1. Buddizm tarixi va uning ta’limoti haqida

TA’LIMOT. Buddizm talimoti asosan 3-qismdan iborat: 1) axloq; 2) meditasiya; 3) donolik.
1. Axloq normalari -“Pancha shila” (Buddaning besh nasihati):1. Qotillikdan saqlanish 2. O‘g‘irlikdan saqlanish, 3. Gumrohlikdan saqlanish, 4.yolg‘on qalbaki narsalardan saqlanish, 5. Mast qiluvci narsalardan saqlanish.
Meditatsiya: 1. tug‘ri tushunish, 4. haqiqatga ishonish, 2. tug‘ri niyat qilish-zarar yetkazmaslik, 3. to‘g‘ri-tutish kuz olaytirmaslik, 4. tug‘ri anglash-ehtiros va iztiroblarga chek quyish, 5. tug‘ri harakat qilish-o‘zidagi yomon tuyg‘ularni jilovlash.³


2. Buddizm dinining O‘rta Osiyoga tarqalishi va undagi o‘rni
Ushbu talimotning tarqalishida buddist jamolarining (sangxa) roli kata bo’lgan. Ular yilning ob-havosi yaxshi bo‘lgan to‘qqiz oyida shaharma- shahar qishloqma-qishloq yurib, aholini bu dinga davit etib yurganlar. Faqat Musson yomg‘irlari tinmay qolganda uz ibodatxonalarida muqim bo‘lib Meditatsiya bilan shug‘illanganlar.
Mill. avv. 273-232 yillarda hukmronlik qilgan imperator ashoka davrida buddizm keng hududularda jadal tarqaldi. U buddist monarxlar (rohiblar), ularning hindiston bilan, chegaradosh davlatlariga qilgan missionerlik harakatlariga xayrixohlik bildirardi. Buddist missionerlari o‘z prinsiplariga qattiq turib yumshoqlik va kelishuvchanlik bilan harakat qildilar.
Buddizm jamolari begona din madaniyati va urf-odatlar ustun bo‘lgan sharoitda asrlar mobaynida uzlarini saqlab qolish, fursat kelganda ularga uz tasirini utkazish qobiliyatiga egadirlar. Ularning bu xususiyatlari Hindistonda musulmon hukmdorlari davrida, Shri-Lankada poryugalllar, gollandlar va inglizlar mustamlikasi davrida Xitoy va Yaponiya konfutsiychilari davrida mazkur hududlarga buddizmning namoyon bo’lishida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Buddizm milodning I-chi asrida Xitoy, IV-asrda-Koreya, VI asrda-Yaponiya, VII asrda-Tibet, XIII-XVI asrlarda –mongoliya, XVII-XVIII asrlarda-buryatiya va Tuva, XIX-XX asrlarda esa Amerika va Evropa qitalariga kirib brogan.
Buddizm boshqa xudolarga sig‘inishni taqiqlamaydi. Budda ularga ibodat qilish insonga insonga vaqtincha tassalli berishi mumkin, biroq ular nirvana holatiga olib bormaydi, deb talim bergan. Shu sababli buddizm talimoti turli joylarda yoyilishi bilan ular ibodat qilib kelgan ilohlari yoki ulug’langan shaxslari timsollari ibodatxonani egallagan.⁴
Masalan Hindistonning buddizmga mansub ilohlari dunyoni yaratuvchi Braxma chaqmoq va momoqaldiroq xudosi, Indra-hunarmadchilar homiysi, Xatimanu, Tibetta qahramon Baser timsoli, Mongoliyada Chingizxon kabi milliy qahramonlar Buddizm ilohiy timsollariga aylandi. Biroq bu ilohlar nirvana holatiga olib bormaydi. Faqatgina Budda nirvanaga boshlay oladi va shu yusinda insonni azoblardan xalos etadi.
