari o’rganish va ulardan foydalanish hisoblanadi. Shunday qilib, ta’kidlash mumkinki, hozirgi paytda mamlakatda investitsion faoliyat amalga oshirilayotgan sharoitlar quyidagicha tavsiflanadi: ‒ qonunchilik tomonidan yaqin, o’rta va uzoq istiqbollarga belgilangan milliy maqsadlar va ularga erishish bo’yicha aniq ifodalangan mexanizmlarning yo’qligi; ‒ makroiqtisodiy barqarorlik va vazifalariga bo’ysundirilgan davlat strukturalari faoliyati natijalari doim ham texnologik rivojlanishi va innovatsion faoliyatni qo’llab‒quvvatlash maqsadlarga mos kelavermasligi, ayrim hollarda unga zid kelishi; ‒ mamlakatning milliy xavfsizligi, iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishi manfaatlarini ta’minlash vositasi sifatida innovatsion faoliyati davlat tomonidan qo’llab‒quvvatlashni amalga oshirish ehtiyojlarning siyosiy darajada aniq ifodalanayotganligi. Ma’lumki, rivojlanishning zamonaviy bosqichida innovatsiyalar raqobatbardoshlikni oshirishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi.

9-variant

1-savol
Prezidentning 22.11.2021 yildagi «2022-2023 yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekiston ma’muriy islohotlari dasturini ishlab chiqish boʻyicha tashkiliy chora-tadbirlar toʻgʻrisida»gi Farmoyishi qabul qilindi.

Ularning asosiy yo’nalishlari

I. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish.
II. II. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalari (funksiyalari, vakolatlari)ni, ularni amalga oshirish mexanizmlari va javobgarlik sohasini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish va o‘zaro hamkorlik jarayonlarini takomillashtirish.
III. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalari (funksiyalari, vakolatlari)ni, ularni amalga oshirish mexanizmlari va javobgarlik sohasini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish va o‘zaro hamkorlik jarayonlarini takomillashtirish.
IV. Vertikal boshqaruv tizimi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hamkorligining mexanizmlarini takomillashtirish.
V. Davlat boshqaruvi tizimiga strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish.
VI. Professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish.
VII.

Prezident 2022-2023 yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekiston ma’muriy islohotlari dasturini ishlab chiqishni muvofiqlashtiruvchi respublika komissiyasini (keyingi oʻrinlarda – Komissiya) hamda quyidagilar yuzasidan takliflarni ishlab chiqish boʻyicha Ishchi guruhini tashkil etishga farmoyish berdi:

• davlat boshqaruvi organlarining maqomini belgilash, tuzilmalarini takomillashtirish va shtat birliklarini maqbullashtirish;
• davlat boshqaruvi organlari faoliyatida raqamli teхnologiyalar, ochiqlik va DXShni rivojlantirish;
• davlat boshqaruvi organlarining moddiy-teхnika ta’minotini takomillashtirish;
• davlat boshqaruvi organlarining kadrlar salohiyatini takomillashtirish;
• davlat boshqaruvi organlarida korrupsiyaning oldini olish;
• mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish.
Shuningdek 2022-2023 yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekiston ma’muriy islohotlari dasturining loyihasini ishlab chiqish sхemasi tasdiqlandi. Ishchi guruhlari rahbarlariga Dastur loyihasiga takliflar asosiy ustuvor yoʻnalishlarni inobatga olgan holda ishlab chiqilishini ta’minlash topshirildi.
Tayyorlangan takliflar taqdimot koʻrinishida Prezident Administratsiyasiga taqdim qilinadi hamda ularga tahliliy ma’lumotnoma va jadvallar, rivojlangan mamlakatlarning tajribasini oʻrganish boʻyicha ma’lumotnoma va boshqa materiallar, shuningdek zarur hollarda, NHH loyihalari ilova qilinadi. Prezident Administratsiyasi Vazirlar Mahkamasi hamda ishchi guruhlari bilan birgalikda taqdim qilingan taqdimot materiallarini koʻrib chiqadi hamda Komissiyaga kiritadi.
Komissiyaga 2022 yil 1 martga qadar 2022-2023 yillarda Yangi Oʻzbekiston ma’muriy islohotlarini amalga oshirish boʻyicha «Yoʻl хaritasi»ni tasdiqlashni nazarda tutuvchi Prezident farmoni loyihasini kiritish vazifasi topshirildi.

2-savol
Boshqarishning iqtisodiy usullari moddiy manfaatdorlikdan foydalanishga asoslanadi. Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan harajatni kamaytirishga imkon beruvchi xo'jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir. Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruh manfaatlarini yuzaga chiqarish orqali ularning samarali ishlashi ta’minlanadi. Bu maqsadda qo'shimcha ish haqi to'lash, mukofotlar berish, bir yo'la katta pul bilan taqdirlash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy metodlar boshqarishning barcha metodlari ichida yetakchi o'rinni egallaydi. Har qanday darajadagi rahbar bu usulning mazmunini yaxshi bilishi va ularni to'g'ri qo'llay olishi kerak.

Boshqarishning iqtisodiy usullari jumlasiga:
• kredit va foiz stavkasi; • soliq va soliq yuki;
• boj to'lovlari; • subsidiya va danatsiya;
• narx-navo va hokazolar kiradi.
Boshqaruv organlari, xususan, davlat bu usullarni qo'llab, bozorni shakllantirish chog'ida ham, uning o'zini o'zi boshqarish bosqichida ham g'oyat muhim jarayonlarni boshqaradi. Agar ma’muriy boshqarish usullari o'zini o'zi boshqaradigan bozor mexanizmlariga qarshilik ko'rsatsa, ularga to'sqinlik qilsa, iqtisodiy usullar esa aksincha, ulardan foydalanishga tayanadi. Xo'jalik sohasiga davlatning ta‘siri ham tubdan o'zgaradi. Binobarin, ma’muriy boshqarish usulida davlat korxonalarga o'z ta’sirini qat’iy belgilangan reja orqali o'tkazadi. Natijada bozor korxona va firmalar faoliyatini, davlat esa bozorning o'z qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy boshqarishini amalga oshiradi. Bu esa davlatning bozor va korxonalar faoliyatiga minimum darajada aralashuvini ifodalaydi. Davlat kredit tizimi orqali iqtisodiyotga faol ta’sir etadi. Bunda qarzga beriladigan pul miqdorini o'zgartirish uchun foiz stavkasidan foydalaniladi. Bozor qoidasiga ko'ra foiz kamaysa, qarz pulga talab oshadi. Binobarin, kredit ko'proq olinadi va ishlab chiqarishga ko'proq investitsiya qilinadi. Kreditning iqtisodiy o'sishiga aloqadorligini hisobga olgan holda davlat uni arzonlashgirish choralarini ko'radi. Davlatning qo'lida katta pul to'planadi, bu pul bankka qo'yiladi va ishlatilishiga qadar kredit resursini tashkil etadi. Davlatning puli kapital bozoriga chiqib kreditning taklifini ko'paytiradi. Shu tariqa davlat bo'sh turgan pul tarkibini o'zgartirish orqali bozordagi pulga bo’lgan talab va taklifni o'zgartirishga erishadi. Bo'sh pullar: • hozir qarz berish uchun ajratilgan; • zahiradagi kredit rezervi sifatida turgan pullarga bo'linadi.
Zahiradagi rezerv pulning kamayishi taklif etilgan pulning ko'payishini bildiradi va aksincha, uning ko’payishi pul taklifini qisqartiradi. Odatda, kredit resursining 20 foizi zahirada bo'lsa, 80 foizi bevosita kredit ishiga ajratiladi, ya‘ni sotishga qo'yiladi. Davlat soliq tizimi orqali iqtisodiyotga ta‘sir o'tkazadi va boshqarish jarayonida qatnashadi. Soliqlar hamma mamlakatlarda mavjud bo'lib, majburiy to'lov shaklida firmalar, tashkilotlar va aholi tomonidan faqat davlatga to'lanadi. Davlat jamiyat a'zolariga, ular kim bo'lishidan qatiy nazar, ijtimoiy xizmatlar ko’rsatadi. Bu xizmatlar jumlasiga: • mudofaa; • tinchlik va xotirjamlikni, ijtimoiy tartibni ta’minlash; • obodonchilik va sanitariya-gigiyena ishlarini bajarish; • davlatni idora qilish; • davlat xavfsizligini ta’minlash; • ekologik muhitni asrash; • tabiiy boyliklarni himoya qilish; • ommaviy savodxonlikni ta’minlash; • nochorlarga yordam berish, ularni ijtimoiy himoya qilish kabi ishlar kiradi. Soliqlar boshqarish jarayoniga quyidagi uch vazifani bajarish orqali o'z ta‘sirini ko'rsatadi: • fiskal vazifa, ya‘ni davlat xazinasi (byudjeti) ga pul tushirish; • iqtisodiy faollikni rag'batlantirish; • aholining ayrim toifalariga imtiyoz berib, ularni ijtimoiy himoyalash. Undiriladigan soliq qiymatining soliq ob’ekti qiymati (hajmi) ga nisbatan hisoblangan miqdori soliq yuki (stavkasi) deyiladi. Qatiy, progressiv, regressiv, proporsional (mutanosib) soliq stavkalari mavjud. Undiriladigan soliq stavkasining me’yori bor. Shu sababli uni cheksiz oshirib bo'lmaydi.Masalan, optimal variantga muvofiq bo'lmagan progressiv soliqqa tortish:
• yuqori daromad olishga qiziqishni; • yuqori sur’atda unum bilan mehnat qilishni;
• investitsiyalarga bo'lgan intilishni yo'qqa chiqaradi.
Daromadlarni soliqlardan yashirish usullarini izlash yo'llari muqarrar sur’atda paydo bo'lib, bunday vaziyatda ular jamiyatda salbiy baholanmaydi.

3-savol
Globallashuv jarayonining tarafdorlarining fikricha, globallashuv iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, aholi farovonligini oshiradi, yangi ish o’rinlari yaratilishiga imkon beradi.

Bu jarayonga qarshi bo’lganlar esa, globallashuv rivojlanayotgan mamlakatlarda savdo ekspansiyasining kuchayishi, iqtisodiy jamiyatlarning ortishi (qalbaki mahsulotlar ishlab chiqarish, noqonuniy reeksport, narkotik moddalar savdosining ortishi va x.k.), atrof-muhit ifloslanishi, texnika xavfsizligiga amal qilmaslik, bolalar mehnatidan foydalanish va boshqa noxush hodisalar bilan bog’liq muammolar kuchayishiga olib keladi, deb xisoblaydilar. Biroq qanchalar xavotirli bo’lgani bilan globallashuv jarayonini baribir to’xtatib bo’lmaydi. Tahlilchilar globallashuv jahon iqtisodiy rivojlanishining u yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik va ekologik tendensiyalarga qanday ta’sir ko’rsatishini chuqur o’rganishlari lozim bo’ladi.
Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining turli sohalarini qamrab oladi. Bu sohalar tarkibiga asosan quyidagilar kiradi
Tashqi, xalqaro, jahon miqyosidagi tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar, intellectual mulk obyektlari savdosi;
Ishlab chiqarish omillarining xalqaro xarakati (ishchi kuchi, kapital, axborot);
Xalqaro moliya-kredit va valyuta operatsiyalari (beg’araz moliyalashtirish va yordam, iqtisodiy munosabatlar subyektlarining kredit va qarzlari, qimmatbaho qog’ozlar boyicha operatsiyalari);
Ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik, injuring va axborot sohasidagi hamkorlik.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi jarayonlarda nomoyon bo’ladi:
Ishlab chiqarish baynalminallashuvining chuqurlashuvi, yani iste’mol uchun yaratiladigan mahsulotni tayorlashda jahonning turli davlatlari ishlab chiqaruvchilari qatnashishi;
Kapital baynalminallashuvi chuqurlashuvi, yani davlatlararo xalqaro kapital harakatining o’sishi, ayniqsa, tog’ridan-to’g’ri investitsiyalar ko’rinishidagi fond bozorlarining baynalminallashuvi;
Ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy, texnologik bilimlar vositalari almashinuvi, shuningdek, xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuv, xalqaro miqiqyosda ishlab chiqarish resurslarining joylashuvi natijasida ishlab chiqarish kuchlarining globallashuvi;
Xalqaro xamkorlikni amalga oshirishni ta’minlovchi global miqyosdagi material, axborot, tashkiliy-iqtisodiy infratuzilmaning shakillanishi;
-xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida ayirboshlash baynalminallashuvining kuchayishi, bunda xalqaro xizmatlar sohasi hamkorlikning ishlab chiqarish sohasiga nisbatan asosiy yonalishlardan biriga aylanadi;
Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining o’sishi, bunda rivojlangan davlatlarda kambag’al davlatlardan kelgan ishchi kuchlarning malaka talab qilmaydigan yoki past malaka talab qiladigan ishga jalb etilishi;
Ishlab chiqarish va iste’molning baynalminallashuvini atrof-muhitga ta’sirini ortishi, bu esa zamonaviy global muammolarni hal qilishga yonaltirilgan xalqaro hamkorlikka bo’lgan ehtiyojning ortishi
Globallashuv jaryoni quyidagilarga o’z ta’sirini o’tkazadi
Mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtirish;
Hozirgi payitda xo’jalik yuritishni to’liq erkinlashtirilmagan davlatlar iqtisodiyoti ochiqligini ta’minlash;
Barcha bozorlardagi ishtirokchilarning munosabatlarda to’siqlarsiz qatnashuvini ta’minlash;
Moliyaviy va savdo operatsiyalarning qoida va chegaralarini universallashtirish;
Bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni unifikatsiyalash;
Kapitalni joylashtirish, investitsiya jarayonlari va umumjahon to’lov-hisob tizimini standartlashtirish
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va inntegratsion uyushmalarning iqtisodiy faollikka intilishi, savdo va investitsion to’siqlarni olib tashlash, erkin savdo hududlarni tashkil qilish asosida paydo bo’ladi. Shu bilan birga globallashuv jarayoni davlatlararo xo’jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni ham qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida paydo bo’ladi. Ko’pgina yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) global miqyosda harakat qiladi: ular chegarasi va milliy mansubdagidan qat’iy nazar, birinchi navbatta iste’molchilarning talabini qondirishi kerak.
•

4-savol
Davlat mulkini xususiylashtirish — davlatning oʻz ixtiyoridagi ichki vositalari, mol-mulk obyektlarini, korxonalar, uy-joy, transport vositalari, tabiat resurslari va buni davlat tasarrufidan chiqarishi va fuqarolar, jamoalar, shuningdek, davlatga tegishli boʻlmagan yuridik shaxslarga berishi yoki sotilishi; davlat mulki asosida turli (aksiyali, xususiy, oilaviy, qoʻshma, aralash, korporativ) mulk shakllarini vujudga keltirish. Davlat mulkini xusisiylashtirish davlat mulkini kelgusida shu mulk negizida xoʻjalik faoliyati yurituvchi va uning natijalari boʻyicha toʻliq mulkiy masʼuliyatni zimmasiga oluvchi iqtisodiy subyektlarga turli shartlarda berish yoki sotish orqali amalga oshiriladi va mulk egasini oʻzgartirishni nazarda tutadi.

