1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv tushunchasi. Biznesni tashkil etish, uni boshqarish. Biznesni boshqarish

3. Biznes obyektlari va subyektlari
Tadbirkorlik shaklini biznes obyektlari belgilaydi.
Yuqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, biznes subyektlari bu siz bilan biz, biznes obyeketlari gugurt, sigaret, sakichlardan tortib samolyot dengiz kemalarigacha bo’lgan narsalarni xammasi. Mana shu narsalarni ishlab chiqarish va realizasiya qilish ishlab chiqarish shaklidagi biznesni tashkil etadi, ishlab chiqaruvchilardan olib sotish bu tijorat biznesdir.
Biznes obyekti va subyekti tizim sifatida faoliyat ko’rsatib borishida mulkchilik va mulkka bo’lgan munosabat katta rol uynaydi.
Biznes bu shunchaki bir ishtiyok emas, erkalik yoki boylik keltiradigan manba xam emas, avvalo tinimsiz mexnat, mashakkatli ishdir.
Inson olim, konstruktor, shifokor, yozuvchi va xakozo bo’lib tu\ilmaganidek xech kim xam biznesmen bo’lib tu\ilmaydi, balki biznesmen bo’lib yetishib chiqadi. Lekin buning uchun men falonchi bulaman degan niyat qilishi, ukishi, urganshi, maksadi sari intilishi, o’z ustida ishlashi va atrofidagi muxit kulay va unda imkon bo’lishi kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda fond bozorlarini shakllantirish jarayonlari bo‘yicha jahon tajribasiga ko‘ra, mazkurbozorning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi ko‘p jihatdan investitsion infratuzilmaning o‘z vaqtida shakllantirilishiga bog‘liq.
O‘zbekiston fond bozori shakllanishining xususiyati shundan iboratki,fond bozorida faoliyat yurituvchi emitentlar va investorlar kapitalbozorining imkoniyatlariga yaqin yillardan boshlab tushuna boshlamoqda vaulardan foydalanishga harakat qilmoqda. Shu bilan birga, bu ikki toifaga xizmat qiluvchi vositachi tomon – ixtisoslashtirilgan infratuzilma institutlari fond aktivlari bilan ishlash amaliy tajribasi hali kam bo‘lib,ularning rivojlanish darajasi milliy iqtisodiyotning o‘sib boruvchi ehtiyojlaridan orqada qolmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov ta’kidlaganidek,“Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida etakchi o‘rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so‘zsiz isbotlab bermoqdaki,raqobatbardoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish vadiversifikasiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko‘rsatayotgan quvvatlarni modernizasiya qilish va texnikyangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin” .

Shunday ekan, iqtisodiyotni isloh qilishning yangi bosqichi-modernizatsiyalash jarayonlarida, ham mulkchilik shakli, ham ishlab chiqarish munosabatlari bo‘yicha xo‘jalik yuritishning bir-biridan farqlanuvchi usullarinirag‘batlantirish zarurati yuzaga keladi. Korporativ boshqaruv biznesda odatda uzoq muddatli maqsadlarga erishish imkonini yaratadi hamda ushbu mexanizm orqali investorlar manfaatlarining yollanma menejerlar manfaatlari bilan o‘yg‘unlashishi sodirbo‘ladi.

