1. Buyuklik shartlari. O’zbek xalqi tarixida buyuk shaxslarning roli Hayotning ma’nosi va o’lim

1-Mavzu: Buyuk shaxs: asosiy tavsiflar. O’lim va undan keying mangulik muammolari
Reja


1. Buyuklik shartlari.
2. O’zbek xalqi tarixida buyuk shaxslarning roli
3. Hayotning ma’nosi va o’lim
4. Islomiy sivilizatsiyada hayot va o’lim masalalar
5. Yevropa yangi va eng yangi tafakkurida hayot va o’lim masalalari
Har bir shaxs — bu muayyan bir siymo. Demak u tarixda o‘zining katta yo kichik o‘rniga ega. Chunki tarixning o‘zi ham shaxslarning birligi va o‘zaro ta’siri, hayotfaoliyatining natijasida qaror topadi.
Odatda tarixiy jarayonda shaxslarning o‘rni masalasi to‘g‘risida gap borsa, buyuk kishilar faoliyati tushuniladi. Shaxslarning buyukligi o‘zlari mansub bo‘lgan ijtimoiy guruh, el-elat yoki xalqning fikr-o‘yini to‘la ifodalab, ularning asosiy maqsadvazifalarini tarixiy jarayon kechishining obyektiv mantig‘italablariga mos ravishda amalga oshirishda hal qiluvchi ishlarni bajara olishidadir. Bunday shaxsda dastavval uni o‘z orasidan yetishtirib chiqargan xalqqa xos sifatlar ham bo‘ladi. Bu sifatlarularning betakror shaxsiy xususiyatlariga aylanib, bajarishi zarur bo‘lgan yumushlarni kun tartibga qo‘yishda, ularni ro‘yobgachiqarishda mislsiz jasorat, ulkan tashkilotchilik va jonbozlikko‘rsatilishida namoyon bo‘ladi. Buyuk shaxs faoliyatida o‘z xalqini saodatli qilish, o‘zligini ro‘yobga chiqarish, milliy va davlatmustaqilligini himoya qilish, ilg‘or xalqlar darajasiga ko‘tarish, natijada insoniyat yalpi taraqqiyotiga baholi qudrat ko‘mak berish muhim o‘rin egallaydi.
O’zbek xalqi tarixida buyuk shaxslarning roli. Uzoq tarix saboqlari, bizgacha yetib kelgan manbalar, jumladan yunon tarixchisi Herodot asarlaridan ma’lumki, o‘zbek xalqining qadimiy ajdodlaridan bo‘lgan massagetlar sardori To‘maris Eron shohi Kir bosqinchiligiga qarshi kurashga boshchilik qilib, uning o‘zini halok etib, eng zarur vazifani bajardi — yurtining mustaqilligini saqlab qoldi.
Buyuk shaxslik xususiyati o‘zbek xalqi tarixida mo‘g‘ul bosqinchilari avlodlari qo‘lidan hokimiyatni tortib olib, milliy davlatchilikni tiklabgina qolmay, uni jahon miqyosida ravnaq toptirgan buyuk bobomiz Amir Temurga ham tegishli. Uning markazlashgan qudratli davlatida ijtimoiy hayotning barcha sohalari keng rivojlandi. O‘z davlati manfaatlarini ko‘zlab olib brogan urushlari slavyan va G‘arbiy Yevropa xalqlarining ijtimoiy taraqqiyoti tezlashuviga ham ko‘mak berdi. Buni o‘tmishda bo‘lganidek, hozirgi ingliz, fransuz, italyan va boshqa xalqlar tarixchilari ham chuqur
e’tirof etadilar. Bu mamlakatlarda ulug‘ Amir Temur haqida xolis ilmiy tadqiqotlardan tashqari boy badiiy adabiyot ham yaratilgan. Amir Temur jahon rivojlanishining keyingi taraqqiyotiga ham katta hissa qo‘shgan buyuk shaxsdir.
Temuriylar shajarasidagi ko‘pgina hukmdorlar, xususan, Mirzo Ulug‘bek, Shoxruh, Husayn Boyqaro, Zahiriddin Bobur o‘zbek xalqi tarixida katta o‘rin tutgan shaxslardir. Boburning Movarounnahrdan Hindistonga borib, turli din va tillar sharoitida markazlashgan davlat tuzganligiga, boburiylar bu mamlakat tarixida nihoyatda salmoqli ishlar qilganligiga Hindistonning mashhur siyosiy va davlat arbobi Javoharla’l Neru juda katta baho bergan edi.
