1. Buddizm tarixi va uning ta’limoti haqida

Buddizm tarixi va uning ta’limoti haqida

Hozirgi kunda etiqod qiluvchilar soni jihatidan buddizm xristianlik, islom va hinduizmdan so‘ng to‘rtinchi o‘rinni egallaydi. Bugungi kunga kelib 700-mln atrofida bo‘lib, ulardan 1-mln ga yaqini rohiblardir.
Buddizm bundan 2500 yildan avvalroq Hindistonda diniy-falsafiy talimot sifatida vujudga kelib, unda ko‘plab diniy manbalar va diniy yo‘nalishlar mavjud.
Buddizm turli milliy va diniy ananalar bilan kelishuvchanligi sababli ko‘p millatlar tomondan keng qabul qilindi. Buddizm hayotining barcha sohalari: diniy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy qatlamlariga kirib bordi.
Buddizm dini yoki Falsafa mafkura yoki madaniyat qoidalari to‘plami yoxud hayot tarsi deb baholash mumkun. Ayni kunda bu dinga etiqod qilib qilayotgan Sharq mamlakatlaridan Buddizm ta’limotlarini urganish u yerdagi siyosiy- iqtisodiy, manaviy madaniyatni tushunishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bu davlatlarda ushbu dinga etiqod qiluvchilar nazarida buddizmning qoida va ananalari markaziy hukumat qonunlaridan kura ustinroqdir, tabiyki, buning zamirida uning patensial kuchi yotadi. Buddizm tarixi tadqiqitchilari mavjud manbalar asosida bu oqim asoscisi real tarixiy shaxs ekanligini takidlaydilar. Bu talimot tug‘risida xabar beruvchi adabiyotlarda Sitxatxa Gautama (Gotama), shakyamuni, budda,tadxagata, djina, bxagavan, kabi ismlar bilan zikr etiladi. Bu ismlar manolari quidagicha: Sitxartxa-shaxsiy ism Gautama-urug‘ nomi, Shakyamuni-“shakya qabilasidan chiqqan donishmand”, Budda-“Nurlangan”.¹
Tadxagata-“shunday qilib, shunday ketgan”, Djina-“G’olib”, Bxagavan-“tantana qiluvchi”. Ular ichida eng mashhuri “budda-“bo‘lib, shundan ushbu dinga buddizm nomi berilgan.
Bizgaqcha buddaning bir necha biografiyalari yetib kelgan: “Mahavostu”-millodning ikinchi asrida yozilgan, “lalivastira”-millodning ikinchi, ucinchi asrkarida yuzaga kelgan, “buddaxacharita”-buddist faylasuflaridan biri Ashvagxosha tomonidan milodning birinchi ikinchi asrlarida yaratilgan,”Nidanakatxa”-millodning birinchi asrida yozilgan va “Abnixishkarmansutra”
Mazkur biografiyalarda buddaning qaysi yillarda yashaganligi turlicha berilgan ularda milloddan avvalgi tuqqizinchi-uchinchi asrlar oralig‘ida kursatiladi. Rasmiy hisobga ko‘ra Buttama-Budda miloddan avalgi 623-yilda tug‘ilib, 544-yilda vafot etgan. Biroq ko’pchilik tadqiqotchilar uning tavaludini miloddan avvalgi 564-yilda, vafoti esa 480-yilda deb hisoblaydilar bazan 560 va 480 yaxlit sonlar bilan ko’rsatiladi. Aytish joizki, yuqorida zikr qilingan biografiyalarda Buddaning haqiqiy hayoti bilan uning haqidagi afsonalar uzaro yorishib ketgan.
Sitxartxa Shakya qabilasining potshoxlaridan biri Shudxodananing ug‘li edi. Uning saroyi Himolay tog‘lari etagida Kapilavasti degan shaharda bo‘lgan, (Hozirgi Nepal hududida). Onasi-malika Maya. Podshoh ug‘lini orzu havaslar og‘ushida tarbiyalab, uni hech bir kamchiliklarsz kata qiladi. Sitxartxa ulg‘ayib quwni hukmdorkardan biri qizi Yashadxaraga uylanadi va ug‘il ko‘rib, unga Raxula deb ism quyadi.
Hech bir qiyinchilik siz va kamchilik kurmay ysgan bola Sitxartxa bir kuni ittifoqo bir keksa chol, bir bemor hamda og‘ir mashaqqat tortayotgan rohibni uchratati, bir kishining esa vafotiga guvoh buladi bundan qattiq tasir langan shxzoda insoniyatni qiyinchilik va azobdan qutqarish yullarini izlash uchun saroyni tashlab ketadi. Bu vaqtta u 30-yoshda edi. U beshta rohib bilan qishloqma qishloq kezib yuradi. ²
Bir muncha vaqt changalzor urmonlarda kezib xorib charchagach, bir daraxning tagida dam olish ucun utiradi va uziga to haqiqatni topmaguncha shu yerda turmaslikka qaror qiladi.
Bu utirishning 49- kuni uning qalbidan “Sen haqiqatni topting” degan sado keladi. Shu paytta uning kuz oldida butun borliq namoyon bo’ladi. U hamma joyda shoshilish, qayoqqadir intilishni ko‘radi: Hech bir joyda osudalik yuq edi. Hayot nihoyasiz uzoqligini kuzlab utib ketayodgan edi. Inson aqli yetmas bir kuch Trishna yashash mavjud bo‘lish umidi barchaning tinchini buzar, xalok qilar va yana yaratar edi. Man endi Budda kimga qarshi kurashish kerakligini angladi. Shu ondan u Budda-nurlangan deb ataldi. U tagida utirgan darxt esa-nurlangan daraxt (botxa) deb atala boshlandi. Budda uzining birinchi davatini Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog‘ida uzizning besh rohib do‘stlariga qildi va ular Buddaning birinchi shogirdi buldilar.