Potensial investorlar sinfini shakllantirish, investitsiyalarni kengko‘lamda jalb qilish orqaligina «biznesni, kapital to‘plashni kengaytirish» haqiqatda mumkinligini mahalliy mulkdorlar hali to‘la tushunibetmayotganligi mazkur tizim rivojlanishiga salbiy ta’sir etmoqda.
Korporativ boshqaruv jarayonida sub’ektlar harakatini ta’minlovchi asosiy vosita bu iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiruvch imexanizmlardir. Korporativ boshqaruv harakatini ta’minlovchimexanizmlarning mohiyati ko‘plab adabiyotlarda tahlil etilgan va iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy, motivatsion, siyosiy va tashkiliy mexanizmlardir. Ushbu mexanizmlar orqali ishtirokchi sub’etlar o‘zlarining manfaatlarini ro‘yobga chiqaradilar. Fikrimizcha, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning tahliliy natijalariga berilgan ta’riflar ularda mavjud muammoning echimi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning holatini, mavjud konunchilikni hamda jahonda tan olingan korporativ boshqaruv modellarining tamoyillarini boshqaruvdagi o‘rnini hisobga olgan holda berilgan. Biz ushbu keltirilgan fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, korporativ boshqaruvga ta’rif berishda hamda korporativ boshqaruvning nazariy-uslubiy shaklini tasvirlashda undagi afzal jihatlar, kamchilimlar va aksiyalarning xususiyatlari hamda milliy mentalitetni hisobga olishimiz zarur. Shu nuqtai nazardan, korporativ boshqaruv umumiy maqsad yo‘lida mulkiy va boshqaruv munosabatlar ishtirokchilari (menejerlar) harakatini ta’minlash orqali manfaatdor tomonlar (ishchi xodim, kreditor, davlatva boshq.) manfaatlari ro‘yobga chiqarilishini ta’minlovchi mexanizmlar majmuidir. Bunda har bir ishtirokchi aynan shu aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari xususiyatlarini, ijobiy jihatlari va kamchiliklarini hamda milliy va davlat manfaatlarini tushunib harakat qilishi muhimdir.

1.2. Korporativ boshqaruv modellari va ularning tavsifi

Korporativ boshqaruvning modellarining qo‘yidagi shakllari mavjud hisoblanadi:
- Unitar (investor) modeli – AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya;
- Ikki pog‘onali (manfaatdor shaxslar) modeli – Germaniya;
- Kontinental model;
- Tarmoq modeli – Yaponiya (keyretsu), Koreya (chaebol).
Unitar model:
- Boshqaruvning yagona organi – uning tarkibida ijro etuvchi direktorlardan ko‘ra mustaqil direktorlar ko‘proq bo‘lgan unitar Direktorlar Kengashi (aksiyadorlik mulkchilikning «Inglizsakson» modeli: 24 - 30% aksiya harakatsiz, uzoq vaqt kichik korxonalar qo‘lida bo‘ladi va nazorat paketini shakllantiradi, 70-80% aksiya, aksincha, harakatchan, vaqti - vaqti bilan bozorga olib chiqiladi va bir kishining qo‘lidan boshqasiga oson o‘tadi);
- Aksiyadorlik kapitalning katta qismi inglizsakson udumlarida tarbiyalangan mayda investorlar sarmoyasidan iborat;

- Jismoniy shaxslarga qarashli bo‘lmagan aksiyalar asosan institutsional investorlar qo‘lida jamlangan;

- Qimmatli qog‘ozlar bozori yuqori samaradorligi va likvidligi bilan ajralib turadi;
- Minoritar aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish yuqori darajada;
-Jalb qilingan direktorlar ishtirokidagi kuchli korporativ boshqaruv.
Ikki pog‘onali model (insayderlik):
Rahbarlik va ijrochilik organi:
- Kuzatuv kengashi (Direktorlar kengashi);
- Ijroiya organi.
Vazifalarning qat’iy taqsimlanishi. Kengash a’zolari ijroiya organiga a’zolik qilishi mumkin emas.
Kontinental model:
- Doimiy egalarda 70 - 80% aksiya jamlangan, 20 - 30% aksiya esa “chakana” sotiladi va xaridorlar ularga mablag‘larni vaqtincha joylashtirish vositasi sifatida qaraydilar;
- Aksiyadorlik sarmoyasini yirik “ulgurji” investorlar tashkil qilib, bir - birining aksiyasiga o‘zaro egalik qilish (kuchli qaramlik) tizimi keng rivojlangan;
- Kuzatuv kengashida kompaniya hodimlarining salmoqli vakilligi;
- O‘zoqni ko‘radigan investorlar;
- Qimmatli qog‘ozlar bozori kichikroq va likvidligi kamroq.
Tarmoq (yapon) model:
Yapon modeli mazmuniga ko‘ra amerika modeliga ham, germaniya modeliga ham o‘xshamaydi, biroq ikkala modelning ayrim xususiyatlarini o‘z ichiga olgan:
- direktorlar kengashi tarkibida mustaqil direktorlar bo‘lmasdan, Kengashning barcha a’zolari yuqori boshqaruv organi vakillari yoki eski boshqaruvchilardir;
- aksiyadorlik sarmoyasini asosan yirik investorlar tashkil qilib, yagona sanoat guruhiga a’zo bo‘lgan kompaniyalarning o‘zaro aksiyalariga egalik qilish holati muhim o‘rin tutadi.