.
Oʻzbekistonda xususiylashtirish bir necha bosqichda oʻtkazilmoqda. Birinchi bosqichda (1992—1993) „kichik xususiylashtirish“ amalga oshirildi. Bu davrda uy-joy, savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat koʻrsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiylashtirildi (xususiy, oilaviy, jamoa, aksiyali). Kichik xususiylashtirish natijasida 21800 aksiyadorlik, 633 jamoa, 18184 xususiy, 661 ijara korxonalari va b.dan iborat 53902 turli mulk obyektlari vujudga keldi. Shuningdek, tayyorlov va kayta ishlash tarmoqlarida 25 ming obyekt yoki ular jami miqdorining 96,7% xususiylashtirildi. 1993-yildan yengil, oziq-ovqat sanoatlari, transport va qurilish majmualarining oʻrta hamda yirik korxonalarini xususiylashtirish boshlandi. Q.x.dagi islohotlar natijasida dastlab 715 davlat xoʻjaligi davlat tasarrufidan chiqarildi, ular negizida 325 jamoa, 296 kooperativ, 90 ijara xoʻjaliklari vujudga keldi. Mavjud chorvachilik obyektlari, ayniqsa past rentabelli va zarar koʻrib ishlayotgan fermalar asosida 735 yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. Shaxsiy tomorqa va dehqon xoʻjaliklarini rivojlantirish ishlari olib borildi (680 ming ga dan koʻproq maydon yoki sugʻoriladigan yerlarning 15% shaxsiy tomorqa va dehqon xoʻjaliklari ixtiyoriga berilgan). Shunday qilib, respublika iqtisodiyotida nodavlat sektori salmokli oʻringa ega boʻla bordi va 1993-yilda milliy daromadning 35% nodavlat sektori hissasiga toʻgʻri keldi. 1994-yil 1-yanvargacha respublikada 1069414 kvartira xususiylashtirildi. Bu xususiylashtirilishi lozim boʻlgan kvartiralarning 98,98% ni tashkil etadi. Shu bilan „kichik xususiylashtirish“ bosqichi tugallandi.
1994—1995-yillarda xususiylashtirishning 2-bosqichi amalga oshirildi. Bu davrda xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlaridagi qonun yoʻli bilan cheklashlar qoʻyilmagan korxonalar — xalq xoʻjaligining bazaviy tarmoqlari boʻlgan mashinasozlik, yoqilgʻi-energetik korxonalari, sanoat, qurilish, transport, kommunal uy-joy xoʻjaligi, agrosanoat majmuining tayyorlov va qayta ishlash korxonalari va h.k. xususiylashtirildi. Xususan, „Oʻzbek-neftgaz“ korporatsiyasi, energetika vazirligi, „Oʻzmashsanoat“ assotsiatsiyalarining koʻplab obyektlari, shuningdek, transport korxonalari (avtobus va taksomotor parklari) davlat tasarrufidan chiqarildi. Bu bosqichda 5 ming korxona, jumladan xalq xoʻjaligining turli tarmoqlarida 900 dan koʻproq oʻrta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi.
1996-yildan D.m.x.ning yangi — 3-bosqichi boshlandi. Bu bosqich eng yirik korxonalarni xususiylashtirish, tarmoqlar ichida institutsional oʻzgarishlar, yangicha xoʻjalik yuritish tuzilmalarini yaratish va b. nazarda tutadi (mas, Toshkent aviatsiya i.ch. birlashmasi ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi, tarmoqlarni boshqarishning yangi tizimi — xoldinglar tashkil etilmoqda).
Oʻzbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish boʻyicha Davlat dasturiga muvofiq tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash va korxonalarni xususiylashtirilgandan keyingi davrda katʼiy ishlashini taʼminlash choratadbirlari ishlab chiqilgan. Davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarni xususiylashtirishdan keyingi davrda qatʼiy ishlashi uchun maxsus investitsiya fondlari va banklar tashkil etilgan, xususiylashtirishdan kelgan mablagʻlar jamgʻarilib, ular xususiylashtirilgan korxonalarni rivojlantirish uchun sarflanmoqda. Davlatga tegishli aksiyalarga olingan dividendlar asosiy fondlarni yangilash va ularni texnik qayta jihozlashga yoʻnaltirilmoqda.
Oʻzbekistonda aholining kam taʼminlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalash va tadbirkorlarni qoʻllabquvvatlash, korxonalarni eksportbop va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqaradigan qilib texnik jihozlashni taʼminlaydigan aniq yoʻnalishli xususiylashtirish amalga oshirilmoqda. Shu yoʻl bilan mamlakatning siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy barqarorligini oshirish hamda davlat uchun tayanch boʻladigan mulkdorlar sinfini shakllantirish asosiy maqsad qilib qoʻyilgan.
5-savol
10-variant
1-savol
Xokimlikning topshiriqlarini oʼz vaqtida bajarilishini taʼminlash, shuningdek, korxona ustavida belgilangan boshqa ishlarni bajarish va xizmatlar koʼrsatish korxona faoliyatining maqsadi hisoblanadi.
Quyidagilar korxona faoliyatining asosiy yoʼnalishlari hisoblanadi:
• Oʼziga biriktirilgan hududda isteʼmolchilariga qattiq va suyuq maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha xizmatlar koʼrsatadi.
Xizmat koʼrsatuvchi tashkilot quyidagi huquqlarga ega:
• Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha koʼrsatilgan xizmatlar uchun qonun hujjatlariga va ushbu Qoidalarga muvofiq toʼlovlarni oʼz vaqtida va toʼliq hajmda olish;
• Isteʼmolchiga (yuridik shaxs va yakka tartibdagi tadbirkorga) qarzdorlik toʼgʼrisida ogohlantirish xati yuborish;
• Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha koʼrsatilgan xizmatlar uchun toʼlovlarni undirish boʼyicha sudga daʼvolar taqdim qilish, shuningdek, qonunchilikda belgilangan tartibda penya undirish (qattiq maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha xizmatlar uchun majburiy toʼlovlar bundan mustasno);
• Yirik gabaritli maishiy chiqindilar, qurilish chiqindilari, chorvachilik chiqindilari, suyuq maishiy chiqindilar va boshqa chiqindilarni alohida toʼlov evaziga olib chiqish boʼyicha qoʼshimcha xizmatlar koʼrsatish;
• Qattiq va suyuq maishiy chiqindilarni toʼliq utilizatsiya qilish, sotish yoki shartnoma asosida maishiy chiqindilarni toʼplash, tashish, utilizatsiya qilish, qayta ishlash, koʼmish va sotish bilan shugʼullanuvchi boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga topshirish uchun kompleks choralarni amalga oshirish.
• Xizmat koʼrsatuvchi tashkilot qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega boʼlishi mumkin.
Korxona oʼz oldiga qoʼyilgan maqsadlarga erishish uchun, quyidagi faoliyat turlarini amalga oshiradi:
• Qonun hujjatlari va ushbu Qoidalarda (Oʼz.R.VMning 2019 yil 5 fevraldagi 95-Qarori) belgilangan tartibda unga tuman (shahar) hududlari biriktirilganidan keyin, besh ish kuni mobaynida maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha jismoniy shaxslarga xizmatlar koʼrsatish uchun ommaviy shartnomani ommaviy axborot vositalari orqali eʼlon qilish;
• Ommaviy shartnoma nusxasini xizmat koʼrsatiladigan hududdagi fuqarolarning oʼzini oʼzi boshqarish organlari va xususiy uy-joy mulkdorlari shirkatlariga yuborish (shaxsan imzo qoʼydirilgan holda yoki taqdim etilganligi toʼgʼrisidagi bildirishnoma bilan pochta orqali);
• Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha xizmatlar koʼrsatish uchun yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar bilan shartnomalar tuzish;
• Oʼziga biriktirilgan hududda fuqarolarning oʼzini oʼzi boshqarish organlari bilan belgilangan tartibda kelishilgan jadvalga muvofiq, qattiq maishiy chiqindilarning muntazam olib chiqib ketilishini amalga oshirish;
• Qattiq maishiy chiqindilarni olib chiqib ketishning minimal davriyligiga rioya etish;
• Isteʼmolchilarga maishiy chiqindilarni olib chiqib ketish boʼyicha qonun hujjatlari, ushbu Qoidalar va shartnoma talablariga muvofiq zarur sifatdagi xizmatlar koʼrsatish;
• Xizmat koʼrsatuvchi tashkilot tomonidan qattiq maishiy chiqindilarni olib chiqib ketish jadvaliga rioya qilinmagan holatlarda isteʼmolchilarning xizmat koʼrsatuvchi tashkilotning dispetcherlik xizmatiga tushgan buyurtmanomalarini operativ tartibda (buyurtmanoma kelib tushgan kundan boshlab bir ish kunidan kechikmay) bajarish;
• Koʼrsatilayotgan qoʼshimcha xizmatlar uchun elektron toʼlov tizimini joriy etish;
• Isteʼmolchilar (yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar, shuningdek, koʼrsatilgan qoʼshimcha xizmatlar) ning maʼlumotlar bazasini yuritish va muntazam ravishda yangilab borish;
• Maishiy chiqindilar bilan bogʼliq ishlarning birlamchi hisobini olib borish;
• Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha xizmatlar koʼrsatishning rejimi va sifati boʼyicha isteʼmolchilarning murojaatlari, shuningdek, ularning ijrosi hisobini yuritish;
• Oʼziga biriktirilgan hududda aholining toʼliq qamrab olinishini taʼminlovchi va Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish xizmatlari koʼrsatishga davlat-xususiy sheriklik toʼgʼrisidagi bitim hamda Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish xizmatlari koʼrsatishga tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq, zarur miqdordagi chiqindi toʼplash shoxobchalarining qurilishini amalga oshirish;
• Chiqindi toʼplash shoxobchalari va konteynerlarining holatini nazorat qilib borish hamda ularning tegishli holatda saqlanishini taʼminlash;
• Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish xizmatlari koʼrsatishga davlat-xususiy sheriklik toʼgʼrisidagi bitim yoki Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish xizmatlari koʼrsatishga tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq, chiqindi toʼplash shoxobchalarini qattiq maishiy chiqindilarni toʼplash uchun zarur miqdordagi konteynerlar bilan jihozlanishini taʼminlash;
• Chiqindi toʼplash shoxobchalari va transport vositalarining zarur tarzdagi sanitariya holatini taʼminlash;
• Chiqindi toʼplash shoxobchalarini saqlash va kommunal toʼlovlarning toʼlanishini taʼminlash;
• Qattiq maishiy chiqindilarni mustaqil ravishda saralashni amalga oshirishni taʼminlash;
• Chiqindi toʼplash shoxobchalarini joriy va mukammal taʼmirlash;
• Fuqarolarning hayoti va salomatligi, atrof muhit uchun xavfli boʼlgan bakteriyalarning va boshqa zararli moddalarning rivojlanishiga, chiqindilarning koʼplab toʼplanib qolishiga qarshi rejali ishlarni olib borish (konteyner va chiqindi toʼplash shoxobchalarini dezinfektsiyalash yoki yuvib turish yoʼli bilan va shu kabilar);
• Oʼzlariga tegishli boʼlgan maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilish texnologiyalarini ishlab chiqish va tatbiq etish choralarini koʼrish;
• Qattiq maishiy chiqindilarni saqlash, qayta ishlash, utilizatsiya qilish va koʼmish ishlarining ushbu faoliyat uchun moʼljallangan, maxsus ajratilgan joylarda va obʼektlarda amalga oshirilishini taʼminlash;
• Maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha xizmatlar koʼrsatishning tartibi va tariflarining oʼzgarganligi toʼgʼrisida ushbu tariflar kuchga kirishidan oʼn besh kun avval xizmat koʼrsatuvchi tashkilotning stendida, eʼlonlar taxtasida eʼlonlar osish yoʼli bilan, shuningdek, ommaviy axborot vositalari orqali isteʼmolchini xabardor qilish;
• Isteʼmolchilarga ularning soʼroviga asosan maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha xizmatlar koʼrsatishning amaldagi tartibi, talablari, qoidalari va xizmatlar koʼrsatish tartibining, shuningdek, tariflarining oʼzgarganligi toʼgʼrisida bepul maʼlum qilish;
• Isteʼmolchiga koʼrsatilayotgan xizmatlar sifati boʼyicha aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish va yangi kamchiliklarning oldini olish choralarini koʼrish;
• Maishiy chiqindilar bilan bogʼliq ishlarni amalga oshirishda buzilgan yer uchastkalarini qayta tiklash ishlarini amalga oshirish;
• Xizmat koʼrsatuvchi tashkilotning stendida, eʼlonlar taxtasida koʼrsatilayotgan xizmatlar, ularning amaldagi tariflari, toʼlov shartlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlarni, shuningdek, qattiq maishiy chiqindilarni olib chiqib ketish jadvali, maishiy chiqindilarni toʼplash va olib chiqib ketish boʼyicha jismoniy shaxslarga xizmatlar koʼrsatish uchun ommaviy shartnomani joylashtirish.
2-savol
Globallashuv xalqaro ahamiyatga ega bo`lgan, tobora o`sib borayotgan har xil omillar
(iqtisodiy va siyosiy, madaniy va informatsion omillar)ning alohida davlatlardagi ijtimoiy
voqelikka ta`siri jarayonidir. Hozirgi davrda globallashuv jarayonida, ya`ni bir butun
tsivilizatsiyalarni shakllantirish va yangi planetar tafakkur usuli zarur deb, hisoblaydilar. Bundagi
g`oya: har qanday yangi texnologik keskin o`zgarish jamiyatning faqat ishlab chiqarish
kuchlaridagina emas, insonning hamma turmush tarzida ham chuqur o`zgarishlarga sabab bo`ladi.
Jamiyatdagi bunday yangi texnologik o`zgarish (jamiyat informatsiyasi bilan bog`liq) shunday
tashkil topganki, u insoniyatdagi o`zaro ta`sirining globallashuviga yangi printsipial asos, zamin
yaratadi.
Globallashuvning hozirgi davrda uch manbai mavjud: kommunikatsiya vositalaridagi tub
o`zgarishlar; investitsiyalardagi yangi jarayon; dunyoga yangicha qarashning vujudga kelishini
ta`minlash. Globalizatsiyaga to`g`ri yondashuv taraqqiyotni tezlashtiradi, tinch-totuvlikni
ta`minlaydi, davr zarbalaridan omon qolib yashash darajasini yuksaltiradi, ijtimoiy barqarorlikni,
siyosiy mavqega egalikni ta`minlaydi, hamda qo`shni davlatlar bilan muloqot imkoniyatlarini
kengaytiradi.
Globallashuv tushunchasiga olimlar turlicha yondoshmoqdalar. Masalan, kengroq qamrovli
nuqtai nazarni nazarda tutib, rus olimi Yu.Fedorov yozadi: «Globallashuv ko`p hollarda yangi sifat
ko`rsatkichlariga ega bo`lgan olamning integratsiyalashuvi, butunligi va o`zaro aloqadorligi, bu esa
o`ta murakkab va ziddiyatli manzaraning bir qismi, xolos». Ko`p hollarda globallashuvning
bugungi bosqichi o`ziga xos o`zaro aloqalarning to`ldirilishiga olib keladi, bu xo`jalik, axborot va
boshqa faoliyat ko`rinishlarida kuchayishini ko`rsatadi.
Globallashib borayotgan dunyodagi jamoa turmush tarzining yangi fazilatlariga A.Volodin
va G.Shirokovlar urg`u beradi. Ular «globallashuv tushunchasini majmuali ravishda geoiqtisodiy,
geosiyosiy va geogumanitar ko`rinishlarda yoqlaydilar, bundan esa har tomonlama hayotiy
faoliyatga ega bo`lgan kuchli namoyishkorona effekt (foyda) mamlakatdagi mavjud jarayonlarni
o`ziga jalb etishi ko`rinadi». V.Mixeev ulardan ham oldinga qadam tashlaydi. Uning talqinlarida
«Globallashuv – mamlakat va mintaqalardagi iqtisodiy va siyosiy o`zaro bog`liqlik rivojlanishi shu
darajada bo`ladiki, bu holatda yagona dunyoning hukquqiy hududi va dunyodagi iqtisodiy va
siyosiy boshqarmalarning yaratilishi haqidagi ma`qul va zaruriy sahnasi yuzaga chiqadi». Nihoyat,