Jahon sivilizatsiyasi tarixida katta o‘rin tutgan buyuk shaxslardan biri shoir, mutafakkir, davlat arbobi Alisher Navoiydir. AQSH sobiq prezidenti R.Reygan Alisher Navoiy haqida gapirar ekan, «Boy madaniyatga ega bo‘lgan zaminda voyaga yetgan Alisher Navoiyning samimiyati va nafosati, buyuk insonparvarlik g‘oyalari va siyosati butun insoniyatga tegishli bo‘lgan qadriyatdir», degan edi.
O‘zbek xalqi tarixida tutgan o‘rni, o‘z xalqi taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bo‘yicha Amir Temurdan so‘ng muayyan mavqe shayboniylar sulolasidan chiqqan Abdullaxon II ga tegishlidir. Bu siymo Movarounnahrda ulkan davlatni tuzib, iqtisodiyot, fan va madaniyat ravnaqiga katta e’tibor bergan.
Qadimgi rimlik mashhur mutafakkir Tatsit tarixni hodisalarning jonli izlaridan borib yozmoq lozim, degan edi. Shunday yo‘ldan borilsa, tarixning betakror jarayonining mantig‘i ochiladi va bu jarayon markazida turgan ijtimoiy kuchlar, uning dohiylari faoliyati obyektiv baholanadi. Binobarin, xalqimiz o‘tmishidagi buyuk siymolarning jamiyatni boshqarish va taraqqiyotga o‘tkazgan mislsiz ta’siri ko‘lami, ahamiyati yorqinroq namoyon bo‘ladi. Rossiya mustamlakachiligi Turkistondagi mavjud ijtimoiy turg‘unlikni chuqurlashtirdi. Biroq dunyoda yuz berayotgan tub o‘zgarishlarning guvohi bo‘lish mahalliy ziyolilarni xalq va yurt taqdiri xususida chuqurroq o‘ylashga majbur etdi. Jadidlarning maydonga kelishi, xususan, Mahmudho‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon va boshqalarning millat manfaatlarini himoya qilib chiqishi shu vaqtga to‘g‘ri keladi. Ularning qarashlarida qoloq ijtimoiy munosabatlarni va mustamlakachilikni tugatish, milliy davlat istiqloliga erishish maqsadi o‘z aksini topgan edi.
Shaxs salohiyatining kuchi O‘zbekistonda davlat mustaqilligini qo‘lga kiritishda va mustahkamlashda yana bir marta namoyon bo‘ldi. Prezident I.A.Karimovning aql-zakovati, siyosiy irodasi va qat’iyati tufayli jiddiy bo‘hronlarsiz, qurbonlarsiz, qon to‘kilmasdan tinch ijtimoiy rivojlanish yo‘liga chiqib olindi. Huquqiy demokratik davlatni barpo etish, demokratik tamoyillarni chuqurlashtirish, insonparvar fuqarolik jamiyatini qurish yo‘lida barcha qiyinchiliklarni juda katta siyosiy qudrat, qat’iyat va sobitqadamlilik bilan yengib borilmoqda.
Hayotning ma’nosi va o’lim. Inson nima uchun yashaydi? Bu savolga kundalik ong darajasidan boshlab tafakkurning eng yuqori bosqichlarigacha bo‘lgan imkoniyatlar doirasida bir xil javob berib bo‘lmaydi. Haqiqatan ham hozirgacha mavjud bo‘lgan barcha ilmiy yo‘nalishlar va maktablar bu savolni chetlab o‘tmagan bo‘lsa ham, ko‘pchlikniqoniqtiradigan darajada yaxlit javob topa olmaganlar. Umuman olganda bu savolga uzil-kesil javob berish ham qiyin. Lekin bundan yuqoridagi savol bema’nidir, degan mulohazaga bormaslik lozim. Alohida insonga nisbatan uning hayoti, maqsadi ma’lum ma’noga ega. Ya’ni hayotning ma’nosi insonning har tomonlama barkamollikka erishishidan iborat. Bu esa alohida inson hayotini keng qamrovda olib, undagi haqiqiy va soxta jihatlarni va, nihoyat, to‘laqonli hayot qaysi vositalar yordamida amalga oshishini qarab chiqishni shart qilib qo‘ydi.