- shaxslararo munosabatlar kuchli muhim ahamiyatga ega;

- insayderlarning etakchiligi.
Korporativ boshqaruvning amerika tizimi
Korporativ boshqaruvning amerika tizimi xususiyatlari AQSHda aksiyadorlik mulkchilikning xususiyatlariga bevosita bog‘liqdir. Xususan, amerika korporatsiyalariga boshqa investorlardan ko‘ra o‘z ta’sirini kuchliroq o‘tkaza oladigan yirik investorlarning yo‘qligi xosdir.
bo‘lib, AQSH korporatsiyalari aksariyatining reestrlarida umumiy kapitalning bir foizidan oshig‘iga egalik qiluvchi birorta xususiy shaxs yoki institutsional investor qayd qilinmagan. Natijada aksiyadorlarning birorta guruhi direktorlar kengashiga a’zolik qilishga alohida da’vogar bo‘la olmaydi. Ikkinchi muhim xususiyat shundaki, xususiy shaxslarga qarashli bo‘lmagan aksiyalarning ko‘pchiligi institutsional investorlar – nafaqa va o‘zaro yordam (paychilik) fondlari qo‘lida jamlangandir. Bu investorlar qo‘llarida 50%dan oshiq kapitalni jamlaydi, ko‘proq moliyaviy menejer sifatida qatnashishga moyilroq bo‘lib, direktorlar kengashi ishida qatnashishga intilmaydilar va odatda o‘zlari yirik paketga egalik qilgan kompaniyalar uchun mulkchilik huquqidan kelib chiqadigan mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishdan o‘zlarini olib qochadilar.
Aksiyadorlik kapitalining maydalangani bir mulkdordan ikkinchisiga aksiyalarning o‘tishini osonlashtiradi. Mayda aksiyador o‘ziga qarashli aksiyalarni sotish haqida qarorni nisbatan oson qabul qilishi mumkin, aksincha yirik aksiyador uchun paketning sotilishi odatda strategik rejalarning o‘zgarishidan dalolat berishi va sotiladigan aksiyalarning kurs qiymati tushib ketishi oqibatida (bozordagi taklifning ortib ketishi sababli) yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.
Amerika qimmatli qog‘ozlar bozorining yuqori samaraliligi va likvidligi bilan ajralib turishi mayda investorlar uchun paketlarni sotish ishini tez va texnik jihatdan oson amalga oshadigan qilib qo‘yadi. Kompaniyalarning qo‘shilishi, qo‘shib olinishi, egallanib olinishi va sotib olinishlari amerika fond bozorining keng tarqalgan amaliyoti bo‘lib, bu esa fond bozorini aksiyadorlar tomonidan menejerlar faoliyatini nazorat qilishning juda samarali va oson amalga oshirishga imkon beruvchi quroli qilib qo‘yadi.