M.Chishkov uchun ham «Globallashuv – bashariyatning turli komponentlaridagi jarayonlar
bo`g`ini, evolyutsiya (rivojlanish) davrida bashariyatning differentsiya jarayonining qarama-
qarshiligidir».
Globallashuv mohiyatining tadqiq etuvchilari ortida jiddiy muammo turadi: u o`zining tarixiy
izdoshlari – baynalminalchilikka qanday munosabatda bo`ladi, shubhasiz, ular – ham qarindoshlar,
ammo farq nimada? A.Volodin va G.Shirokovlar shunday talqinni tavsiya qiladilar: bizning
fikrimizcha, bu tushunchalarni shunday joylashtirish mumkin edi, ya`ni, «baynalminalchilik»ni
kapital va mahsulotlar, odamlar va g`oyalar harakatining boshlang`ich davri sifatida aniqlab, ular
dunyoviy makon butunligiga asos ekanligini ta`kidlab, o`z navbatida bular barisi «globallashuv»
jarayonlari sifatida shakllanib boradi. Globallashuv xalqaro ahamiyatga ega bo`lgan, tobora o`sib borayotgan har xil omillar
(iqtisodiy va siyosiy, madaniy va informatsion omillar)ning alohida davlatlardagi ijtimoiy
voqelikka ta`siri jarayonidir. Hozirgi davrda globallashuv jarayonida, ya`ni bir butun
tsivilizatsiyalarni shakllantirish va yangi planetar tafakkur usuli zarur deb, hisoblaydilar. Bundagi
g`oya: har qanday yangi texnologik keskin o`zgarish jamiyatning faqat ishlab chiqarish
kuchlaridagina emas, insonning hamma turmush tarzida ham chuqur o`zgarishlarga sabab bo`ladi.
Jamiyatdagi bunday yangi texnologik o`zgarish (jamiyat informatsiyasi bilan bog`liq) shunday
tashkil topganki, u insoniyatdagi o`zaro ta`sirining globallashuviga yangi printsipial asos, zamin
yaratadi.
Globallashuvning hozirgi davrda uch manbai mavjud: kommunikatsiya vositalaridagi tub
o`zgarishlar; investitsiyalardagi yangi jarayon; dunyoga yangicha qarashning vujudga kelishini
ta`minlash. Globalizatsiyaga to`g`ri yondashuv taraqqiyotni tezlashtiradi, tinch-totuvlikni
ta`minlaydi, davr zarbalaridan omon qolib yashash darajasini yuksaltiradi, ijtimoiy barqarorlikni,
siyosiy mavqega egalikni ta`minlaydi, hamda qo`shni davlatlar bilan muloqot imkoniyatlarini
kengaytiradi.
Globallashuv tushunchasiga olimlar turlicha yondoshmoqdalar. Masalan, kengroq qamrovli
nuqtai nazarni nazarda tutib, rus olimi Yu.Fedorov yozadi: «Globallashuv ko`p hollarda yangi sifat
ko`rsatkichlariga ega bo`lgan olamning integratsiyalashuvi, butunligi va o`zaro aloqadorligi, bu esa
o`ta murakkab va ziddiyatli manzaraning bir qismi, xolos». Ko`p hollarda globallashuvning
bugungi bosqichi o`ziga xos o`zaro aloqalarning to`ldirilishiga olib keladi, bu xo`jalik, axborot va
boshqa faoliyat ko`rinishlarida kuchayishini ko`rsatadi.
Globallashib borayotgan dunyodagi jamoa turmush tarzining yangi fazilatlariga A.Volodin
va G.Shirokovlar urg`u beradi. Ular «globallashuv tushunchasini majmuali ravishda geoiqtisodiy,
geosiyosiy va geogumanitar ko`rinishlarda yoqlaydilar, bundan esa har tomonlama hayotiy
faoliyatga ega bo`lgan kuchli namoyishkorona effekt (foyda) mamlakatdagi mavjud jarayonlarni
o`ziga jalb etishi ko`rinadi». V.Mixeev ulardan ham oldinga qadam tashlaydi. Uning talqinlarida
«Globallashuv – mamlakat va mintaqalardagi iqtisodiy va siyosiy o`zaro bog`liqlik rivojlanishi shu
darajada bo`ladiki, bu holatda yagona dunyoning hukquqiy hududi va dunyodagi iqtisodiy va
siyosiy boshqarmalarning yaratilishi haqidagi ma`qul va zaruriy sahnasi yuzaga chiqadi». Nihoyat,
M.Chishkov uchun ham «Globallashuv – bashariyatning turli komponentlaridagi jarayonlar
bo`g`ini, evolyutsiya (rivojlanish) davrida bashariyatning differentsiya jarayonining qarama-
qarshiligidir».
Globallashuv mohiyatining tadqiq etuvchilari ortida jiddiy muammo turadi: u o`zining tarixiy
izdoshlari – baynalminalchilikka qanday munosabatda bo`ladi, shubhasiz, ular – ham qarindoshlar,
ammo farq nimada? A.Volodin va G.Shirokovlar shunday talqinni tavsiya qiladilar: bizning
fikrimizcha, bu tushunchalarni shunday joylashtirish mumkin edi, ya`ni, «baynalminalchilik»ni
kapital va mahsulotlar, odamlar va g`oyalar harakatining boshlang`ich davri sifatida aniqlab, ular
dunyoviy makon butunligiga asos ekanligini ta`kidlab, o`z navbatida bular barisi «globallashuv»
jarayonlari sifatida shakllanib boradi.
3-savol
Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy subʼyektlarga oʻtishi jarayoni, xilmaxil mulkchilikni shakllantirish, iqtisodiyotni davlatlashtirishdan qaytish yoʻllaridan biri. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish X.dan tashqari shu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarini vujudga keltirishni ham nazarda tutadi
Xususiylashtirish borasidagi barcha ishlar izchil va muntazam olib borildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy-lashtirishga doir 20 dan ortiq davlat dasturi qabul qilindi. Bu das-turlarga muvofiq xalq xo'jaligidagi barcha soha tarmoqlarini ommaviy Xususiylashtirish uchun imkon yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1994- yil 29- martda tasdiqlangan davlat Dasturiga muvofiq shu yilning o'zida 5127 obyekt xususiy-lashtirildi. Bundan tashqari qo'shimcha tarzda dasturga kirmagan 4 ming 617 obyekt ham haqiqiy egasini topdi. Xususiy tadbirkorlar 57 ta konserva sexini, 120 ta g'isht zavodini, 92 ta to'quvchilik sexini sotib olishdi. Qishloq xo'jaligida esa mavjud bog'larning yarmidan prtig'i, uzumzorlarning 40 foizi xususiy foydalanish uchun berildi. Dehqon xo'jaliklari uchun 193 ming gektar yer ajratib berilib, 7 ming dehqon xo'jaligi paydo bo'ldi. 1994- yil oxiriga kelib ular soni 14, 2 mingtaga yetdi.
1995- yili xalq xo'jaligida ommaviy xususiylashtirishlar davri bo'ldi. Yirik korxonalar ham davlat ixtiyoridan chiqarila boshlan-di. Shu yili mashinasozlik kompleksiga qarashli 89 ta korxona, 81 ta yoqilg'i energetika, 55 ta qurilish industriyasiga qarashli, 114 ta transport, 68 ta uy-joy kommunal xo'jaligi, 229 ta qayta ishlash korxonasi va 291 ta qurilish bilan bog'liq obyektlar xususiylashti-rildi. Iqtisodiyotning davlat sektori negizida mingdan ortiq ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlari, 6000 xususiy va oilaviy korxonalar vujudga keldi.
O'zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog'ida aholi uchun imtiyozli tizim yaratildi. Masalan, xususiylashtirilayot-gan korxona xodimlariga imtiyozli aksiyalar berildi. Shuningdek, davlat xo'jaliklarining mol-mulki, fermalar, bog'lar va uzumzorlar imtiyozli shartlarda xususiylashtirildi.
1998- yilga kelib xususiylashtirilgan korxonalar tarmog'i keskin ko'payganligi bilan xarakterlanadi. Agar 1993- yilda mamlakatdagi jami korxonalarning 39,4 foizdan ortiqrog'i davlatga tegishli bo'lmagan korxonalar bo'lgan bo'lsa, 1994- yilga kelib bunday korxonalar 57,7 foizga va 1998- yilga kelib esa 88,2 foizga teng bo'ldi.
O'zbekiston Prezidenti I.Karimov o'zining лO'zbekiston iqti-sodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida╗ asarida mustaqillik yil-larida respublikada Xususiylashtirish borasida amalga oshirilgan ish-larga xulosa yasab bunday degan edi: лMulkchilik masalasini hal qilish bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizi-mining tamal toshi bo'lib xizmat qiladi. Xuddi shu masalani hal qilish bilan yangi jamiyat, yangi iqtisodiy munosabatlar poyde-voriga birinchi g'isht qo'yildi. Ushbu masalaning davr talablariga muvofiq muvaffaqqiyatli hal etilishi respublikamiz iqtisodiyotini jahondagi rivojlangan mamlakatlar bilan bir qatorga qo'yadigan asosiy omildir╗. Davlat mulkini Xususiylashtirish yuzasidan mam-lakatimizda olib borilgan katta ko'lamdagi amaliy ishlar natijasida mamlakatda ko'p ukladli iqtisodiyot va mulkdorlar sinfi vujudga keldi. 2003- yil boshiga kelib xususiy va kichik korxonalar soni 120 mingdan oshib ketdi.
To'plangan tajriba katta-katta sanoat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish imkonini berdi. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya-ishlab chiqarish birlashmasi ochiq turdagi davlat-aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi.
Qishloq xo'jaligi mashinasozligining 15 ta korxonasi yuqori investitsiya salohiyatiga ega bo'lgan xo'jalik tuzilmasini лO'zqishloqxo'jalikrnashxolding╗ni tashkil etdi. Uning tarkibiga Toshkent traktor ishlab chiqarish birlashmasi, Toshkent agregat zavodi, лChirchiqqishmash╗ лO'zbekqishmash╗ aksionerlik jamiнyatlari kabi yirik korxonalar kirdi.
Bir so'z bilan aytganda, mustaqillik yillarida Xususiylashtirish jarayoni O'zbekistonda izchillik bilan bosqichma-bosqich amalga oshirila bordi.
Oʻzbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish boʻyicha Davlat dasturiga muvofiq tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash va korxonalarni xususiylashtirilgandan keyingi davrda katʼiy ishlashini taʼminlash choratadbirlari ishlab chiqilgan. Davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarni xususiylashtirishdan keyingi davrda qatʼiy ishlashi uchun maxsus investitsiya fondlari va banklar tashkil etilgan, xususiylashtirishdan kelgan mablagʻlar jamgʻarilib, ular xususiylashtirilgan korxonalarni rivojlantirish uchun sarflanmoqda. Davlatga tegishli aksiyalarga olingan dividendlar asosiy fondlarni yangilash va ularni texnik qayta jihozlashga yoʻnaltirilmoqda.
Oʻzbekistonda aholining kam taʼminlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalash va tadbirkorlarni qoʻllabquvvatlash, korxonalarni eksportbop va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqaradigan qilib texnik jihozlashni taʼminlaydigan aniq yoʻnalishli xususiylashtirish amalga oshirilmoqda. Shu yoʻl bilan mamlakatning siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy barqarorligini oshirish hamda davlat uchun tayanch boʻladigan mulkdorlar sinfini shakllantirish asosiy maqsad qilib qoʻyilgan.
4-savol
Korxonaning moddiy ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati asosan ikki muhim bosqichni o‘z ichiga oladi: mahsulot ishlab chiqarish;
mahsulotni sotish va ishlab chiqarish uchun zarur komponentlarni sotib olish (ayirboshlash).
Birinchi bosqich bevosita korxona miqyosida, ikkinchi bosqich esa, korxonadan tashqarida amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish jarayoni ayirboshlash (sotib olish va sotish) dan boshlanadi, shu asosda olib boriladi va u bilan tugay-di: sotib olingan xom ashyo va materiallar yollanma ishchilar, sotib olingan energiya, yoqilgi va mehnat qurollari yordamida bozorda sotish uchun yangi tovarga aylantiriladi, - «tovar - pul - tovar - pul» aylanmasi cheksizdir.
Zamonaviy ishlab chiqarishning asl mohiyati uzluksiz ayir-boshlashdir. U faqat iste’mol uchun amal qiladi, iste’mol qilinadigan resurslarni olish uchun esa mablag‘ bo‘lishi lozim. Ishlab chiqarish korxonasi bozorda o‘z mahsulotlarini sotish orqali bu mablag‘ga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish tovar ayirboshlashning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, ayni paytda bozorning boshqaruvchisi hamdir. Shundan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan bozor uning qonunlariga bo‘ysunadi va uning tomonidan boshqariladi, ish¬lab chiqarish vujudga keltiradigan tovarlarsiz esa bozor yo‘qolib ketadi.
Ishlab chiqarish nima? Bu - inson uchun iste’molga yaroqsiz bo‘lgan va u yetisha olmagan narsalarni inson uchun foydali va kerakli mahsulotlarga aylantirish usulidir.
Tabiat xom ashyo resurslarini foydali tovarga aylantirish ishlab chiqarish jarayonida tabiat kuchlari va qonunlarini yaxshi bilish va ulardan samarali foydalanishga asoslangan. Ishlab chiqarish atrof muhitda mavjud va unga bo‘ysunayotgan tabiiy resurslarga bevosita bog‘liqdir. Inson bu qonunlarni bilishi, ularni egallashi, foydalanishi mumkin, lekin ularni o‘zgartira olmaydi.
Inson ishlab chiqarishni tashkil etar ekan, hayot tarzi va talablaridan kelib chiqadigan o‘z maqsadlarini ko‘zda tutadi. Bunda ishlab chiqarish bevosita insonga va uning hayotini boshqaradigan, ya’ni jamiyatning rivojlanish qonunlariga, aniqrog‘i insonlar iste’moliga asoslangan qonunlarga bo‘ysunadi. Shuningdek, moddiy ishlab chiqarish sohasidagi qonunlar 2 sinfga bo‘linadi: tabiat qonunlari va jamiyatning rivojlanish qonunlari. Ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi, shu asosda ishlab chiqarish rivojlanadi va ayni vaqtda iqtisodiyot sohasida odamlar o‘z munosabatlarini va aloqalarini shakllantiradilar.
Iqtisodiy islohotlar ular qanday nomlanishidan qati nazar, ishlab chiqarish sohasidagi islohotlardir. Agar ishlab chiqarishga bevosita ta’sir qilinmasa, amalga oshiriladigan o‘zgarishlarning natijasi sezilarli darajada bo‘lmaydi.
Tovar - sotish va ayirboshlash uchun mo'ljallangan mehnat mahsulidir. .
Bu moddiy yoki xizmat ko'rsatish shaklini oladigan har qanday mahsulot bo'lishi mumkin. Hozirgi vaqtda xizmatlarga bo'lgan talab narsalarga bo'lgan ehtiyojdan tezroq o'sib bormoqda. Shuning uchun "tovar" deganda bu guruhga xizmatlar ham kiradi.
Tovar bozorda sotuvchi va xaridor o'rtasida oldi-sotdi ob'ekti bo'lganligi sababli, mahsulot insonning qandaydir xohish-istaklarini qondirish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. kerak insonga foydali bo'lish. Narsaning insonga foydali boʻlishi, uning ehtiyojini qondirish xususiyati deyiladi tovarlarning iste'mol qiymati .
Yana bir element xususiyati almashinuv qiymati - ma'lum miqdoriy nisbatda boshqa tovarlarga almashish qobiliyati. Tovarga aylanish uchun mahsulot ayirboshlash bosqichidan o'tishi kerak, ya'ni. ishlab chiqaruvchi qo'lidan iste'molchi qo'liga o'tadi. Demak, tovar ayirboshlash munosabatlarining mahsulidir. Ushbu munosabatlardan tashqarida mahsulot yo'q.
Pul boshqa barcha tovarlarga almashtirilishi mumkin bo'lgan universal vositachi tovar sifatida paydo bo'ldi. Ushbu vositachi mahsulot resurslarni sotish va tayyor mahsulotni o'z vaqtida sotib olish jarayonlarini ajratib turadi.
Keyin, ishlab chiqaruvchilar tovar (xizmat) va resurslarni (material va ishchi kuchi) iste'molchilar bilan tovar aylanishining eng oddiy sxemasiga muvofiq almashtirganda, hali pul yo'q. Pul paydo bo'lganda, ikkita yangi oqim paydo bo'ladi - etkazib berilgan resurslar (daromad) uchun to'lovlar va tovarlarni sotib olish uchun to'lovlar.
1-rasmda ko'rsatilgan tovar-pul munosabatlarining eng oddiy sxemasida barqarorlik tovar va pul oqimlarining tengligiga bog'liq.