Har qanday jonli mavjudot singari inson hayotining ham nihoyasi borligi, boshqa mavjudotlardan farqli o‘laroq u o‘zining oxir-oqibatda o‘limga mahkumligini anglashi masalalari, aytish mumkinki, mumtoz masalalardandir. Bu — tasodifiy hol emas. Inson hayoti va o‘limi masalalari asotirlar va dinlarda ham alohida o‘rinni egallagan. Kishilarda dastlab o‘limdan qo‘rqish tuyg‘usi kuchli bo‘lgan. Keyinroq asotiriy, diniy tasavvurlar vositasida bujarayon «majburiy» ekanligi isbotlandi. Asotirlarda hayvonlar ham,kishilar ham o‘ladigan tana va o‘lmas ruhga ega deb ko‘rsatilgan. Ruh nozik, nomoddiy tabiatga ega bo‘lib, o‘zida inson vujudi timsolini gavdalantirgan. U yo‘qolmaydi, o‘lmaydi va o‘z makonida yashaydi hamda o‘z joyini almashtirib turadi. Ba’zi diniy ta’limotlarda tana o‘lgach, ruh bir jonzotdan ikkinchisiga o‘tib turishi ko‘rsatilgan.
Turli g‘oyaviy yo‘nalishlar va maktablar hayot va o‘lim masalalarini turlicha tushuntiradi. Ayrim buyuk faylasuflar bu masalaga mantiq, mazmun kiritishda shaxsiy hayot taqdirini hal qilish orqali ham erishganlar. Masalan, Suqrotning o‘z o‘limiga roziligi haqidagi qarori uning hayoti uchungina emas, balki undan keyingi falsafiy muammolar hal etilishi uchun ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Aflotun Suqrotning ushbu qarorida faylasuf uchun o‘z hayotini oliyjanoblik bilan tugatish imkoniyatini ko‘rgan. Uning fikrlariga ko‘ra inson ezoterik (ma’naviy) mavjudot sifatida ilohiy mohiyatga ega. Bu uning o‘zi ustida ishlashi, o‘zini takomillashtirishi va ilohiy dunyo sari intilganligida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘lim ma’sullikdir. Ya’ni ma’naviyatli inson, har tomonlama komil va inson mohiyatini chuqur anglagan kishida o‘limdan qo‘rqish tuyg‘usi bo‘lmaydi.
Islomiy sivilizatsiyada hayot va o’lim masalalari. Islom dinida ham inson hayoti, uning ma’nosi va o‘limi masalasi kattao‘rin olgan. Hayotning ma’nosi — bu ruhning salomatligi, doimiy rohat-farog‘atga eltuvchi mehnat va bilimdir. Inson o‘z hayotini xudbinlik, nafs va yovuzlikdan saqlamog‘i kerak.
Insonning dunyoga kelishi, islom dini nuqtayi nazaricha, taqdirga, ilohiy irodaga bog‘liq. Inson o‘z taqdirini o‘zgartirishga qodir. Faqat ana shu o‘zgartirish mazmuniga ko‘ra inson — bandaning ma’naviy-ruhiy olamiga baho beriladi.
Ayni vaqtda inson bu olam go‘zalligi manbayidir. Uning hayoti orqali tabiat nafas oladi va yashaydi. Tan ruhsiz yashay olmaydi. Binobarin tabiatga zarar yetkazish ruhga zarar yetkazish bilan barobardir. Islom dinida insonga tabiatdagi ruhiylikning ramzi sifatida qaraladi.
Insonning hayoti, o‘limi va manguligi masalasi tasavvuf tariqatlarida ham muhim o‘rin olgan. Uning yirik ilk vakillari Hasan Basriy, Al-Muxsibiy, Junayd Bag‘dodiylar islomning monoteistik talablariga muvofiq insonning mohiyati va hayot yo‘nalishini Olloh ko‘rsatgan yo‘ldan borish, deb ko‘rsatganlar. O‘zbekiston hududida yetishib chiqqan so‘fiy mutafakkirlar — Abduxoliq G‘ijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va Bahouddin Naqshband ta’limotlarida hayotning ma’nosi, o‘lim va mangulik masalalari insonning ilohiy mohiyatini bilishga intilish, halol mehnat qilib boshqalarga mehr-muruvvatli, rahm-shafqatli bo‘lish kabi fazilatlar
bilan bog‘liq ravishda yoritiladi.