Korporativ boshqaruvning nemis modeli. Nemis modelining AQSH modelidan farqli o‘laroq, aksiyadorlik kapitalining katta qismi boshqa kompaniyalar egaligida turadi: umumiy kapitalining yarmidan ko‘pini bir - birining aksiyalariga egalik qilish tizimi o‘z ichiga oladi. Shaxsiy investorlar nemis modelida ikkinchi yirik investorlar guruhini tashkil qilsa ham (nemis kompaniyalari umumiy aksiyalarning taxminan 16% iga egalik qiladi) ular aksiyalarining ko‘p qismi taqdim etuvchiga sertifikati ko‘rinishiga ega bo‘lib, bu sertifikatlar ularning egalari topshirig‘iga ko‘ra, xususiy aksiyadorlar aksiyalarining juda katta qismi jamlangan banklar tomonidan boshqariladi. Shuning uchun, Germaniya kompaniyalarini erkin sotuvda bo‘lgan aksiyalarining juda katta ulushi (90%dan ortig‘i) tashkilot- investorlar tomonidan boshqariladi. (o‘zlari aksiya egalari bo‘lmasa ham). Umuman dunyoning, turli davlatlarida korporativ boshqaruv modellarining afzallik va kamchiliklarini inobatga olgan holda Aksionerlik jamiyatlari faoliyatiga tadbiq etib boriladi. Buning natijasida korporativ boshqaruv modellarini tanlash jarayonida ayri murakkabliklar yuzaga kelishi mumkin.

Nemis kompaniyalarining aksiyadorlik kapitali yirik aksiyadorlar qo‘lida kuchli darajada jamlangan. Natijada, amerikalik kasbdoshlariga nisbatan nemis mulkdorlari va ular kapitalini boshqaruvchi moliya institutlari o‘z kompaniyalari bilan ancha yaqin ish munosabatlarida bo‘ladilar. Oqibatda, ular mulkchilik huquqlaridan faol foydalanishdan va kompaniya faoliyati ustidan nazorat qilishga qatnashishdan ko‘proq darajada manfaatdordirlar. Boshqaruv organlari tuzilmalari va ular faoliyatini tashkil qilishning turli modellarini baholashda, har bir model o‘zining kuchli va zaif tomonlariga ega ekanligini tushunish muhimdir. Ushbu tizimlarning har biri ham samarali bo‘lishi mumkin, agar ular mos ravishdagi boshqaruvi bilan o‘zlari joylashgan ayni bir ijtimoiy tizimning huquqiy, madaniy va ijtimoiy - iqtisodiy mohiyatiga monand bo‘lsa.
Shunday tizimni tanlash kerakki, mazkur tizim aynan O‘zbekiston uchun o‘ziga xos echimni ifodalashi va boshqa davlatlarda ishlatilayotgan modellarning shunchaki nusxasi bo‘lmasligi kerak. Boshqaruvga nozik yondashuvni qo‘llab - quvvatlash kerak bo‘lib, mos ravishdagi boshqaruv modeli nafaqat har bir kompaniyada turlicha bo‘ladi, balki ayni bir kompaniyaning turli yashash davrlarida ham o‘zgartirib boriladi. Ushbu fikr yangi texnologiyalar rivoji va iqtisodiyotning globallashuvini kompaniyalarning qayta tashkil qilinish sur’atlari o‘sishiga va korporativ tuzilmalarning tubdan o‘zgarishlariga ta’sirini inobatga olganda yanada to‘g‘riroq bo‘ladi. Kompaniyalar o‘z holatiga eng mos keladigan, biroq investorlar tomonidan samarali qaror qabul qilinishiga olib boradigan va axborotlarning muvofiq oshkora qilinishini ta’minlaydigan samarali tamoyillar asosida qurilgan korporativ amaliyotni qabul qilish mas’uliyatini o‘z zimmalariga olishlari kerak.
3-jadval
Korporativ boshqaruv modellarining qiyosiy xususiyatlari