11-variant

1. Global muammolar - umumbashariy hayot va taraqqiyot bilan bogʻliq hozirgi zamon muammolari. Ular jumlasiga jahon termoyadro urushining oldini olish, xalqaro terrorchilikka qarshi kurash va barcha xalqlar uchun tinchlikni taʼminlash; rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasidagi tafovutni bartaraf etish, ochlik, qashshoqlik va savodsizlikni tugatish, rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining tez surʼatlar bilan koʻpayayotganligini tartibga solish, atrof muhit halokatli tarzda ifloslanib borayotganligining oldini olish; insoniyatni kerakli resurslar — oziq-ovqat, sanoat xom ashyosi, energiya manbalari bilan taʼminlash, fan va texnika taraqqiyoti salbiy oqibatlarga olib kelishiga yoʻl qoʻymaslik kabilar kiradi. Global muammolar avvalo jahonda kechayetgan iqtisodiy, ijtimoiysiyosiy, harbiy, ilmiy-texnologik, ijtimoiy-madaniy jarayonlarning umumbashariy ahamiyat kasb etishi natijasida yuzaga keldi.
Global muammolarlarni 4 guruxga ajratish mumkin: 1) xalqaro siyosiy munosabatlarda vujudga kelgan global muammolar — jahonda rivojlangan, rivojlanib kelayotgan va qoloq mamlakatlarning mavjudligi. Hoz. kunda jahon siyosiy tartibotini belgilashda dunyodagi 7 rivojlangan mamlakatning mavqei katta. Bu mamlakatlar bilan qoloq mamlakatlar orasidagi tafovut gʻoyat kuchaydi. Taraqqiy qilgan mamlakatlarda demokratik qadriyatlar rivojlangan boʻlsa, qoloq mamlakatlarda avtoritarizm, demokratiyaga zid boʻlgan ijtimoiy munosabatlar avj oldi, xalqaro xavfsizlikka qarshi tahdidlar paydo boʻldi. Buni terrorchilik, ekstremizm koʻrinishlari vujudga kelganligi tasdiqlaydi; 2) xalqaro iqtisodiy munosabatlarda paydo bulga n global muammolar — jahon xoʻjalik tizimi vujudga kelib, unda asosan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar ustunligi qaror topdi. Iqtisodiyoti haddan tashqari rivojlangan mamlakatlar, transnatsional korporatsiyalar jahon iqtisodiyotini boshqarayotgan bir paytda, ikkinchi tomonda ularga karam, iqtisodiyoti juda ham past darajadagi mamlakatlar mavjuddir. Jahonda iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yutuqlariga qaramasdan boy va kambagal mamlakatlar oʻrtasidagi farq oʻsib bormoqsa. 20-asr oxirida rivojlangan mamlakatlar jahon yalpi milliy mahsulotining 86 %ini ishlab chiqargan boʻlsa, kambagʻal davlatlar atigi 1 %ni ishlab chiqardi. Ayrim mamlakatlar rivojlangan davlatlardan juda katta miqdorda qarzga botdi. Natijada ular siyosiy jihatdan mustaqil boʻlsada, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarga qaramdir. Jahon iqti-sodiy munosabatlaridagi globalla-shuvning salbiy oqibatlari ham mavjud. Mas, milliy bozorni siqib qoʻyadi, ishsizlikni, fermerlarning sinishini kuchaytiradi. Bu globalla-shuvga qarshi harakatni keltirib chiqardi — Yevropaning bir necha shaharlarida norozilik namoyishlari boʻlib oʻtdi. Global iqtisodiy jarayonlar jahon miqyosida harakat qiluvchi moliyaviyiqtisodiy jinoyat guruhlarini vujudga keltirdi; 3) ijtimoiy sohada vujudga kelgan global muammolar — jahon aholisi muttasil koʻpayib borishi natijasida Osiyo va Afrika mamlakatlarida oziq-ovqat, ichimlik suv tanqisligi kuchayib, bu hol boshqa mamlakatlarda ham kuzatilayotgani, jahon aholisining muayyan qismi ocharchilikni boshdan kechirayotgani, savodsiz ekanligi, axborot-texnologiya va umuman fan-texnika inqilobi samaralaridan bahramand emasligi, butun insoniyatga xavf tugʻdiruvchi kasalliklar (mas, OITS) tez tarqalayotganligi shunday muammolar sirasiga kiradi; 4) inson va tabiat oʻrtasidagi muno s a batl arning buzilishi natijasida vujudga kelgan global muammolar — ular katoriga dengiz va suv havzalarining bulgʻanishi, oʻrmon maydonlarining tobora qisqarishi, atmosfera ozon qatlamining yoʻqolib borishi kabilar kiradi. Xatarli kimyoviy moddalarning haddan tashqari koʻp ishlatilishi natijasida qishloq xoʻjaligida ekin ekiladigan yerlarning katta qismi yaroqsiz holatga kelish xavfi kuchaydi. Sobiq SSSRda qishloq xoʻjaligi sohasida texnokratik siyosat yuritilishi oqibatida Orol dengizi suvi kamayib, gʻoyat mushkul ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Global muammolarga qarshi kurashda jahon hamjamiyatini birlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov oʻz asarlarida, turli xalqaro anjumanlarda soʻzlagan nutqlarida Markaziy Osiyoda global muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni bartaraf etish yoʻllarini koʻrsatib berdi, bu muammolarni hal qilish xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni taʼminlashning muhim sharti ekanligiga jahon jamoatchiligi eʼtiborini karatd
IQTISODIYOTNING GLOBAL MUAMMOLARI
Iqtisodiy va ilmiy-texnik aloqalarni xalqarolashtirish inson tsivilizatsiyasining global muammolarini oshirishga olib keldi. Bu, birinchi navbatda, harbiy tahdid muammolari, dunyoning muhim qismi, oziq-ovqat, energetika va boshqa krizislar kam rivojlanganligini o'z ichiga oladi. Ular jahon va milliy reproduktsiya tuzilishiga, iqtisodiy jarayonlarning dinamikasiga ta'sir ko'rsatadi.
Global muammolarning xarakterli xususiyati ularning ijtimoiy rivojlanish uchun muhimligi o'lchovidir. Bu ijtimoiy nizolarni hal qilishda atrof-muhit va xavfsizlik muammolari va boshqalar uchun amal qiladi. Bundan tashqari, tabiat qonunlarini o'rganish va ishlatmasdan jamiyatni rivojlantirish qonunlarini bilish mumkin emasligi sababli, har qanday global jarayonga aralashish muqarrar ravishda ko'plab sohalarga tarqalgan zanjirli reaktsiyalarni talab qiladi.
Global qarama-qarshiliklarning yana bir o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning manbalari asosan ijobiy, ya'ni odamlarning ishlab chiqarish va farovonligini oshirish bilan bog'liq.
Global muammolarni tavsiflash uchun xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan tasnifdan foydalanishingiz mumkin.
1.Insoniyatning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vazifalari bilan bog'liq muammolar:
jahon urushining oldini olish;
kosmosning noilitarizatsiyasi;
qurol poygasi va qurolsizlanishning oldini olish;
jahon ijtimoiy taraqqiyoti uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, kam rivojlangan mamlakatlarning rivojlanishidagi kechikishlarni bartaraf etish.
2.Inson, jamiyat va NTR o'rtasidagi munosabatlar bilan bog'liq muammolar majmuasi:
NTR yutuqlaridan foydalanish samaradorligi;
demografik siyosatni olib borish;
ta'lim tizimini takomillashtirish;
texnologiyalarning insonga salbiy ta'sirini bartaraf etish.
3.Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va atrof-muhit bilan bog'liq muammolar:
xom-ashyo, energetika va oziq-ovqat muammolarini hal qilish;
dunyo okeanining kosmik va boyliklarini tinch o'rganish;
demokratiya tanqisligini bartaraf etish va repressiyaga qarshi kurash.
Ushbu tasnif faqat jahon hamjamiyati oldida turgan ustuvor vazifalarni ta'kidlaydi
2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o`rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo`lgan yo`li bosib o`tildi. Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol ta`sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga aylanmoqda, iqtisodiy o`zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini barcha jabxalarni tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy elementi sifatida qaraladi. Umumiy holda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi - 1. Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish; 2. Bozorni amal qilishi uchun qulay sharoit yaratish; 3. Iqtisodiy o`sishning barqaror darajasini ta`minlash; 4. Iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlarni boshqarish; 5. Ijtimoiy taraqqiyotni ta`minlash; 6. Ekologik va demografik muammolarni xal etish hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi turli uslublar bilan amalga oshiriladi. Ulardan: iqtisodiy, qonuniy-ma`muriy va sudlov. Ushbu uslublar turli vositalardan foydalangan holda turli usullar orqali amalga oshiriladi
Xususiy tarmoq va tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotda tutgan o`rni hamda ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. Biznes va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning mikroiqtisodiy siyosati. Davlat mikroiqtisodiy siyosatining asosiy yo`nalishlari. Davlatning xususiy tarmoq va tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishining usul va vositalari. Davlat tomonidan ishbilarmonlik-biznes uchun amaliy qulay sharoit va muhitning tu`gdirib berilishi. O`zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini ra`gbatlantirish va qo`llab-quvvatlash tizimi.Tadbirkorlik sub`ektlari huquqlarining ustuvorligi haqidagi printsipning joriy etilishi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini ra`gbatlantirish uchun berilgan imtiyoz va preferentsiyalar.O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari va ularni himoya qilishda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining vazifalari. O`zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari. Xususiy mulk va sektorning ustuvorligini amalda ta`minlash, uni qo`llabquvvatlash va dahlsizligini kafolatlashning istiqbol yo`nalishlari
3. Korxonaning moliyaviy resurslari- bu joriy xarajatlarni ta'minlash, moliyaviy majburiyatlarni bajarish va ishchilarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va iqtisodiy rag'batlantirishni ta'minlash uchun xarajatlarni amalga oshirish uchun mo'ljallangan daromad va tashqi tushum shaklidagi mablag'lar to'plamidir. Moliyaviy resurslarni shakllantirish turli xil manbalar orqali amalga oshiriladi, ular ichki va tashqi qismlarga bo'linadi. Ichki manbalar o'z va unga tenglashtirilgan mablag'lar hisobiga shakllanadi va boshqaruv natijalari bilan bog'liq. Tashqi manbalar korxonaga tashqi tomondan manbalar oqimini anglatadi.
Moliyaviy resurslarning dastlabki shakllanishi korxonani tashkil etish paytida ustav kapitali (ustav kapitali yoki qo'shma kapital) tashkil topgan paytga to'g'ri keladi.
Ushbu mablag'lar to'lash va qaytarish asosida korxonaga vaqtincha foydalanish uchun o'tkaziladi. Qayta taqsimlash tartibida shakllangan moliyaviy resurslarning bir qismi sifatida, yilda so'nggi yillarda rivojlanayotgan sug'urta bozorining roli tobora ortib bormoqda, bu kompaniyaga xatarlar uchun sug'urta tovonini taqdim etadi. Mamlakatda amalga oshirilgan davlat mulkini xususiylashtirish muassislarning ulushi, ulushi va boshqa badallari shaklidagi yangi moliyaviy manbalarni, shuningdek boshqa korxonalar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlardan daromadlarni, moliya-kredit muassasalaridagi depozit hisobvaraqlaridagi mablag'larni saqlashdan olingan daromadlarni, mulkni ijaraga berish.
Rolining sezilarli darajada pasayishiga alohida e'tibor qaratish lozim byudjet mablag'lari ... Yaqin o'tmishda ular moliyaviy resurslarda muhim o'rin egallashgan va korxonalar ularni ko'pincha bepul ravishda olishgan. Hozirgi vaqtda byudjet va tarmoq moliyaviy manbalari kompaniyaning moliyaviy resurslari tarkibida tobora kichikroq rol o'ynaydi va xarajatlarning qat'iy cheklangan ro'yxatiga mo'ljallangan. Korxonalarning moliyaviy resurslari tarkibi bir xil emas va u korxonaning tashkiliy-huquqiy shakliga, shuningdek uning turi va sanoatiga bog'liqdir. Moliyaviy resurslardan foydalanish yo'nalishlari.
Tijorat tashkilotining asosiy vazifasi daromadni ko'paytirishdan iborat bo'lganligi sababli, moliyaviy resurslardan foydalanish yo'nalishini tanlash muammosi doimo paydo bo'ladi: tijorat tashkilotining asosiy faoliyatini kengaytirish uchun investitsiyalar yoki boshqa aktivlarga investitsiyalar. Ma'lumki, foydaning iqtisodiy qiymati eng foydali aktivlarga investitsiyalar natijasida natija olish bilan bog'liq.
-Tijorat tashkilotining moliyaviy resurslaridan foydalanishning quyidagi asosiy yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
-Kapital qo'yilmalar.
-Aylanma mablag'larni kengaytirish.
-Ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish ( Ilmiy-tadqiqot ishlari).
Soliqlarni to'lash.
-Boshqa emitentlarning qimmatli qog'ozlariga, bank depozitlariga va boshqa aktivlarga joylashtirish.
-Daromadni tashkilot egalari o'rtasida taqsimlash.
-Tashkilot xodimlarini rag'batlantirish va ularning oila a'zolarini qo'llab-quvvatlash.Xayriya maqsadlari.
4. Iqtisodiy globallashuv – bu tarixiy jarayon bo‘lib, inson kashfiyotlari va texnologik taraqqiyotning natijasidir. U jahon iqtisodiyotida integratsiyalashuv jarayonlarining jadallik bilan o‘sib borishini (xususan, savdo va kapital oqimlari orqali) anglatadi. Bu tushuncha ba’zan insonlar (ishchi kuchi) va ilm-fanning (texnologiya) xalqaro hududlar bo‘ylab harakatini ifodalashda ham ishlatiladi. Bundan tashqari, globallashuv tushunchasi keng madaniy, siyosiy va iqtisodiy holat bilan bog‘liq o‘lchovlarni ham qamrab oladi. Bu tushunchaning ishlatilishi XX asrning 80- yillarida ommaviy tus olgan bo‘lib, u o‘zida xalqaro o‘tkazmalarni amalga oshirishni soddalashtiruvchi va tezlashtiruvchi texnologik imkoniyatlarni aks ettirgan. U inson iqtisodiy faoliyatining turli darajalarida asrlar davomida amal qilib kelgan o‘sha bozor kuchlarining[1] milliy chegaralarni e’tiborga olmay uzluksiz kengayishini anglatadi
5.Keys
1-javob. Davlat mulkini uning tasarrufidan chiqansh jarayonida, avvalombor, xususiylashtirish yo‘li bilan yaxshi iqtisodiy natijalarga erishgan mamlakatlar tajribasidan to‘laroq foydalanish va ular yo‘l qo‘ygan xatolar takrorlanmasligi kerakki, bu bilan bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta‘minlashi mumkin.
Huquqiy jihatdan xususiylashtirilgan barcha korxonalarga erkin iqtisodiy xo‘jalik yuritish huquqi berilishi va davlat chiqarish sohalariga yangi ishbilamionlar, aholining faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan hamda mulk shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo‘lib qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. Davlat mulkini xususiylaslitirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urfodatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutadi.
Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari bu ijara munosabatlarini rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu jarayon ma‘lum tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik asosida, oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga oshirilib, u mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur yetkazmasligi, shu bilan birga iste‘molchilar manfaatlariga ham zid bo‘lmasligi zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyadan samarali foydalanish, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga bozorda narxlarning pasayishiga erishish yo‘li bilan aholining moddiy farovonligning oshishiga erishish talab etiladi.
2-javob «Korxonani boshqarishning samaradorligi, maqsadlarni shakllantirish va amalga oshirishga qanchalik kam vaqt sarflansa, shunchalik yuqori bo’ladi. Bunga korxona rahbari va boshqaruv funksiyalarini bajarishga mas’ul bo’lgan boshqa shaxslarning tajribasi va malakasidan tashqari, boshqaruv amaliyoti va ish tartibiga sarflanuvchi vaqtning qisqartirilishi, boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga oshirishni oqilona tashkil qilish bo’yicha chora-tadbirlar majmuasini qo’llash hisobiga erishiladi.
3-javob. Xalqaro moliya — xalqaro moliyaviy resurslar m ajm uini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya m unosabatlari muayyan m aqsadlarni am alga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsim lash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy m unosabatlarni ifodalaydi. X alqaro moliya m unosabatlari o‘ziga xalqaro valuta m unosabatlari, xalqaro kredit m unosabatlari, xalqaro investitsiya m unosabatlari, xalqaro savdo m unosabatlari, xalqaro soliq m unosabatlari, xalqaro lizing m unosabatlari, m am lakatlar to‘lov balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi m unosabatlarni qam rab oladi.
Xalqaro moliya tashkilotlari — jahon iqtisodiyoti barqarorligini ta ’m inlash uchun moliya va valuta-kredit m unosabatlarini tartib424 ga solish maqsadlarida davlatlararo kelishuv asosida tashkil etilgan xalqaro tashkilotlarni ifodalaydi
4-javob. O`zbekiston Respublikasi hududlari ijtimoiy-iqtisodiy darajasi va iqtisodiy-tabiiy
salohiyatidagi farqlar ularni istiqbolda hududiy va tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan
holda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish jarayonlarini takomillashtirishni
taqozo etadi.
Hududni iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish strategiyasini asoslashning quyidagi
yo`nalishlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir:
- hudud rivojlanishini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida iqtisodiy va ijtimoiy
jarayonlarni tahlil qilish; bu bosqichda hududning erishgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish
darajasi tahlil qilinadi;
- hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish strategiyasini asoslash; rivojlanishni prognoz
qilish; strategiya asoslanib, hudud rivojlanishini tartibga solish metodlari tanlanadi;
- kontseptsiya ishlab chiqish va hudud rivojlanishini davlat va bozor mexanizmlari orqali
tartiblash metodlarini tanlash;
- hududning moliyaviy resurslari o`sishini prognoz qilish; byudjet daromad qismini
kengaytirish va mustahkamlash yo`llarini izlash; byudjet daromad qismini to`ldirishning
yangi manbalarini aniqlash, turli mulkchilik shakllariga asoslangan tadbirkorlikdan, xorijiy
investorlardan va nobyudjet jam`garmalaridan qo`shimcha mabla`glarni jalb etish1.
Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturini tuzishda ma`lum tamoyillarga asoslanish
kerak bo`ladi. Bu tamoyillar mintaqaviy iqtisodiy fan nuqtai nazaridan quyidagilardan iborat
bo`lishi mumkin:
- hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash choratadbirlarining maqsadliligi;
- hududni rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari bo`yicha resurslarni to`plash va yo`naltirish;
- belgilangan harakatni nazorat qilish va tartiblash imkoniyatlarining ochiqligi;
- hudud rivojlanishini qo`llab-quvvatlashning individualligi;
- qo`llab-quvvatlash mexanizmining ta`sirchanligi;
- respublika va mahalliy hokimiyat organlarining hamkorligi hamda ular faoliyatining
uy`gunligi.
Hududiy dasturlarni ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi hududiy rivojlanishni davlat
tomonidan tartibga solishning muhim yo`nalishi hisoblanadi.
Hududiy dasturlarni bajarishga to`sqinlik qiladigan holatlar va omillarni aniqlash muhim
ahamiyatga egadir.
Hududlarni rivojlantirish bo`yicha qabul qilinadigan dasturlarning bajarilishiga ko`pgina
hollarda quyidagi omillar to`sqinlik qilishi mumkin:
- respublika va hududiy maqsadli dasturlarni tanlashning sinalgan tizimlarining mavjud
emasligi, ularni amalga oshirish ketma-ketligining yetarli darajada asoslanmaganligi;
- respublika tarmoq dasturlari hududiy jihatlarining yetarli darajada ishlanmaganligi;
- tarmoq dasturlari hududiy jihatlari monitoringining yo`qligi;
- respublika va hududiy dasturlarni amalga oshirish mexanizmining mustahkam emasligi;
Respublika va hududiy dasturlarni ishlab chiqishda maqsadli-dasturlash uslubidan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu uslub pirovard natijaga erishish uchun iqtisodiy
resurslarni yo`naltirishni ta`minlashni ifodalaydi. Uning yordamida eng muhim iqtisodiy,
ijtimoiy va ilmiy-texnikaviy rivojlanish muammolari hal etiladi. Bu muammolar amalda
tarmoqlararo yoki hududlararo tavsifga ega bo`lib, xalq xo`jaligi ahamiyatiga ega bo`ladi.
Maqsadli dasturlar o`rta va uzoq muddatga mo`ljallab korxona, mamlakat va xalqaro
miqyosda tuziladi. Dasturlar o`z ichiga pirovard va oraliq maqsadlarni, vazifalarni, ularni
amalga oshirish chora-tadbirlarni, resurslar ta`minotini olishi kerak.
Dastur maqsadi o`lchamga ega bo`lishi, chora-tadbirlar tizimi esa pirovard va oraliq
maqsadlarni amalga oshirish nuqtai nazaridan ishlab chiqilishi lozim.
Maqsadli hududiy dasturlar hududiy rivojlanishni tartibga solishning samarali metodi sifatida
davlat, mahalliy, jamoaviy, shaxsiy manfaatlarni uy`gunlashtirishi hamda jamiyatning barcha
aholi tabaqalarini davlatning hududiy siyosatini amalga oshirishga da`vat etadigan,
yo`naltiradigan bo`lishi kerak. Shuningdek, hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish
dasturlari mamlakatda amal qilayotgan qonunlar, huquqiy me`yoriy xujjatlar asosida ishlab
chiqilishi lozim.
Hududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishdan
ko`zlangan asosiy maqsad hududiy iqtisodiyotni uning tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan samarali
foydalanish va tashqi manbalarni jalb etish yo`li bilan mutanosib va oqilona rivojlantirishdan
iboratdir.
Ushbulardan kelib chiqib, hududiy dasturlarni ishlab chiqishda qo`yidagi vazifalarni
bajarishga alohida e`tibor qaratish lozim bo`ladi;
- hudud ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini umumiy baholash va iqtisodiy rivojlanishning asosiy
tendentsiyalari, iqtisodiy o`sish muammolarini va rezervlarini aniqlash;
- hududning mahalliy mineral-xom ashyo, yer-suv va mehnat resurslaridan foydalanishning
miqdor va sifat darajalarini tahlil qilish;
- hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish, istiqbolli
tarmoqlar va hududning ixtisoslashish sohasini, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlari
rivojlanishining ustuvor yo`nalishlarini aniqlash;
- maxalliy qishloq xo`jaligi va mineral xom ashyolardan samarali foydalanishga asoslangan,
yangi eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarishlarni shakllantirishning aniq yo`llarini
belgilash, jahon darajasidagi tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish bo`yicha kam chiqindili va
chiqindisiz texnologiyalar bilan jihozlangan yangi korxonalarni vujudga keltirish;
- hududda qulay, jozibador investitsion muhitni yaratish, xorijiy investorlar, mahalliy
korxonalar, tadbirkorlar, aholi mabla`glari va resurslarini kengroq jalb etish;
- aholini ijtimoiy himoyalash va mehnat resurslarining oqilona bandligini ta`minlash
mexanizmini ishlab chiqish;
- xo`jalik sub`ektlari o`rtasida raqobat sharoiti va to`laqonli bozor infratuzilmasini vujudga
keltirish;
- hududni oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa ommaviy iste`mol mollari bilan o`zini-o`zi
ta`minlashini oshirish;
- qishloq aholi punktlarini ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirishni jadallashtirish uchun qulay
sharoitni shakllantirish. Buning uchun hududga mahalliy soliqlar bo`yicha imtiyozlar berish
maqsadga muvofiqdir.
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini har tomonlama qo`llab-quvvatlash,
ra`gbatlantirish orqali uning hudud yalpi ichki mahsulotidagi ulushini oshirish;
- hududning tashqi iqtisodiy faoliyatini kengaytirish, eksport va import tarkibini
oqilonalashtirish, hududda faoliyat yuritayotgan xorijiy investitsiyali korxonalar faoliyatini
yanada yaxshilash va yangi qo`shma korxonalarni tashkil etish.  VARIANT № 15
1.Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishda ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni baholash
2. Korxonada kadrlar salohiyatidan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari
3. Global moliyaviy bozorlarning shakllanishi, global moliyaviy bozorlarning amal qilishi va ularni tartibga solish vositalari
4. Hududni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish yo‘nalishlarini belgilash
5. Keys. Korrupsiya-jamiyat va davlatning chirishidan iborat ijtimoiy hodisa bo‘lib, bunda davlat xizmatchilari, davlat funktsiyalari va o‘zga boshqaruv funktsiyalarini, jumladan, xususiy sektordagi funktsiyalarni bajarish vakolatlariga ega bo‘lgan boshqa shaxslar o‘z xizmat mavqeidan, egallab turgan lavozimining maqomi va obro‘sidan xizmat manfaatlari hamda belgilangan huquq va axloq, qoidalariga xilof tarzda shaxsiy boyish yo‘lida foydalanadilar.
Savol:
1. Korrupsiyani iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi g‘ayri ijtimoiy hodisa deyish mumkinmi?