Yevropa yangi va eng yangi tafakkurida hayot va o’lim masalalari. Yevropada yangi zamon sharoitlarida Sharq falsafasi ta’siri ostida hayot va o‘lim masalalariga yangicha qarashlar shakllandi. Jumladan, hayot va o‘limni anglash muammosi ikki antropologiyaviy modelda — tabiiy inson va yangi yevropacha inson
moddellari orqali foydalandi. Agar birinchi modelda inson tabiiy (biologiya, fiziologiya, psixologiya va boshqa) fanlar obyekti bo‘lsa, ikkinchi modelda u o‘zini olamning markazi sifatida anglagan, aql-idroki va erkinligini o‘zi yo‘naltiradigan, o‘z hayotini o‘tmishdan hozirgacha, undan esa kelajakka borishini tushungan ijtimoiy mavjudot sifatida baholandi.
Bu fikrlar insonga, uning hayoti mazmuni va maqsadiga ratsional yondoshishning natijalaridir.
XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab G‘arb tafakkurida shakllangan irratsional yo‘nalishda o‘lim biologiyaviy ma’nodagina tan olinmay, inson borlig‘ining nihoyasi sifatida qaraladi. Bunday nuqtayi nazarga binoan o‘lim diniy yoki siyqa tabiiy tushunilishdan farqli holda subyektivlik sohasi voqeasiga aylanadi. F.Nitsshening so‘zlari bilan aytganda inson o‘limi uning hayotidan ko‘ra ahamiyatliroqdir. Ya’ni, o‘lim tuyg‘usi inson hayotini mazmun bilan boyitadi.
Hozirgi vaqtda insonni yigirmaga yaqin ilmiy-falsafiy yo‘nalish o‘rganadi. Ularning barchasida asosan inson hayotining mohiyati, mazmuni va nihoyasi mushohada qilinadi. Bu ta’limotlarga ko‘ra, inson mohiyati masalasi tahlilida hozirgi sivilizatsiya qadriyatlari talablarini hisobga olish muhim ahamiyatga egadir.
Insoniyat hozirgacha erishgan eng yuksak sivilizatsiya — bu G‘arb modelidir. Bunda tabiiy inson modeli ham singdirilgan. Shu sababli yangi ijtimoiy-ma’naviy inson modeli yuzaga keldi. Hozirgi inson ko‘proq shartli mulohazalar asosida yashashga moyilki, uni bunday yashash va fikrlash yo‘liga radio, televideniye, kino, teatr, badiiy adabiyot va, albatta, o‘zining mustaqil fikr-o‘ylari olib kelgan. Natijada u o‘limidan keyingi hayotidan ko‘proq tashvishlanmoqda. Hayot qancha yaxshi, farovon bo‘lsa, kishiga o‘lim shunchalik dahshatli ko‘rinadi.
Ma’lumki, o‘lim ekzistetsial tomondan olinganda inson individual hayotining shunchaki yo‘qolib ketishi emas. O‘lim oldida qo‘rquvni yo‘qotish qay tarzda uni ma’noli va hatto hayotning ijodiy momenti sifatida anglashdir. Darhaqiqat, o‘limga faqat tabiiy hodisa sifatdagina qarash mumkin emas. O‘limni har doim «madaniyat ko‘zgusi», zaruriyat sifatida idrok etish lozim. O‘limni madaniyat doirasiga kiritilishdan undan keyingi umrning ma’nosi to‘g‘risidagi masala kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, bu ma’noli yashalgan umrning o‘limdan keyingi davomi, ya’ni, yuksak ideallar bilan yashagan inson vafotidan keyin boshlangan hayoti manguligi masalasidir. Mangulik — insonning o‘z ijodiy, yaratuvchilik faoliyati bilan hayotda abadiy iz qoldirishidir. Inson o‘zidan dunyoda qoldirgan yaxshi nom — uning ikkinchi va davomdor umridir. Shu sababli ham, insoniyat uchun xayrli, ezgu ishlar qilib, yaxshi nom qoldirgan kishilar abadiy hurmat bilan tilga olinadi.