Modellarning xususiyatlari Ingliz-Amerika modeli Nemis modeli YApon modeli

Ijtimoiy qadriyatlar tizimi Shaxsiyatparastlik, tanlov erkinligi Ijtimoiy hamkorlik Hamkorlik va ishonch
Mehnat jamoasining roli Passiv Faol Faol ishtirokchilik
Moliyalashtirishning asosiy usuli Fond bozori Banklar Banklar
Axborot nomutanosibligi Menejment Menejment, “uy” banki Bosh bank
Investitsiyalash muddatlari Qisqa muddatli Uzoq muddatli Uzoq muddatli
Kapitalning qiymati Yuqori O‘rta Past
Kapital bozori Yuqori likvidli Likvidli Nisbatan likvidli
Asosiy iqtisodiy birlik (yirik biznesda) Kompaniya Xolding Moliya-sanoat guruhi
Menejmentga haq to‘lash Yuqori O‘rta Past
Aksiyadorlik kapitalining tuzilmasi Sochilgan nisbatan jamlangan Jamlangan

Korporativ boshqaruv kontinental modelining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, nemis firmalari o‘zaro bir-birlariga aksioner hisoblanadi, ya’ni o‘zaro kapitalda ishtirok etadilar. Bu ularning o‘zaro norasmiy xoldinglar ko‘rinishida faoliyat yuritishini ta’minlaydi va ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlashga xizmat qiladi. Qizig‘i shundaki, nemis banklari AQSH banklaridan farq qilib, universal hisoblanadi, ya’ni barcha turdagi bank xizmatlarini va operatsiyalarini amalga oshira oladi. Bunda banklar uchun aksiyalarga egalik qilish va sotib olish uchun chegaralar belgilanmagan (ba’zi ixtisoslashgan banklar bundan mustasno).