Javoblar.

1-javob: Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturini ishlab chiqish uchun, avvalambor, hududdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni umumiy baholash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagilar amalga oshiriladi:
1. Hududning otgan davrdagi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga tavsif beriladi. Bunda hududning sanoat, qishloq xojaligi va ijtimoiy salohiyatini baholashga alohida etibor qaratilishi lozim boladi.
2. Hududning iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanish darajasi va ahvoli to’g’risidagi tahlilga asoslanib, uning rivojlanishidagi ijobiy va salbiy tendensiyalar, iqtisodiy rivojlanish rezervlari va foydalanilmagan imkoniyatlari aniqlanadi. Shuningdek, kelgusida hal etilishi lozim bolgan muhim iqtisodiy va ijtimoiy muammolar aniqlanadi.
3. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning natijalari, kop ukladli iqtisodiyotning vujudga kelishi va rivojlanishi, shuningdek, hududiy bozor infratuzilmasi ahvoli baholanadi.
4. Hududdagi tarmoqlar va yirik sanoat korxonalarining o`tgan davrdagi faoliyati tahlil qilinadi, ularning ish natijalari yoki orqada qolishining sabablari va omillari aniqlanadi.
5. Sanoat rivojlanishi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishi darajasi belgilanadi, ishlab chiqarish quvvatlarini eksportga yonaltirilgan va import ornini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishga qayta ixtisoslashtirish va kengaytirish uchun qoshimcha zahiralar va resurslar aniqlanadi. Hudud imkoniyatlarini hisobga olgan holda ustuvor ahamiyatli tarmoqlar va ishlab chiqarishlar aniqlanadi.
6. Hudud aholisini ozida ishlab chiqarilgan qishloq xojaligi mahsulotlari bilan taminlanganligi, ularni hududdan chiqarish va kiritish balansi, agroresurs salohiyatidan foydalanish samaradorligi, shuningdek, qishloq xojaligi ekinlari hosildorligi, va chorva mollari mahsuldorligining osishi (pasayishi) omillari hamda sabablari baholanadi.
Yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda hududning ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatini baholashimiz mumkin va shundan so’ng Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishimiz mumkin bo’ladi.
2-javob: Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning innovatsion tavsifi, uni yuqori darajadagi fan sig‘imi, mahsulot sifati masalalarining muhimligi, xodimlarga bo‘lgan talabni o‘zgartirib, mehnatga ijodiy munosabatning va yuqori kasbiy mahorat ahamiyatini oshirib yubordi. Bu xodimlarni boshqarishni ijtimoiy — ruhiy masalalarida, uslub va tamoyillarida tubdan o‘zgarishni taqozo qilib qoldi. Mehnat resurslarini boshqarish tamoyillaridagi o‘zgarishlar, zamonaviy sharoitda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan motivlashtirish siyosatini amalga oshirishga yo‘naltirilgan. Motivlashtirish siyosati mulkchilikning jamoa shakllarini rivojlantirish sharoitida xodimlarni boshqarishga jalb qilish umumiy maqsadlarga erishish uchun ma‘muriyatni xodimlar bilan hamkorligini kengaytirishga qaratilgan. Bu o‘z navbatida xodimlar potensial qobiliyatlarini rivojlantirishga, intensiv va mahsuldor mehnat qilishga, mehnatga ijodiy munosabatda bo‘lishiga undaydi. Xodimlarni boshqaruvchilarning bosh maqsadi ishlab chiqarish, ijodiy mahsuldorlikni oshirishni boshqarish xodimlar sonini kamaytirishga qaratilgan bo‘ladi; - xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqish; - xodimlarni ishga qabul qilish va bo‘shatish qoidalarini ishlab chiqish, xodimlarni o‘qitish va malakasini oshirish bilan bog‘liq masalalar mutaxassis menejerlarning mustaqil kasb turidir.
Menejerning vazifasi: - agar muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, unda bo‘ysunuvchilarni ayblamay shaxsiy mas‘uliyatni o‘ziga olishi;
- xodimlar talantini va kasbiy malakasini yanada o‘sishiga imkoniyat yaratish;
- belgilangan maqsadga erishish natijalarini tekshirishi, ammo buyruq berish orqali xodimlar tafakkuriga tazyiq o‘tkazmasligi;
- xodimlar kamchiliklari va muvaffaqiyatsizliklariga xolislik bilan yondashish;
- xodimlarni individual xususiyatlarini hisobga olish: har biriga o‘ziga xos yondashish;
- xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash, o‘zaro harakatga omillash orqali belgilangan maqsadlarga erishish;
- har bir xodimga uning mehnat natijalarini his qilishiga yordam berish;
- xodimlarni birgalikda harakatga qobiliyatli qilish, ular harakatiga natijali va samarali tus berish, individual xususiyatlarini yuzaga chiqarishga imkoniyat tug‘dirish.
Menejerlarga ma‘lum darajada mas‘uliyat ham yuklanadi: xodimlar ishini baholash, so‘nggi natijalar bo‘yicha zaruriy rag‘batlantirishni belgilash, ishchi brigadalar, maqsadli guruhlar faoliyatini tashkil qilish va nazorat, konfliktli vaziyatlarni yechish va ular faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish. Umumiy choralar quyidagilardan iborat: bo‘ysunuvchilarning o‘z rahbarlariga bajaradigan ishlar hamda kelajak rejalar bo‘yicha hisobotlarni taqdim qilishi, bunday hisobotlar boshqarishning barcha darajadagi xodimlari tomonidan kun, oy, kvartal, yil yakuni bo‘yicha taqdim etiladi;
—boshqarishning yuqori darajasida ishlab chiqarish bo‘linmalari va markaziy xizmat rahbarlari ishtirokida haftalik operativ yig‘ilishlar o‘tkazish. Bunday yig‘ilishlarda joriy davrning dolzarb masalalari bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘linmalari rahbarlarining hisobotlari eshitiladi, qabul qilingan qarorlar bo‘yicha aniq choralar muhokamasi o‘tkaziladi, ular yig‘ilishda ma‘qullangandan so‘ng ijro etish uchun qabul qilinadi. Operativ yig‘ilishlarning o‘tkazilishi firma prezidenti yoki bosh ma‘muriga firma ishlarining joriy holati bilan tanishish va uning xo‘jalik faoliyatiga to‘xtovsiz tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi.
3-javob: Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim o’ziga xos xususiyatlaridan biri – turli mamlakatlar va xo’jalik mintaqalari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning o’sib borishi hisoblanadi. Jahon xo’jaligi uzoq davrlar mobaynida shakllanib va rivojlanib kеldi. Jahon xo’jaligi shakllanishining to’rtta bosqichini ajratib ko’rsatadi:
Birinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuvidan oldingi davrda vujudga kеlib, dastlab o’sha davrdagi kishilar jamoalari yoki qabilalari o’rtasida paydo bo’lgan savdo ayirboshlashuvi kеyinchalik tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan turli mamlakatlar o’rtasidagi doimiy tovar almashuvi – xalqaro savdoning paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib kеldi.
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuv davriga to’g’ri kеlib, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kеlishi va tadbirkorlarning ko’proq foyda olishga intilishi tashqi savdoni dеyarli barcha milliy xo’jaliklarning tarkibiy qismiga aylantirib qo’yishi natijasida XVIII-XIX asrlarda rivojlangan jahon bozori paydo bo’ldi.
Uchinchi bosqich XIX-XX asrlarga to’g’ri kеlib, bu davrda jahon xo’jaligi tizimi shakllandi.
To’rtinchi bosqich XX asrning 60-yillaridan boshlab, ya’ni ko’plab mustamlaka mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bo’lishi natijasida zamonaviy jahon iqtisodiyotida ijobiy o’zgarishlarning yangi tеndеntsiyalarini paydo bo’lishi bilan bog’liq.
Bu tеndеntsiyalar quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik;
- ishlab chiqarishning baynalminallashuvi;
- jahon miqyosidagi bozor makonlarining kеngayishi;
- jahon xo’jaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
«Jahon xo’jaligi», «butunjahon xo’jaligi», «jahon iqtisodiyoti» tushunchalari bir xil ma’noni anglatib, ba’zi manbalarda ularning kеng va tor ma’nolari farqlanadi2. Kеng ma’nosiga ko’ra, jahon xo’jaligi – bu jahondagi barcha milliy iqtisodiyotlarning yig’indisidir. Tor ma’nosiga ko’ra – bu milliy iqtisodiyotlarning faqat tashqi dunyo bilan o’zaro aloqada bo’lgan qismlari majmuidir. Biroq, bu ikkala ma’no o’rtasidagi tafovut borgan sari sеzilmay qolmoqda, chunki barcha mamlakatlarda tashqi dunyo bilan bеvosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan tarmoq yoki sohalar tobora kamayib bormoqda. Dеmak, jahon xo’jaligi – bu xalqaro mеhnat taqsimoti, savdo, ishlab chiqarish, moliyaviy, ilmiy-tеxnikaviy va boshqa iqtisodiy aloqalari kuchaygan turli mamlakatlar xo’jaliklari umumiy tizimidir.
4-javob: Hududni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish yonalishlari belgilanadi.
Rivojlantirish dasturlarini amalga oshirishning asosiy yonalishlari quyidagilardan iborat bolishi maqsadga muvofiqdir. Dasturda hududni iqtisodiy va ijtimoiy istiqbolda rivojlantirishning asosiy yonalishlari va korsatkichlari bayon qilinadi. Bunda asosiy etibor yangi ishchi orinlari, tabiiy, moliyaviy, mehnat resurslari, ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanishga qaratiladi. Bu yonalishlar quyidagi tadbirlarga qaratilishi lozim:
1. Hududning istiqboldagi ehtiyojlari va hududlararo ayriboshlash imkoniyatlarini kengaytirish asosida iqtisodiy maqbul tarmoq va ishlab chiqarishlar aniqlanadi. Istiqbolda tarmoqlarni rivojlantirishning iqtisodiy korsatkichlari, tarmoq tarkibining ozgarishi, eksportga yonaltirilgan va import ornini bosuvchi mahsulotlar hajmi prognoz qilinadi. Bunda amaldagi korxonalarni texnik, texnologik va tashkiliy jihatdan yangilash muammolariga alohida etibor qaratiladi. Buning uchun ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish yanada chuqurlashtiriladi, nisbatan kichik korxonalar rivojlantiriladi. Bu korxonalarda mahalliy mineral-xom ashyo va qishloq xojalik resurslaridan foydalaniladi.
2. Hududda yangi korxonalarni qurish, faoliyat yuritayotgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish, ixtisosligini ozgartirish zarurligi asoslanadi; yirik obektlarga qoshimcha mablaglar jalb qilish hisob-kitoblari amalga oshiriladi.
3. Qishloq xojaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning osish suratlari, ekin maydonlari tarkibining ozgarishi, qishloq xojalik mahsulotlari ishlab chiqarishning natural hajmi prognoz qilinadi. Shuningdek, qishloq xojaligi ekinlari hosildorligi hamda chorva mollari mahsuldorligini oshirish yollari va manbalari belgilanadi. Yangi texnologiyalarni joriy etish kozda tutiladi.
4. Hududda xom ashyolarni, qishloq xojaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan tugallangan sikldagi ishlab chiqarish tarmoqlari, qishloq xojaligi mahsulotlarini saqlash va sotish shaxobchalarini vujudga keltirish, xorijiy investitsiyali qoshma korxonalarni vujudga keltirish orqali yangi zamonaviy texnologiyalarni, xojalik yuritish shakllari va boshqarish usullarini joriy etish.
5. Ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va tabiiy resurslardan foydalanish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida transport tizimi va kommunikatsiyalarni rivojlantirish istiqbollarini asoslash.
6. Mulkdorlar sinfini vujudga keltirish boyicha vazifalarni hal etish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qollab-quvvatlash, ularning iqtisodiyotdagi ulushini kopaytirish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish kolami, parametrlari belgilanadi. Bunda tashqi savdo tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga, mahalliy xom ashyo resurslarini hisobga olgan holda xorijiy investitsiyali korxonalarni rivojlantirishga alohida e`tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir.
8. Dasturda tabiiy tashqi muhitni, tabiatni muhofaza qilish, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish tadbirlari, kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish chora-tadbirlari ham oz ifodasini topadi. Har bir hududiy dasturda uni amalga oshirish mexanizmi kozda tutilishi kerak. Bu mexanizmda dasturni moliyaviy, iqtisodiy resurslar bilan taminlanishi muhim orin tutadi. Dasturni ishlab chiqishda har bir tadbir va tarmoq boyicha turli resurslarga bolgan talab, ehtiyoj hisob-kitob qilinadi. Shundan song dastur boyicha uning resurslar bilan taminlanish manbalari aniqlanadi. Dasturlarda resurslar balanslashtiriladi. Maqsadlar va resurslar ortasidagi muvofiqlik taminlanadi. Dasturlarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashtirishda, avvalambor maxalliy resurslar va imkoniyatlar hisobga olinadi. Joylardagi mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari mahalliy byudjet, tadbirkorlar va korxonalar oz mablaglari, fermer va dehqon xojaliklari, aholi mablaglarini jalb qilinadigan xorijiy investorlar, hududdan tashqaridagi tashkilot, korxonalar mablaglarini hamda bank kreditlarini hududiy dasturni amalga oshirishga jalb qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishlari lozim boladi. Shuningdek, hududiy dasturlarni amalga oshirishda respublika byudjeti va byudjetdan tashqari jamgarmalar, Ozbekiston Respublika taraqqiyot va tiklanish jamgarmasi mablaglarini ham jalb etish mumkin. Dasturlarni ishlab chiqishda undan kutilayotgan natijalar qanday bolishi oldindan belgilanishi lozim. Dasturlarni amalga oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy natijalari sifatida hududiy yalpi ichki mahsulot, sanoat va qishloq xojaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning osish suratlari, umumiy hajmi aholi jon boshiga ishlab chiqarish suratlari olinadi. Shuningdek, aholi turmush darajasi va uning ish bilan bandligi, aholi jon boshiga daromadlarning osishi, hudud aholisining gaz, elektr energiya, toza ichimlik suvi, uy-joy bilan taminlanishining yaxshilanishi, hududning ozini-ozi oziq-ovqat, boshqa istemol tovarlari bilan taminlanishining yaxshilanishi korsatkichlari dasturlarning bajarilishi natijalari hisoblanadi. Dasturlarning bajarilishini tashkiliy jihatdan taminlash muhim ahamiyat kasb etadi. Dasturlarni amalga oshirishda butun masuliyat joylardagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari zimmasiga yuklatiladi. Maqsadli hududiy dasturni ekspert baholash, umumiy nazorat qilishni Vazirlar Mahkamasining tegishli boshqarma va bolinmalari amalga oshiradilar. Bunda respublika hukumati va joylardagi mahalliy hokimiyat organlarining maqsadli hududiy dasturlarni ishlab chiqish, amalga oshirishdagi vakolatlari hamda vazifalari aniq belgilanishi lozim bo`ladi.
5. Keys. Korrupsiyani iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi g‘ayri ijtimoiy hodisa deb atashimiz mumkin. Korrupsiya - mansabdor shaxsning oʻz mansabi boʻyicha berilgan huquqlarni shaxsiy boyish maqsadlarida bevosita suiisteʼmol qilishidan iborat amaliyot. Mansabdor shaxslarni sotib olish, ularning poraga sotilishi ham korrupsiya deyiladi. Korrupsiya butun jamiyatga katta zarar yetkazadi. Bularga ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa tarmoqlarga o’zining salbiy ta’sirini o’tkazadi. Shu jumladan korrupsiya iqtisodiy xavfsizlikka ham tahdid soluvchi ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Korrupsiya orqali iqtisodiyotda turli xil noqonuniy ishlarni ham to’g’ri bajarilgan deb qalbaki hisobotlar tayyorlash orqali soliqlardan qochish holatlari vujudga keladi. Bu esa yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga qulay shart-sharoitlar yaratib beradi. Buning oqibatida davlat budjetiga kam miqdorda soliq tushumlari amalga oshiriladi. Bu esa bora-bora mamlakatda turli xil ko’rinishdagi iqtisodiy tanglik holatlariga olib keladi. Shuningdek, iqtisodiy tanglik natijasida mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlik yuzaga keladi va mamlakatda istiqomat qilayotgan aholi o’rtasida turli qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Bularning barchasi iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soladi.
VARIANT № 16
1.Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishda ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni baholash
2. Korxonada kadrlar salohiyatidan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari
3. Global moliyaviy bozorlarning shakllanishi, global moliyaviy bozorlarning amal qilishi va ularni tartibga solish vositalari
4. Hududni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish yo‘nalishlarini belgilash
5. Keys. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki masala iqtisodiyotni tezroq barqarorlashtirish va shu 1jihatdan qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va samaradorligini oshirish, mamlakat aholisini qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talabini to‘laroq qondirish, mamlakatni oziq-ovqat bilan to‘la ta’minlash, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga ixtisoslashgan sanoat korxonalarini etarli xomashyoga bo‘lgan ehtiyojini to‘laqonli qondirish, agrar resurslar salohiyatidan maqsadli foydalanishga erishish orqali davlatimizning iqtisodiy qudratini yanada o‘stirish, mamlakat aholisini yashash farovonligini yaxshilash eng muhim masalalardan hisoblaanadi.
Savollar:
1. Oziq-ovqat xavfsizligining miqdoriy ifodasi sifatida xizmat qiladigan agrar siyosatning maqsadi nimalarni o‘z ichiga olishi lozim?
2. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda innovatsion omillarning tutgan o‘rni qanday bo‘lishi lozim?