Buddizm talimoti bir qator kitoblar shakliga keltirilgan tuplamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiy tripitika (yoki Tipitaka)”uch sovat” manosini anglatadi. U uch qismdan iborat bo‘lganligi uchun shunday nom bilan atlagan. Bu manbaning qulyozmasi Shri-Lankada saqlanib qolgan. U milodning boshlarida kitob shakliga keltirilgan. Ular budda targ‘ibotining haqiqiy bayoni hisoblagan Sutra matnlari-Sutra pitaka rohiblar axloqi, xonaqohlar nizomlariga bag‘ishlangan ainaya matnlari-Vinoya pitoka buddizmning falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilib berishga bag‘ishlangan abxidtaxma matnlari-abxitraxma pitakadan iborat. Keyinchalik shakllangan sansikrit, xitoy, Tibet, kxamir, va yapon, tillaridagi buddizmga oid adabiyotlar keng tarqalgan amo ularning ilk buddizm tarixi uchun ahamiyati ozroq. Budda hayotiga tegishli rivoyatlarning asosissi tripitakada jamlangan.
Buddizmning maxayana yunalishi Xitoyga I-chi asrda kirib kelgan III-VI asrlarda buddizm Xitoyda keng tarqaldi. Bu vaqtta poytaxt yaqinidagi loyana hamda chananni kabi shaharlarda 180-ga yaqin buddizm ibodatxonalari hamda diniy markazlar faoliyat yurutmoqda.
Maxayananing shakllanishida Kushon davlatining ham roli kata bo‘ldi. Aynan kushon davlatidan ayniqsa Kanishkaning 4-chi qurultoyidan so‘ng budddizmning maxayana yo‘nalishi markaziy osiyo davlatlari va shaharlarida tarqala boshladi. Buyuk ipak yuli orqali ilk buddist targ‘ibotchilari milloddan avvalgi II asrdayoq Xitoyga kelgandilar. Buddizmning Xitoyga kirib kelishida keyinchalik ko‘plab rivoyat va asotirlar paydo bo‘ldi. Ilk davrga taluqli malumotlardan biri Imperator Min-Din ning tushi haqida rivoyat hisoblanadi. ⁵
Buddizm asoschisi va uning ta’limoti bo‘yicha diniy matnlar keltirish ucun Hindistonga elchilar yuborgan. Shundan so‘ng Xitoyga Hindistondan bir necha buddizm targ‘ibotchilari kelib ular uchun maxsus qurilgan “Baymasi” (Oq ot ibodatxonasi) ga joylashganlar.
Buddizmning Xitoylashuv va tarqalish jarayonini urganish murakkab masaladir. Buddizm Xitoy hduddida yoyilishi bilan alohida yangi shakl ham kasb etadi. IV-V asrlarda buddizm kata muvaqiyatga erisha boshladi. Ushbu talimot ulkaning Janubiy hududlariga yanada chuqurroq joylashdi. IV-asrning o‘rtalariga kelib Xitoyda ayollar ibodatxonalari, ayol monarxlari va tinglovchilari paydo bo‘lgan. Shu asrning oxoriga borib podshohlar buddizm ibodatxonalariga doimi ravishda kata miqdordagi xayriyalar beradigan bo‘ldilar. Bu davrda sharqiy szin davlatining uzidagina 1786-ta sangxa, 24000-manarx mavjud bo‘lgan. Xususan imperator Siyaoudi 381-yili birinchi bo‘lib uzini buddist deb elon qildi. U saroyda ibodatxona barpo ettirib unga monax keltirishni buyurdi. Liao sulolasidan bo‘gan hokimayita davrida 502-549 davrida buddizm mamlakat janubida rasmiy din sifatida tan olingan.
Shunday qilib buddizm miloddan avvalgi I-chi mingyillik oxirlarida Markaziy Osiyoni uz ichiga olgan Kushon imperiyasiga kirib keldi. Bizning diyorimizda olib borilgan arxeologik qazilmalar asnosida O‘ratepa, Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qorovultepa, Ayritom mavzelaridan shakyamuni sanamlari, hayvon haykalchalari va ramziy g‘ildiraklar topilgan.