Tijorat banklarida korporativ boshqaruvning turli modellari mavjud. Korporativ boshqaruvning modellarini anglo-amerika va yapon-german modellariga bo‘lamiz. Uni ayrim adabiyotlarda autsayder (outside) va insayder (inside) modellari deb atashadi.
Korporativ boshqarishning anglo-amerika modeli turli xilligi bilan, ya’ni diversifikatsiyalashuv darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Aksionerlik kapitali turli o‘zaro aloqador bo‘lmagan sub’ektlar va shaxslar o‘rtasida keng taqsimlanadi. Bunday sharoitda ahaolining ham pul mablag‘lari jalb etiladi va zarur investitsion sharoitni yaratib moliya bozorlarining faolligini hamda barqarorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu modelda asosan aksiyalar nazorat paketi taxminan 6-14 % ni tashkil qiladi. Anglo-amerika modelida aksionerlar tomonidan aksiyalarga egalik qilish, nazorat qilish bilan ajralib turadi. Aksionerlarning huquqlari kafolatlanadi va boshqaruvchi va direktorlar ularga hisobot beradi. Korporativ boshqarishning anglo-amerika modelida banklar faoliyatini boshqarish qimmatli qog‘ozlar bozori holatiga, uning rivojlanish darajasiga bog‘liq hisoblanadi. Korporativ boshqarishning anglo-amerika modelining kontinental modeldan farqi quyidagilar:
1. Aksiyaga turli xil sub’ektlarning egalik qilishi, ya’ni diversifikatsiyasi darajasi yuqoriligi;
2. Kompaniyalar bo‘yicha qonunchilikda aksionerlar manfaatlarining yuqori darajada belgilanishi;
3. Qimmatli qog‘ozlarda va kompaniyalar to‘g‘risidagi normativ hujjatlarda kamchilik aksiya egalari manfaalarining himoya qilinishi;
4. Banklarning o‘z ma’lumotlarini ochishga (tarqatishga) qo‘yiladigan qattiq talablari bilan ajralib turadi.
Korporativ boshqaruvning qaysi modelidan foydalanish mamlakat bank tizimi-moliya tizimi va fond bozorlarining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. SHu bilan banklarning amerikacha yoki evropacha modeliga ham bog‘liqlik mavjud.
Korporativ boshqarishning Germaniya modeli yoki Kontinental modelida aksionerlarning yuqori kotsentratsiyasini ko‘rish mumkin. Bunda insayderlar guruhi kam sonli bo‘lib, o‘z tarkibiga ma’lum bir guruhlarni oladi, jumladan xodimlarni, oila a’zolarini, banklarni, boshqa kredit tashkilotlarini, boshqa korporativ mulk shakllarini, xolding yoki sanoat guruhlari shaklida birlashishni va boshqa kesishmali aksiyalarga egalik qilish mexanizmlarini oladi. Bunda jismoniy shaxlarning ulushi odatda 20 foizdan ortiqroqni tashkil etadi. Past bo‘lishiga sabab banklardagi omonatlarning stavkalari dividend to‘lovlaridan yuqori bo‘lishidir. Moliya muassasalari kompaniyalarning 60-70% aksiyalariga egalik qiladi. Aksionerlar bir-birini yaxshi biladi va o‘zaro munosabatlarda qo‘llab-quvvatlaydi.
Banklar bir vaqtning o‘zida aksioner, kreditor va boshqa aksionerlar uchun ishonchli shaxs bo‘lib xizmat qiladi. Emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarni turli sub’ektlar o‘rtasida joylashtiradi. Bu esa banklarning direktorlar kengashida ishtirok etishini ta’minlaydi. Natijada kontinental modelda guruhlar o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilik va nizolar ko‘proq kelib chiqadi. Asosiy nizolar katta ulushga ega bo‘lgan va minoritar ulushga ega aksionerlar o‘rtasida kelib chiqadi. Ushbu modelda asosiy rolni yirik aksioner o‘ynaydi va ular faoliyatiga fond birjalarining ta’siri kam bo‘ladi. Shuningdek, ushbu modelda ma’lumotlarni ayriboshlash va uni ochish tanlangan investorlar o‘rtasida amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni bu tarzda konfidensial tarzda ayriboshlash banklar va ularning qarzdorlari o‘rtasida ham bo‘lishi mumkin. Bu qonunchilik bilan ham tartibga solib boriladi. Masalan yapon tijorat banklarining korporatsiyalarni kapitalidagi ulushi 25 foizidan oshmasa uni matbuotda elon qilishi shart emas.
Korporativ boshqarishning kontinental modelning yuqoridagi modeldan farqli jihatlari quyidagilar:
1. Kapitalning yuqori konsentratsiyalashuvi;
2. Ichki nazorat kuchli;
3. Kompaniya barcha ishtirokchilarining manfaatlarini qondirishga qaratilgan yo‘nalishi egaligi;
4. Insayderlik faoliyat salbiy natijalarining neytralligi.
Mazkur modelning asosiy kamchiliklaridan biri banklarning ta’siri yuqoriligi, ya’ni aksionerlar tizimida asosiy ulushni (boshqa sub’ektlarga nisbatan) banklar egallaydi. Boshqaruvda asosiy paket egalari o‘zlari nazoratni qo‘lga olishadi va mukammal korporativ siyosat amalga oshirilmaydi. Strategik maqsadlarni belgilashda minoritar aksionerlar va turli guruhlar yo‘nalishlari hisobga olinmaydi.
Korporativ boshqarishning Yapon-German modeli yoki Kontinental modeli Yaponiya, G‘arbiy Evropa (Germaniya, Avstriya, Shveysariya, Niderlandiya) i Shimoliy Evropa (Skandinavskiya) mamalakatlariga xos bo‘lgan boshqaruv usuli hisoblanadi. Ushbu model Fransiya ( taxminan 20% kompaniyalarda) va Belgiyada banklarning boshqaruvida foydalaniladi. O‘zbekiston va MDH mamlakatlari banklari amaliyotida ham korporatuv boshqaruvning kontinental modelidan foylaniladi.
AQSH va Britaniya modelidan farqli ravishda Kontinental modeli aksionerlik jamiyatini boshqarishning 3 bo‘limli model: aksionerlar yig‘ilishi, kuzatuv kengashi va bank boshqaruvidan iborat.