Javoblar.

1-javob: Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturini ishlab chiqish uchun, avvalambor, hududdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni umumiy baholash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagilar amalga oshiriladi:
1. Hududning otgan davrdagi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga tavsif beriladi. Bunda hududning sanoat, qishloq xojaligi va ijtimoiy salohiyatini baholashga alohida etibor qaratilishi lozim boladi.
2. Hududning iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanish darajasi va ahvoli to’g’risidagi tahlilga asoslanib, uning rivojlanishidagi ijobiy va salbiy tendensiyalar, iqtisodiy rivojlanish rezervlari va foydalanilmagan imkoniyatlari aniqlanadi. Shuningdek, kelgusida hal etilishi lozim bolgan muhim iqtisodiy va ijtimoiy muammolar aniqlanadi.
3. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning natijalari, kop ukladli iqtisodiyotning vujudga kelishi va rivojlanishi, shuningdek, hududiy bozor infratuzilmasi ahvoli baholanadi.
4. Hududdagi tarmoqlar va yirik sanoat korxonalarining o`tgan davrdagi faoliyati tahlil qilinadi, ularning ish natijalari yoki orqada qolishining sabablari va omillari aniqlanadi.
5. Sanoat rivojlanishi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishi darajasi belgilanadi, ishlab chiqarish quvvatlarini eksportga yonaltirilgan va import ornini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishga qayta ixtisoslashtirish va kengaytirish uchun qoshimcha zahiralar va resurslar aniqlanadi. Hudud imkoniyatlarini hisobga olgan holda ustuvor ahamiyatli tarmoqlar va ishlab chiqarishlar aniqlanadi.
6. Hudud aholisini ozida ishlab chiqarilgan qishloq xojaligi mahsulotlari bilan taminlanganligi, ularni hududdan chiqarish va kiritish balansi, agroresurs salohiyatidan foydalanish samaradorligi, shuningdek, qishloq xojaligi ekinlari hosildorligi, va chorva mollari mahsuldorligining osishi (pasayishi) omillari hamda sabablari baholanadi.
Yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda hududning ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatini baholashimiz mumkin va shundan so’ng Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishimiz mumkin bo’ladi.
2-javob: Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning innovatsion tavsifi, uni yuqori darajadagi fan sig‘imi, mahsulot sifati masalalarining muhimligi, xodimlarga bo‘lgan talabni o‘zgartirib, mehnatga ijodiy munosabatning va yuqori kasbiy mahorat ahamiyatini oshirib yubordi. Bu xodimlarni boshqarishni ijtimoiy — ruhiy masalalarida, uslub va tamoyillarida tubdan o‘zgarishni taqozo qilib qoldi. Mehnat resurslarini boshqarish tamoyillaridagi o‘zgarishlar, zamonaviy sharoitda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan motivlashtirish siyosatini amalga oshirishga yo‘naltirilgan. Motivlashtirish siyosati mulkchilikning jamoa shakllarini rivojlantirish sharoitida xodimlarni boshqarishga jalb qilish umumiy maqsadlarga erishish uchun ma‘muriyatni xodimlar bilan hamkorligini kengaytirishga qaratilgan. Bu o‘z navbatida xodimlar potensial qobiliyatlarini rivojlantirishga, intensiv va mahsuldor mehnat qilishga, mehnatga ijodiy munosabatda bo‘lishiga undaydi. Xodimlarni boshqaruvchilarning bosh maqsadi ishlab chiqarish, ijodiy mahsuldorlikni oshirishni boshqarish xodimlar sonini kamaytirishga qaratilgan bo‘ladi; - xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqish; - xodimlarni ishga qabul qilish va bo‘shatish qoidalarini ishlab chiqish, xodimlarni o‘qitish va malakasini oshirish bilan bog‘liq masalalar mutaxassis menejerlarning mustaqil kasb turidir.
Menejerning vazifasi: - agar muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, unda bo‘ysunuvchilarni ayblamay shaxsiy mas‘uliyatni o‘ziga olishi;
- xodimlar talantini va kasbiy malakasini yanada o‘sishiga imkoniyat yaratish;
- belgilangan maqsadga erishish natijalarini tekshirishi, ammo buyruq berish orqali xodimlar tafakkuriga tazyiq o‘tkazmasligi;
- xodimlar kamchiliklari va muvaffaqiyatsizliklariga xolislik bilan yondashish;
- xodimlarni individual xususiyatlarini hisobga olish: har biriga o‘ziga xos yondashish;
- xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash, o‘zaro harakatga omillash orqali belgilangan maqsadlarga erishish;
- har bir xodimga uning mehnat natijalarini his qilishiga yordam berish;
- xodimlarni birgalikda harakatga qobiliyatli qilish, ular harakatiga natijali va samarali tus berish, individual xususiyatlarini yuzaga chiqarishga imkoniyat tug‘dirish.
Menejerlarga ma‘lum darajada mas‘uliyat ham yuklanadi: xodimlar ishini baholash, so‘nggi natijalar bo‘yicha zaruriy rag‘batlantirishni belgilash, ishchi brigadalar, maqsadli guruhlar faoliyatini tashkil qilish va nazorat, konfliktli vaziyatlarni yechish va ular faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish. Umumiy choralar quyidagilardan iborat: bo‘ysunuvchilarning o‘z rahbarlariga bajaradigan ishlar hamda kelajak rejalar bo‘yicha hisobotlarni taqdim qilishi, bunday hisobotlar boshqarishning barcha darajadagi xodimlari tomonidan kun, oy, kvartal, yil yakuni bo‘yicha taqdim etiladi;
—boshqarishning yuqori darajasida ishlab chiqarish bo‘linmalari va markaziy xizmat rahbarlari ishtirokida haftalik operativ yig‘ilishlar o‘tkazish. Bunday yig‘ilishlarda joriy davrning dolzarb masalalari bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘linmalari rahbarlarining hisobotlari eshitiladi, qabul qilingan qarorlar bo‘yicha aniq choralar muhokamasi o‘tkaziladi, ular yig‘ilishda ma‘qullangandan so‘ng ijro etish uchun qabul qilinadi. Operativ yig‘ilishlarning o‘tkazilishi firma prezidenti yoki bosh ma‘muriga firma ishlarining joriy holati bilan tanishish va uning xo‘jalik faoliyatiga to‘xtovsiz tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi.
3-javob: Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim o’ziga xos xususiyatlaridan biri – turli mamlakatlar va xo’jalik mintaqalari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning o’sib borishi hisoblanadi. Jahon xo’jaligi uzoq davrlar mobaynida shakllanib va rivojlanib kеldi. Jahon xo’jaligi shakllanishining to’rtta bosqichini ajratib ko’rsatadi:
Birinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuvidan oldingi davrda vujudga kеlib, dastlab o’sha davrdagi kishilar jamoalari yoki qabilalari o’rtasida paydo bo’lgan savdo ayirboshlashuvi kеyinchalik tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan turli mamlakatlar o’rtasidagi doimiy tovar almashuvi – xalqaro savdoning paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib kеldi.
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuv davriga to’g’ri kеlib, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kеlishi va tadbirkorlarning ko’proq foyda olishga intilishi tashqi savdoni dеyarli barcha milliy xo’jaliklarning tarkibiy qismiga aylantirib qo’yishi natijasida XVIII-XIX asrlarda rivojlangan jahon bozori paydo bo’ldi.
Uchinchi bosqich XIX-XX asrlarga to’g’ri kеlib, bu davrda jahon xo’jaligi tizimi shakllandi.
To’rtinchi bosqich XX asrning 60-yillaridan boshlab, ya’ni ko’plab mustamlaka mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bo’lishi natijasida zamonaviy jahon iqtisodiyotida ijobiy o’zgarishlarning yangi tеndеntsiyalarini paydo bo’lishi bilan bog’liq.
Bu tеndеntsiyalar quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik;
- ishlab chiqarishning baynalminallashuvi;
- jahon miqyosidagi bozor makonlarining kеngayishi;
- jahon xo’jaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
«Jahon xo’jaligi», «butunjahon xo’jaligi», «jahon iqtisodiyoti» tushunchalari bir xil ma’noni anglatib, ba’zi manbalarda ularning kеng va tor ma’nolari farqlanadi2. Kеng ma’nosiga ko’ra, jahon xo’jaligi – bu jahondagi barcha milliy iqtisodiyotlarning yig’indisidir. Tor ma’nosiga ko’ra – bu milliy iqtisodiyotlarning faqat tashqi dunyo bilan o’zaro aloqada bo’lgan qismlari majmuidir. Biroq, bu ikkala ma’no o’rtasidagi tafovut borgan sari sеzilmay qolmoqda, chunki barcha mamlakatlarda tashqi dunyo bilan bеvosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan tarmoq yoki sohalar tobora kamayib bormoqda. Dеmak, jahon xo’jaligi – bu xalqaro mеhnat taqsimoti, savdo, ishlab chiqarish, moliyaviy, ilmiy-tеxnikaviy va boshqa iqtisodiy aloqalari kuchaygan turli mamlakatlar xo’jaliklari umumiy tizimidir.
4-javob: Hududni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish yonalishlari belgilanadi.
Rivojlantirish dasturlarini amalga oshirishning asosiy yonalishlari quyidagilardan iborat bolishi maqsadga muvofiqdir. Dasturda hududni iqtisodiy va ijtimoiy istiqbolda rivojlantirishning asosiy yonalishlari va korsatkichlari bayon qilinadi. Bunda asosiy etibor yangi ishchi orinlari, tabiiy, moliyaviy, mehnat resurslari, ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanishga qaratiladi. Bu yonalishlar quyidagi tadbirlarga qaratilishi lozim:
1. Hududning istiqboldagi ehtiyojlari va hududlararo ayriboshlash imkoniyatlarini kengaytirish asosida iqtisodiy maqbul tarmoq va ishlab chiqarishlar aniqlanadi. Istiqbolda tarmoqlarni rivojlantirishning iqtisodiy korsatkichlari, tarmoq tarkibining ozgarishi, eksportga yonaltirilgan va import ornini bosuvchi mahsulotlar hajmi prognoz qilinadi. Bunda amaldagi korxonalarni texnik, texnologik va tashkiliy jihatdan yangilash muammolariga alohida etibor qaratiladi. Buning uchun ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish yanada chuqurlashtiriladi, nisbatan kichik korxonalar rivojlantiriladi. Bu korxonalarda mahalliy mineral-xom ashyo va qishloq xojalik resurslaridan foydalaniladi.
2. Hududda yangi korxonalarni qurish, faoliyat yuritayotgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish, ixtisosligini ozgartirish zarurligi asoslanadi; yirik obektlarga qoshimcha mablaglar jalb qilish hisob-kitoblari amalga oshiriladi.
3. Qishloq xojaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning osish suratlari, ekin maydonlari tarkibining ozgarishi, qishloq xojalik mahsulotlari ishlab chiqarishning natural hajmi prognoz qilinadi. Shuningdek, qishloq xojaligi ekinlari hosildorligi hamda chorva mollari mahsuldorligini oshirish yollari va manbalari belgilanadi. Yangi texnologiyalarni joriy etish kozda tutiladi.
4. Hududda xom ashyolarni, qishloq xojaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan tugallangan sikldagi ishlab chiqarish tarmoqlari, qishloq xojaligi mahsulotlarini saqlash va sotish shaxobchalarini vujudga keltirish, xorijiy investitsiyali qoshma korxonalarni vujudga keltirish orqali yangi zamonaviy texnologiyalarni, xojalik yuritish shakllari va boshqarish usullarini joriy etish.
5. Ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va tabiiy resurslardan foydalanish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida transport tizimi va kommunikatsiyalarni rivojlantirish istiqbollarini asoslash.
6. Mulkdorlar sinfini vujudga keltirish boyicha vazifalarni hal etish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qollab-quvvatlash, ularning iqtisodiyotdagi ulushini kopaytirish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish kolami, parametrlari belgilanadi. Bunda tashqi savdo tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga, mahalliy xom ashyo resurslarini hisobga olgan holda xorijiy investitsiyali korxonalarni rivojlantirishga alohida e`tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir.
8. Dasturda tabiiy tashqi muhitni, tabiatni muhofaza qilish, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish tadbirlari, kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish chora-tadbirlari ham oz ifodasini topadi. Har bir hududiy dasturda uni amalga oshirish mexanizmi kozda tutilishi kerak. Bu mexanizmda dasturni moliyaviy, iqtisodiy resurslar bilan taminlanishi muhim orin tutadi. Dasturni ishlab chiqishda har bir tadbir va tarmoq boyicha turli resurslarga bolgan talab, ehtiyoj hisob-kitob qilinadi. Shundan song dastur boyicha uning resurslar bilan taminlanish manbalari aniqlanadi. Dasturlarda resurslar balanslashtiriladi. Maqsadlar va resurslar ortasidagi muvofiqlik taminlanadi. Dasturlarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashtirishda, avvalambor maxalliy resurslar va imkoniyatlar hisobga olinadi. Joylardagi mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari mahalliy byudjet, tadbirkorlar va korxonalar oz mablaglari, fermer va dehqon xojaliklari, aholi mablaglarini jalb qilinadigan xorijiy investorlar, hududdan tashqaridagi tashkilot, korxonalar mablaglarini hamda bank kreditlarini hududiy dasturni amalga oshirishga jalb qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishlari lozim boladi. Shuningdek, hududiy dasturlarni amalga oshirishda respublika byudjeti va byudjetdan tashqari jamgarmalar, Ozbekiston Respublika taraqqiyot va tiklanish jamgarmasi mablaglarini ham jalb etish mumkin. Dasturlarni ishlab chiqishda undan kutilayotgan natijalar qanday bolishi oldindan belgilanishi lozim. Dasturlarni amalga oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy natijalari sifatida hududiy yalpi ichki mahsulot, sanoat va qishloq xojaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning osish suratlari, umumiy hajmi aholi jon boshiga ishlab chiqarish suratlari olinadi. Shuningdek, aholi turmush darajasi va uning ish bilan bandligi, aholi jon boshiga daromadlarning osishi, hudud aholisining gaz, elektr energiya, toza ichimlik suvi, uy-joy bilan taminlanishining yaxshilanishi, hududning ozini-ozi oziq-ovqat, boshqa istemol tovarlari bilan taminlanishining yaxshilanishi korsatkichlari dasturlarning bajarilishi natijalari hisoblanadi. Dasturlarning bajarilishini tashkiliy jihatdan taminlash muhim ahamiyat kasb etadi. Dasturlarni amalga oshirishda butun masuliyat joylardagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari zimmasiga yuklatiladi. Maqsadli hududiy dasturni ekspert baholash, umumiy nazorat qilishni Vazirlar Mahkamasining tegishli boshqarma va bolinmalari amalga oshiradilar. Bunda respublika hukumati va joylardagi mahalliy hokimiyat organlarining maqsadli hududiy dasturlarni ishlab chiqish, amalga oshirishdagi vakolatlari hamda vazifalari aniq belgilanishi lozim bo`ladi.
5. Keys.
1-javob: Oziq-ovqat xavfsizligi butun dunyo mamlakatlari oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biridir. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki masala bu xalqimizni oziq-ovqat bilan yetarli darajada ta’minlash edi. Chunki mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarda Respublika aholisiga yetadigan 1 haftalik bug’doy zaxirasi qolgan edi. Ana shunday murakkab vaziyatda oqilona agrar siyosatni amalga oshirish orqali bunga yechim topildi. Agrar siyosatning maqsadiga keladigan bo’lsak, har bir inson yashashi uchun iste’mol qilinadigan oziq-ovqatlarga belgilangan me’yor mavjud hisoblanadi. Agrar siyosat orqali Respublika hududida isti’qomat qilayotgan aholi soniga qarab ularga yuqorida aytib o’tganimizdek belgilangan meyorlar orqali qaysi mahsulotdan qancha kerak bo’lishini hisoblab chiqiladi va shunga asosan mahsulotlarni yetishtirish boshlanadi. Agrar soyosatdan ko’zlangan maqsad ana shularni aniqlab olib, shunga ko’ra ishlarni boshlashdan iborat.
2-javob: Hozirgi vaqtda har qanday sohani rivojlantirish uchun turli xil innovatsiyalardan foydalanish kerak. Chunki innovatsiyalarsiz ko’zlangan maqsadga erishish mumkin emas. Shu jumladan oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda innovatsion omillarning tutgan o‘rni katta hisoblanadi. Ya’ni, biz bilamizki aholi soni yildan-yilga oshib bormoqda. Ularni oziq-ovqat bilan xavfsiz ravishda ta’minlash uchun eski usullardan foydalanish yetarli bo’lmay qolmoqda. Shuning uchun ham oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda innovatsiyalardan keng foydalanishimiz zarur. Barcha mahsulotlar cheklanganini hisobga oladigan bo’lsak, aholining cheklanmagan ehtiyojini qondirish uchun aynan innovatsion omillar zarur bo’ladi. Ya’ni iloji boricha kamroq resurslardan foydalangan holda ko’proq oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish dolzarb masalaga aylanib bo’ldi. Bu masalalarni ijobiy hal etish uchun aynan innovatsion omillarning o’rni nihoyatda katta hisoblanadi.

VARIANT № 17

1.Korxonalarda mahsulot sifatini boshqarishda xodimlaming ishtiroki
2.Globallashuv jarayoni va uning chuqurlashuv bosqichlari
3.Hududiy dasturlarning samaradorligini oshirish yonalishlari
4.Korxonani boshqarishda kadrlar salohiyatidan maqsadli foydalanishda xorij tajribasi
5.Keys. Muhandislikni rivojlantirish uchun buyurtma mavjud. Ish 3 yil ichida yakunlanishi kerak. Loyiha ijrochilari (5 kishi) uni amalga oshirish uchun korxona yaratishga qaror qildi va ular korxonalar faoliyatida teng ishtirok etish istagini bildirdi. Ishlab chiquvchilar uchun afzalroq bolgan korxonaning huquqiy shaklini aniqlang va buning uchun mantiqiy ma’lumot bering.
1.Korxonalarda sifat menejmenti mahsulot va xizmatlarni doimiy ravishda takomillashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Shuningdek, u tovarlarni davlat va xalqaro standartlarga moslashtirishga qaratilgan. Sifat menejmenti asoslari iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish va tegishli xavfsizlik darajasini ta'minlash imkonini beruvchi eng muhim nuqtalarni tartibga soladi.Sifat menejmentining mohiyatini mahsulot sifatini doimiy ravishda yaxshilash maqsadida korxona rahbarlari va xodimlarining ishlab chiqarish jarayoniga ta'sir ko'rsatishga qaratilgan maqsadli faoliyati sifatida aniqlash mumkin. Bu faoliyat ham yuqori rahbariyat, ham oddiy xodimlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.Har bir alohida kompaniyada sifatni boshqarish jarayoni turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Shunga qaramay, ushbu masala bo'yicha turli darajadagi menejerlarning harakatlarini belgilaydigan standart sxema mavjud. Shunday qilib, yuqori darajali menejerlar haqida gapirganda, ularning mas'uliyati bilan har tomonlama o'zaro hamkorlik qilishini ta'kidlash kerak. tashqi muhit. Bu standartlardagi o'zgarishlarga, shuningdek, qonun hujjatlariga o'z vaqtida javob berishni nazarda tutadi. Shuningdek, yuqori boshqaruv zimmasiga mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan siyosatni ishlab chiqish va harakat rejalarini belgilash mas'uliyati yuklanadi. O'rta bo'g'in menejerlarining vazifalari haqida gapirganda, ular direksiyaning sifat standartlariga rioya qilish bo'yicha barcha qarorlari va buyruqlariga rioya qilishlarini ta'kidlash kerak. Ular ishlab chiqarish jarayoniga bevosita ta'sir qiladi va uning barcha bosqichlarini nazorat qiladi. Agar yuqori boshqaruv strategiyani aniqlasa, o'rta bo'limlar uning asosida tezkor qisqa muddatli rejalarni tuzadilar. Aytishimiz mumkinki, tashkilotdagi umumiy ierarxiyaga mos keladigan sifat menejmentining ma'lum darajalari shakllanadi. Umumiy sifat menejmenti kabi korxona siyosati bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi: kompaniya strategiyasi sifatni oshirishga qaratilgan bo'lib, bu boshqaruvning barcha darajalarida o'z aksini topadi; xodimlarni rag'batlantirish ularni mahsulot sifatini yaxshilashga qiziqish uyg'otishga qaratilgan; ishlab chiqarish mexanizmi va jarayoni uning o'zgaruvchan standartlar va mijozlar ehtiyojlariga tez moslashishini ta'minlash uchun etarlicha moslashuvchan; amalga oshirish ishlab chiqarish faoliyati umume'tirof etilgan xalqaro standartlarga muvofiq; boshqaruv tizimlarining zamonaviy nazariya va yondashuvlarga muvofiqligi; barcha turdagi mahsulotlarni majburiy sertifikatlash.Korxonalar ma'lum bir tuzilishga ega bo'lib, bu mahsulot sifatini to'g'ri ta'minlash uchun boshqaruvning barcha darajalarining o'zaro ta'sirini nazarda tutadi. Bu biri majburiy shartlar joriy bozor sharoitlari bilan belgilanadi. Ushbu hodisa sifat menejmenti tizimi sifatida tanilgan bo'lib, u bir qator printsiplarga asoslanadi: turli bo'limlar rahbarlari o'rtasida aniq aloqa o'rnatilishi kerak; sifat menejmenti tizimli yondashuvdan foydalanishi kerak; mahsulotni ishlab chiqish jarayoni va uni bevosita ishlab chiqarish jarayonini farqlash kerak; ushbu tizim cheklangan miqdordagi funktsiyalarni bajarishi kerak, bu esa uni korxonada mavjud bo'lgan boshqalardan aniq ajratib turadi. Bozorda raqobatning har yili ortib borayotganini ta'kidlash kerak. Asosiy jihatlardan biri bu jarayon tovarlarning sifat standartlariga muvofiqligidir.
Natijada korxonalarda ishlab chiqarishning bu jihatiga e’tibor kuchaydi. Bu borada ma’lum moddiy bazaga, shuningdek, zamonaviy texnika va texnologiyaga ehtiyoj sezilmoqda. Biroq, eng ko'p muhim nuqta xodimlar hisoblanadi. Motivatsiyaning to'g'ri tizimini, shuningdek, har bir xodim mahsulotning yakuniy xususiyatlari uchun shaxsiy javobgarlikni his qiladigan boshqaruv falsafasini joriy etish muhimdir. Bunday sifat menejmenti tizimi sezilarli sa'y-harakatlarni talab qiladi, bu ko'p jihatdan nafaqat ishlab chiqarish ko'lamiga, balki ishlab chiqarilgan mahsulot turiga ham bog'liq. Bundan tashqari, menejment ISO 9001 xalqaro standartlari, shuningdek, turli soha hujjatlaridagi har qanday o'zgarishlarga doimiy ravishda tezkor javob berishni talab qiladi.
2.Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda butun dunyoning uyg‘unlashuvi — globallashuv jarayoni yuz bermoqda. Barcha narsaning ikki qutbi bo‘lganligidek, globallashuvning ham o‘ziga yarasha salbiy va ijobiy tomonlari mavjud.Globallashuv — bu hayot sur’atlarining beqiyos darajada tezlashuvi demakdir. Yana, globallashuv millat va elatlar, mamlakatlarning madaniy, ma’naviy, iqtisodiy jihatidan uyg‘unlashuviga olib keladigan jarayondir. Bugungi dunyoning taraqqiyoti ichki va tashqi omillar ostida yuzaga kelmoqda. Ichki va tashqi omillar asosan axborot vositasi bilan ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, ommaviy axborot vositalari – radio, televidenie, gazeta, jurnal va internet orqali axborot ayirboshlash rivojlanib bormoqda. Olimlarning fikricha inson 85 foiz axborotni ko‘rish orqali, qolgan 15 foizini eshitish orqali olar ekan. Demak, bu o‘rinda televidenie va internetning roli har qachongidan ortadi. Misol uchun, 2002 yilgi Sidney Olimpiadasi musobaqalarining ochilish marosimini dunyo aholisidan 3 milliard 600 million kishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri tomosha qilgan. Rossiyalik olim Yu.Kashlev to‘plagan mana bu ma’lumotlarga e’tibor beraylik: Insoniyat XXI asrga 2,2 million radiopriemnik, 1 milliard 200 million televizorga ega sifatida kirib kelgan. Bundan 30-40 yil oldin buni tasavvur qilib ham bo‘lmas edi. Internet nomli magnatning paydo bo‘lishi 1995 yilga kelib undan foydalanuvchilar soni dunyoda 900 ming kishini tashkil etishi, 1999 yilga kelib esa 171 million kishi undan foydalanishni o‘zlashtira olishi, 2002 yilga kelib internet abonentlari soni 500 millionga yetishi bu tizimning naqadar tez rivojlanayotganini ko‘rsatadi. 2015 yil oxiridagi ma’lumotlarga ko‘ra dunyoda 3 milliard kishi internetdan foydalana boshlagan. Boshqacha aytganda, dunyoda biror shaxs, jamiyat, davlat yoki voqea, hodisa haqida sanoqli daqiqalarda xabar topish imkoni paydo bo‘ldi. Bir paytlar qo‘shni davlat ahvoli haqida ma’lumot olish uchun oylab kutilar edi. Jahonda ro‘y berayotgan g‘oyaviy jarayonlar, mavjud mafkura shakllari, ularning mohiyati, maqsadlari va o‘zaro munosabatlari bilan bog‘liq holat, xususiyat va faoliyatini yaxlit tarzda aks ettiruvchi tushuncha. Bugungi dunyo yaxlitlikni tashkil etsa-da, undagi mintaqa va davlatlar, millat va xalqlar tarixiy shart-sharoit, jo‘g‘rofiy joylashuvi, geostrategik holatiga ko‘ra turli mavqega ega. Hozirgi davr – dunyoda g‘oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham kuchliroq bo‘lib borayotgan davr. Shunday ekan, ularning o‘ziga xos manfaatlarini ifodalaydigan mafkuraviy ta’sir usullari bo‘lishi shubhasiz. Jahon siyosiy xaritasida ko‘plab davlatlar mavjud bo‘lib, ularda turli siyosiy kuchlar, partiyalar, din va diniy oqimlar, mazhablar, guruh va qatlamlar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular o‘zaro farqlanadigan, ba’zan bir-biriga zid bo‘lgan manfaatlarga ega. Aynan mana shu manfaatlar o‘zga xalqlar, turli mintaqalar, davlatlarning aholisi yoki ijtimoiy guruhlar ongiga, turmush tarziga ta’sir o‘tkazish, ularni bo‘ysuntirish uchun yo‘naltirilgan maqsadlarni shakllantiradi. Bundan ko‘zlangan asosiy maddao esa muayyan joydagi kishilarga iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va diniy qarashlarni singdirish orqali o‘z manfaatlarini ta’minlashga intilishdir.
Bunday ta’sir o‘tkazishning tinch yo‘li ko‘zlangan maqsadga olib kelmaganda boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashish, mavjud vaziyatni ataylab keskinlashtirish, kuch ishlatish yo‘li bilan bo‘lsa ham, ijtimoiy beqarorlikni yuzaga keltirishga harakat qilinadi. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasiga nazar tashlansa, aksariyat ilg‘or davlatlarda umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslangan mafkuralar amal qilmoqda. Ularda tinchlik va taraqqiyot, inson va jamiyat kamolotiga xizmat qiladigan umuminsoniy g‘oyalar ustuvordir. Shu bilan birga, inson ongida yangicha dunyoqarash va tafakkur tarzi shakllanayotgan hozirgi davrda muayyan kuchlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga, o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga qaratilgan intilishi kuchayib bormoqda. Tajovuzkor millatchilik va shovinizm, neofashizm va terrorizm, irqchilik va ekstremizm mafkuralari shular jumlasidandir.Globallashuv jarayonida yuzaga kelgan muammolardan yana biri – bu, milliy-ma’naviy o‘ziga xoslikni saqlab qolgan holda kirib kelayotgan begona madaniyatning jamiyat taraqqiyoti talablariga mos keluvchi ijobiy tomonlarini qabul qilishdagi ma’naviy saviyani ko‘tarish, barcha tashqi ta’sirga hushyorlik immunitetini hosil qilishdir. Shu o‘rinda aytish joizki, yuz berayotgan va yuz berishi mumkin bo‘lgan ayrim salbiy holatlar uchun globallashuv hodisasining o‘zi aybdor ham, javobgar ham emas. Aksincha, bu ko‘proq sub’ektiv omillar faoliyati bilan bog‘liq hodisa. Shu sababli ham ko‘r-ko‘rona yot madaniyatni targ‘ib qilish harakatlarini chegaralash zarur, ya’ni madaniy va ma’naviy globallashuv sohasida tollerantlikka ortiqcha izn berib bo‘lmaydi.Umuman olganda, barcha tadqiqotchi olimlar global o‘zgarishlar faqat iqtisodiy omillar bilangina chegaralanmasdan, madaniy o‘ziga xosliklarga ta’sirini albatta o‘tkazishini ta’kidlaydilar, biroq ushbu ta’sir doirasi to‘g‘risida har xil munosabat bildiradilar. Ba’zilari yangi texnologiyalarning keng tarqalishini qo‘llab-quvvatlaydilar, bu bilan globallashuv jarayoni barcha salbiy oqibatlarning oldini olishga qodir deb hisoblaydilar. Farb tsivilizatsiyasining yutuqlaridan hayratlangan boshqalar esa globallashuv faqatgina ijobiy o‘zgarishlarga olib keladi degan fikrda. Ushbu toifadagi tadqiqotchi va olimlar bu o‘rindagi madaniy o‘ziga xoslikni qoloqlik, kambag‘allik, taraqqiyotdan voz kechish kabi tushunchalarning sinonimi sifatida baholaydilar. Uchinchi bir guruhdagilar esa global o‘zgarishlarda katta tahdid mujassam ekanligini ta’kidlaydilar.
3.Hududiy dasturlarning samaradorligini oshirish uchun quyidagilarni amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir:
- yetarli darajada rivojlanmagan, umumrespublika darajasidan orqada qolayotgan hududlarni
rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishning yagona metodikasini tasdiqlash;
- respublika shahar va qishloq tumanlaridagi iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni monitoring qilish,
ularni rivojlanish darajalariga kora tipologiyasini ishlab chiqish;
- hududiy dasturlarni, orqada qolgan tuman va shaharlarni qollab-quvvatlash dasturlarining
loyihalarini ekspertizadan otkazishni tashkil etish.
Joylarda hududlarni rivojlantirish dasturlarini samarali boshqarish maqsadida viloyat,
shahar, tuman hokimliklariga quyidagi vazifalarni yuklash maqsadga muvofiq boladi:
- hududiy rivojlantirish kontseptsiyasini ishlab chiqish, hududiy dasturni tuzish boyicha
takliflar berish;
- dastur asosida qollab-quvvatlashga muhtoj, muammoli shahar, tuman, aholi punktlarini
ajratish va belgilash;
- ular asosida mahalliy dasturlarni shakllantirish va amalga oshirish hududiy dasturlarni
respublikaning hududiy siyosati ustuvorliklari hamda tamoyillariga muvofiqlashtirish;
- mahalliy dasturlar loyihalarini ekspertizadan otkazish va ular asosida yagona hududiy
dasturlarni shakllantirish hamda ularni korib chiqish, tasdiqlash uchun hududiy rivojlantirish boyicha Respublika komissiyasiga taqdim etish;
- maxalliy dasturlarni amalga oshirishga rahbarlik qilib bajarilishini nazorat qilish, dastur
boyicha joriy axborotlar va hisobotlarni muntazam berib borish. Bozor iqtisodiyotiga otayotgan mamlakatlar tajribasi korsatishicha, hududiy (mintaqaviy)
siyosat tartibga solish usullari orqali mamlakat iqtisodiyoti tarkibiy tuzilishini ozgartirishga tasir
etadi.
Prezidentimiz SH.Mirziyoev Oliy Majlisga Murojaatnomasida “hududlarni kompleks
rivojlantirish tadbirlarini izchil davom ettirish lozim”.deb ta’kidlab o‘tdilar.
Iqtisodiyotdagi tizimli o‘zgarishlar natijasida yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoatning ulushi
joriy yilda 35 foizdan 37 foizga ortishi kutilmoqda. Biroq ayrim shahar va tumanlarda bu o‘ta
muhim masalaga etarlicha e’tibor berilmayapti.
Oqibatda, respublikaning 27 ta tumanida sanoatning ulushi viloyat ko‘rsatkichining 1 foiziga
ham etmaydi. SHu sababli, har bir tuman va shahar sanoatini rivojlantirish bo‘yicha o‘rta va uzoq
muddatli dasturlar ishlab chiqish kerak. Bu masalani, avvalo, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va
viloyatlar rahbarlari alohida nazoratga olishi kerak.
YAngi yilda “Obod qishloq” va “Obod mahalla” dasturlari ijrosi uchun 4 trillion so‘mdan
ziyod mablag‘ ajratish ko‘zda tutilmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizning urbanizatsiya darajasi 35,5 foizni tashkil etadi va hozirdan boshlab zarur choralar ko‘rilmasa, ushbu ko‘rsatkich yaqin kelajakda pasayishi mumkin. Mamlakat hududlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini tartibga solish maqsadini amalga
oshirishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- mamlakatning barcha hududlarini barqaror rivojlantirish uchun ularning iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish darajalarini imkon darajada tenglashtirish;
- hududlarning tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish;
- ishlab chiqaruvchi kuchlarning joylashtirilishi va rivojlanishidagi asossiz vujudga
keltirilgan nomutanosiblikni bartaraf etish;
- hududlar ixtisoslashuvini oqilonalashtirish va tumanlararo iqtisodiy aloqalarni
optimallashtirish;
- hududlarning hududlararo va tashqi iqtisodiy integratsiyalashuvi, ayrim hududlarning
iqtisodiy va ijtimoiy biqiqligiga barham berish.
Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning huquqiy shakllari sifatida qonunlar,
qonunosti va sud huquqiy xujjatlar, aktlar xizmat qiladi. Ozbekistonda hududlar rivojlanishini
tartibga solishda Prezident farmonlari, qaror, farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va
farmoyishlari muhim rol oynamoqda.
Hududlar rivojlanishini tartibga solishning tashkiliy-institutsional tarkibi respublika ijro
hokimiyati darajasida Vazirlar Mahkamasi, ko`pgina vazirlik va idoralar tomonidan
shakllantiriladi.
4.)




1.18variant
1. Globallashuv tahlilining keyingi logistik bosqichi globallashayotgan jarayonlarga ta'sir ko’rsatuvchi, bevosita ularni shakllantiruvchi omillar va globallashuvning xarakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqishdan iborat bo’lishi lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch to’playotgan kapitalning jamlanishi va markazlashishini, xo’jalik hayotining transmilliylashtirilishi – yirik transmilliy kompaniyalar va moliyaviy guruhlarning o’sishi va rivojlanishini kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda, shuningdek, jahon miqyosidagi bozorlarda ham globallashuvni rag’batlantiradigan bozor raqobati kabi baquvvat kuch katta ta'sir ko’rsatadi. Raqobatning asosiy vositasi – xarajatlarni kamaytirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ularning turlarini kengaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi.

Globallashtirishning bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy texnikaviy taraqqiyotning, texnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u transport va aloqani, axborot va telekommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g’oya va axborot mahsulotlarini chegarviy transport vositalariga tez va kam xarajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining yuzaga kelishi, tez xarakatlanuvchi kompyuter texnikasi, signal uzatishning optik to’lqinli texnologiyasi, sputnik va uyali telefon aloqasi, kibernetika, tarmoq texnologiyalari, kompakt elektron qurilmalar rivojlanishi, Internet global tarmog’i yaratilishi bilan, boshqa texnik yutuqlarning yuzaga kelishi bilan paydo bo’ldi. Butunlay yangi imkoniyatlar axborot va kommunikatsiya texnologiyalari doirasida yangiliklarning kashf qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag’batlantiruvchi inqilob bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida gapirish imkonini beradi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq, keyingi 5-10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki barobarga oshdi: bu Mur qonuni nomini oldi (bu tendentsiyani ilk bor topgan kishi nomi sharafiga).

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning amerika tadqiqotchisi Dj. Garret jahon iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy mexanizmini ajratib ko’rsatadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o’sib borayotgan raqobat; 2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab chiqarishning ko’p millatli xarakterini o’rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro integratsiyasi.

Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari real va moliyaviy tarmoqlarda transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati jarayonlarida mujassamlanadi. g’arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga o’xshash sub'ektlari transmilliy, xalqaro, multimilliy, supermilliy, global va boshqa kompaniyalar deb nomlanishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda transmilliy korporatsiya deganda, yirik moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, savdo-servis uyushmalari tushuniladi, ular o’z operatsiyalarini o’zlari tashkil etadilar va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham birdek amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, bank, investitsiya, savdo-reklama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni o’z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi.

2. Soʻnggi yillarda respublika iqtisodiyotida davlatning roli va ishtirokini qisqartirish, iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarishga bozor prinsiplari va mexanizmlarini keng joriy qilish, shuningdek, aholi farovonligi va turmush darajasini oshirish boʻyicha aniq maqsadga yoʻnaltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Shu bilan birga, iqtisodiyot organlarining amaldagi tuzilmasi, ularning ishini tashkil qilish prinsip va usullari iqtisodiyotni boshqarishning zamonaviy talablariga, shuningdek, iqtisodiyot tarmoqlaridagi tuzilmaviy oʻzgartirishlarga javob bermaydi.

Xususan, iqtisodiyotning oʻzgarishi sharoitida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asoslangan maqsadli yoʻnalishlarini (indikatorlarini) shakllantirish, shuningdek, mavjud ichki va tashqi omillarni hamda islohotlarning strategik ustuvor yoʻnalishlarini hisobga olgan holda iqtisodiy oʻsishning yangi manbalarini aniqlash tizimi mavjud emas.

Iqtisodiyotning hududiy va tarmoq taraqqiyoti, shu jumladan, urbanizatsiya salohiyatini amalga oshirish orqali mutanosiblikni taʼminlash uchun ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish tizimi kerakli darajada yoʻlga qoʻyilmagan.

Bozor tamoyillarini keng joriy etish, mahalliy ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, bozorni raqobatbardosh tovarlar bilan toʻldirish va ularni tashqi bozorlarga yoʻnaltirish hajmlarini oshirish boʻyicha zarur tadbirlar ishlab chiqilmayapti.

Natijada, barqaror ishchi oʻrinlari yaratish darajasi pastligicha saqlanib qolayotganligi aholini, ayniqsa, qishloq aholisini barqaror daromad manbai bilan taʼminlash imkonini bermaydi va sifatli inson kapitalini rivojlantirishga toʻsqinlik qiladi.

Iqtisodiyot organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish, ularni mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish “lokomotiviga” aylantirish, iqtisodiyotni boshqarishning bozor mexanizmlarini joriy etish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasiga asosan belgilangan vazifalarga muvofiq:

1. Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi etib qayta tashkil etilsin va quyidagilar uning asosiy vazifalari etib belgilansin:

makroiqtisodiy indikatorlarni tahlil qilish va prognozlash asosida iqtisodiyotni boshqarishning bozor mexanizmlarini joriy etish va iqtisodiyotning real sektori holati, tashqi bozorlari konʼyunkturasi hamda global va mintaqaviy iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari bilan bogʻliq holda iqtisodiyot asosiy sohalarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish;

xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ragʻbatlantirish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va “xufiyona” iqtisodiyot ulushini qisqartirish uchun qulay sharoit yaratish, jumladan, iqtisodiy jarayonlarda davlat ishtirokini qisqartirish, byurokratik toʻsiqlarni bartaraf etish, moliyaviy va ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish qulayligini taʼminlash, shuningdek, kichik sanoat zonalari salohiyatidan samarali foydalanish orqali bunga erishish;

milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish va diversifikatsiya qilishni, shuningdek, hududlar va tarmoqlarni rivojlantirish uygʻunligini taʼminlash maqsadida ishlab chiqarish kuchlarini samarali joylashtirish, hududlarning mavjud tabiiy va iqtisodiy resurslaridan samarali foydalanish asosida mamlakat sanoatini rivojlantirish strategiyalarini (modellarini) ishlab chiqish;

innovatsiya ishlanmalari va texnologiyalarini joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlov berish tarmoqlarini jadal rivojlantirish va yuqori qoʻshilgan qiymatli tayyor raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish asosida tovar bozorlari muvozanatini taʼminlash boʻyicha tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish;

eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ragʻbatlantirishga qaratilgan sanoat siyosatini amalga oshirish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni chuqurlashtirish asosida uning importga qaramligini kamaytirish orqali milliy iqtisodiyotning eksport salohiyatini oshirish maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishning strategik yoʻnalishlarini ishlab chiqish, shuningdek, respublika hududlari va xorijiy davlatlar oʻrtasidagi hamkorlik munosabatlarini kengaytirish;

3)
3.

4. Global muammolar — umumbashariy hayot va taraqqiyot bilan bogʻliq hozirgi zamon muammolari. Ular jumlasiga jahon termoyadro urushining oldini olish, xalqaro terrorchilikka qarshi kurash va barcha xalqlar uchun tinchlikni taʼminlash; rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasidagi tafovutni bartaraf etish, ochlik, qashshoqlik va savodsizlikni tugatish, rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining tez surʼatlar bilan koʻpayayotganligini tartibga solish, atrof muhit halokatli tarzda ifloslanib borayotganligining oldini olish; insoniyatni kerakli resurslar — oziq-ovqat, sanoat xom ashyosi, energiya manbalari bilan taʼminlash, fan va texnika taraqqiyoti salbiy oqibatlarga olib kelishiga yoʻl qoʻymaslik kabilar kiradi. Global muammolar avvalo jahonda kechayetgan iqtisodiy, ijtimoiysiyosiy, harbiy, ilmiy-texnologik, ijtimoiy-madaniy jarayonlarning umumbashariy ahamiyat kasb etishi natijasida yuzaga keldi.


Global muammolarlarni 4 guruxga ajratish mumkin: 1) xalqaro siyosiy munosabatlarda vujudga kelgan global muammolar — jahonda rivojlangan, rivojlanib kelayotgan va qoloq mamlakatlarning mavjudligi. Hoz. kunda jahon siyosiy tartibotini belgilashda dunyodagi 7 rivojlangan mamlakatning mavqei katta. Bu mamlakatlar bilan qoloq mamlakatlar orasidagi tafovut gʻoyat kuchaydi. Taraqqiy qilgan mamlakatlarda demokratik qadriyatlar rivojlangan boʻlsa, qoloq mamlakatlarda avtoritarizm, demokratiyaga zid boʻlgan ijtimoiy munosabatlar avj oldi, xalqaro xavfsizlikka qarshi tahdidlar paydo boʻldi. Buni terrorchilik, ekstremizm koʻrinishlari vujudga kelganligi tasdiqlaydi; 2) xalqaro iqtisodiy munosabatlarda paydo bulga n global muammolar — jahon xoʻjalik tizimi vujudga kelib, unda asosan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar ustunligi qaror topdi. Iqtisodiyoti haddan tashqari rivojlangan mamlakatlar, transnatsional korporatsiyalar jahon iqtisodiyotini boshqarayotgan bir paytda, ikkinchi tomonda ularga karam, iqtisodiyoti juda ham past darajadagi mamlakatlar mavjuddir. Jahonda iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yutuqlariga qaramasdan boy va kambagal mamlakatlar oʻrtasidagi farq oʻsib bormoqsa. 20-asr oxirida rivojlangan mamlakatlar jahon yalpi milliy mahsulotining 86 %ini ishlab chiqargan boʻlsa, kambagʻal davlatlar atigi 1 %ni ishlab chiqardi. Ayrim mamlakatlar rivojlangan davlatlardan juda katta miqdorda qarzga botdi. Natijada ular siyosiy jihatdan mustaqil boʻlsada, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarga qaramdir. Jahon iqti-sodiy munosabatlaridagi globalla-shuvning salbiy oqibatlari ham mavjud. Mas, milliy bozorni siqib qoʻyadi, ishsizlikni, fermerlarning sinishini kuchaytiradi. Bu globalla-shuvga qarshi harakatni keltirib chiqardi — Yevropaning bir necha shaharlarida norozilik namoyishlari boʻlib oʻtdi. Global iqtisodiy jarayonlar jahon miqyosida harakat qiluvchi moliyaviyiqtisodiy jinoyat guruhlarini vujudga keltirdi; 3) ijtimoiy sohada vujudga kelgan global muammolar — jahon aholisi muttasil koʻpayib borishi natijasida Osiyo va Afrika mamlakatlarida oziq-ovqat, ichimlik suv tanqisligi kuchayib, bu hol boshqa mamlakatlarda ham kuzatilayotgani, jahon aholisining muayyan qismi ocharchilikni boshdan kechirayotgani, savodsiz ekanligi, axborot-texnologiya va umuman fan-texnika inqilobi samaralaridan bahramand emasligi, butun insoniyatga xavf tugʻdiruvchi kasalliklar (mas, OITS) tez tarqalayotganligi shunday muammolar sirasiga kiradi; 4) inson va tabiat oʻrtasidagi muno s a batl arning buzilishi natijasida vujudga kelgan global muammolar — ular katoriga dengiz va suv havzalarining bulgʻanishi, oʻrmon maydonlarining tobora qisqarishi, atmosfera ozon qatlamining yoʻqolib borishi kabilar kiradi. Xatarli kimyoviy moddalarning haddan tashqari koʻp ishlatilishi natijasida qishloq xoʻjaligida ekin ekiladigan yerlarning katta qismi yaroqsiz holatga kelish xavfi kuchaydi. Sobiq SSSRda qishloq xoʻjaligi sohasida texnokratik siyosat yuritilishi oqibatida Orol dengizi suvi kamayib, gʻoyat mushkul ekologik muammolarni keltirib chiqardi.
Global muammolarga qarshi kurashda jahon hamjamiyatini birlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov oʻz asarlarida, turli xalqaro anjumanlarda soʻzlagan nutqlarida Markaziy Osiyoda global muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni bartaraf etish yoʻllarini koʻrsatib berdi, bu muammolarni hal qilish xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni taʼminlashning muhim sharti ekanligiga jahon jamoatchiligi eʼtiborini qaratdi.


19-variant

2) Venchur moliyalashtirish bozorni o'zgartirish yo'lidagi ko'plab muammolarni hal qilish imkonini beradi, birinchi navbatda, katta to'plangan resurs salohiyatidan foydalanish zarurati (boshqa mamlakatlarga nisbatan hali ham o'z afzalliklarini saqlab qoladi) va iqtisodiyotdagi xavfli inqiroz hodisalarining kuchayishi bilan bog'liq. Kelajakda to‘g‘ri tashkil etilgan investitsiya siyosati olib borilgandagina xo‘jalik va moliyaviy faoliyatni barqarorlashtirish mumkin bo‘ladi.

1980-yillarda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida roʻy bergan eng muhim yangi hodisalardan biri “venchur kapitali” deb ataladigan bozorning jadal rivojlanishi boʻldi – kapital, asosan, sanoatning ilgʻor tarmoqlaridagi kichik va yangi kompaniyalarga kiritildi. Zamonaviy biznes amaliyotida "xavf kapitali" atamasi allaqachon mustahkam o'rin olgan va bu hodisaning o'zi ham shunday bo'ldi. rivojlangan mamlakatlarmuhim miqyosda va texnik va tashkiliy dizaynni oldi.Keyinchalik “venchur kapitali” tushunchasiga kengroq ta’rif berildi. Endilikda biznesning boshlang‘ich bosqichida turgan kichik korxonalarga investitsiyalargina emas, balki ushbu aksiyalar birjaga qo‘yilgan va ro‘yxatdan o‘tkazilgandan so‘ng yuqori foyda olish maqsadida korxonalarning aktsiyalariga investitsiyalar ham amalga oshirilmoqda. Venchur kapitali dividendlarga emas, balki kapitalning uzoq muddatli o'sishiga qaratilgan.
Texnik jihatdan venchur kapital uchta asosiy o'qga bo'linadi, ularsiz ushbu iqtisodiy toifaning mavjudligi mumkin emas:
ilovaning xavfli muhiti;
yuqori daromad darajasi;
venchur kapital qo'yilmalari jarayoni.Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu uch o'qning barchasi qo'llanilayotgan mamlakatdan va "venchur kapitali" toifasini baholashda tanlangan yondashuvdan qat'i nazar, barqaror bo'lib qoladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda venchur moliyalashtirishning ko'plab ta'riflari mavjud, ammo ularning barchasi bitta asosiy funktsional vazifaga - ma'lum miqdorni ta'minlash orqali ma'lum bir biznesning o'sishiga bog'liq. Pul ustav kapitalidagi ulush yoki aksiyalar paketini sotib olish evaziga.
“Venchur kapitali” tushunchasi (inglizcha venchur – risk) tavakkalli investitsiyalarni anglatadi. Venchur kapitali - bu yuqori xavf bilan bog'liq bo'lgan faoliyatning yangi sohalariga investitsiya. Yuqori texnologiyalar sohasida ishlaydigan kompaniyalar odatda moliyalashtiriladi.
Venchur (xavf) moliyalashtirishning bir turi pul kapitalibo'yicha tadqiqot ishlarini subsidiyalash tizimining ta'siri ostida paydo bo'lgan individual loyihalar va dasturlar. Venchur kapitalni professionallar tomonidan boshqariladigan investitsiya fondlari puli sifatida ham aniqlash mumkin. Darhaqiqat, venchur moliyalashtirish uzoq muddatli investitsiyalar manbai sifatida tavsiflanishi mumkin, odatda ular tashkil etilishining dastlabki bosqichidagi korxonalarga, shuningdek, mavjud korxonalarga ularni kengaytirish va modernizatsiya qilish uchun 5-7 yilga beriladi
3)
.
4)
Bugungi kunda, samarali raqobat muhitini yaratish hamda tovarlar va xizmatlar bozoridagi monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish vazifalarini hal etish uchun ustuvor yo‘nalish bo‘lib qolmoqda.
Shu maqsadda, mamlakat iqtisodiyotida davlat ishtirokini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar va bozor mexanizmlariga o‘tish amalga oshirilmoqda.
So‘nggi yillarda tadbirkorlik faoliyati sohasida 86 ta ayrim litsenziyalanadigan faoliyat turlari va ruxsat berish tartib-tamoyillari, shu jumladan 38 ta turini 16 taga birlashtirish, 25 ta turi bo‘yicha rasmiylashtirish muddatlarini qisqartirish hamda 14 ta litsenziya va ruxsat beruvchi hujjatlarni berishni markazlashtirish orqali bekor qilindi va soliq yuki kamaytirildi.
Tadbirkorlik sohasi izchil rivojlanayotgani qayd etilmoqda, so‘nggi uch yilning o‘zidayoq amaldagi tadbirkorlik subyektlari soni 25 foizga oshdi.
Ko‘rilayotgan choralar mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqariladigan ko‘plab oziq-ovqat (alkogolsiz ichimliklar, sharbatlar, non, non mahsulotlari, go‘sht va sut mahsulotlari, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalar) hamda ayrim nooziq-ovqat tovarlar (mebel, gilam va gilam mahsulotlari, to‘qimachilik va boshqalar) bozorlarida raqobatning rivojlanishini ta’minladi. Qurilish materiallari, kabel va sim mahsulotlari, pul o‘tkazmalari xizmatlari bozorida yirik kompaniyalarning monopoliyasi tugatildi.
Yaratilgan birja mexanizmi bozor ishtirokchilarini yuqori likvidli va monopol turdagi xomashyo va materiallar bilan bir xilda ta’minlash imkonini berdi. Bugungi kunda O‘zbekiston respublika tovar xomashyo birjasi tovar aylanmasining 65 foizini monopol mahsulotlar tashkil etadi.
Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida so‘nggi yillarda monopol korxonalar soni ikki baravardan ortiqqa kamaydi.
Shu bilan birga, mamlakat iqtisodiyotidagi raqobat muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan quyidagi tizimli muammolar hal etilmagan:
iqtisodiyotda davlatning haddan ziyod yuqori ishtiroki;
narxlarning haddan ortiq tartibga solinishi;
imtiyoz va preferensiyalarning samarasiz tizimi;
biznes subyektlariga yuqori tartibga solish yuki va tarmoq tartibga soluvchi organlarning raqobatni rivojlantirishdan manfaatdor emasligi;
tabiiy monopoliya holatini suiiste’mol qilish;
raqobatga qarshi holatlarga qarshi kurashish huquqiy mexanizmlarning takomillashmaganligi.