1 curxondaryo viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayy

Biologiya darslarida laboratoriya mashg’ulotlarini tashkil etish 

 

Biologiya  o‘quv  dasturida  o‘quvchilarning  o‘zlashtirgan  bilimlarini 

mustahkamlash,  ularni  amaliyotga  qo‘llash  orqali  biologik,  amaliy  va  o‘quv 

mehnati  ko‘nikmalarini  tarkib  toptirish  maqsadida  laboratoriya  mashg‘ulotlari 

kiritilgan. 

O‘qituvchi laboratoriya mashg‘ulotlarini talab darajasida o‘tkazish uchun:  

 1.  Laboratoriya mashg‘ulotlarining didaktik maqsadini aniqlashi; 

 2.  Laboratoriya mashg‘uloti uchun zarur bo‘ladigan jihozlarni tayyorlashi; 

 3. Laboratoriya mashg‘ulotida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish 

yo‘llarini belgalashi va shu asosda mashg‘ulotning borishini loyihalashi; 

 4.  O‘quvchilarning tajriba va kuzatish o‘tkazish jarayonida zarur bo‘ladigan 

topshiriqlar uchun ko‘rsatmalar tayyorlashi; 

 5.  Laboratoriya        mashg‘uloti      topshiriqlari      bo‘yicha      o‘quvchilar   

tomonidan tayyorlanadigan axborotni rasmiylashtirish yo‘llarini aniqlashi lozim. 

 6. Laboratoriya   mashg‘ulotining   borishi   va   olingan   natijalarni   tahlil 

qilishi, zarur hollarda tegishli o‘zgartarishlar kiritishi lozim. 

Biologiya        o‘quv      dasturidan        o‘quvchilarning        o‘quv        va        amaliy    

mehnat  ko‘nikmalarini    rivojlantirish    maqsadida    amaliy      mashg‘ulotlar    ham  

o‘rin olgan. O‘qituvchi mazkur amaliy mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirish 

maqsadida quyidagilarga e’tiborini qaratishi lozim: 

48 

 

•      O‘quv dasturidan  o‘rin olgan  amaliy  mashg‘ulotlarni istiqbol va  taqvim-

mavzuli rejadagi va ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o‘rnini aniqlashi; 

•   Amaliy  mashg‘ulotlarining didaktik maqsadini aniqlashi; 

•      Amaliy        mashg‘ulotini        o‘tkazish        uchun        zarur          bo‘ladigan    

jihozlarni tayyorlashi; 

•   Amaliy   mashg‘ulotda   o‘quvchilarning   bilish   faoliyatini   tashkil   etish 

yo‘llarini belgilashi va shu asosda mashg‘ulotning borishini loyihalashi; 

•   O‘quvchilarning tajriba va kuzatish o‘tkazish jarayonida zarur bo‘ladigan 

topshiriqlar uchun ko‘rsatmalar tayyorlashi; 

•      Amaliy  mashg‘ulotning  borishi  va  olingan  natijalarni  tahlil  qilishi,  zarur 

hollarda tegishli o‘zgartirishlar kiritishi lozim. Xulosa  qilib   aytganda,   biologiya  

o‘qituvchisi  o‘quv  yili   boshida  o‘quv fanini o‘qitishni rejali va tizimli amalga 

oshirish maqsadida istiqbol reja tuzishi, unda fanlararo bog‘lanishlar, ekskursiya va 

sinfdan  tashqari  ishlarni  belgilashi,  shu  asosda  mavzuli-takvim  reja  tuzishi  zarur. 

Mazkur mavzuli-taqvim rejada dars, darsdan tashqari ishlar, laboratoriya va amaliy 

mashg‘ulotlarni  belgilashi,  dars  va  mashg‘ulotlarni  talab  darajasida  tashkil  etishi 

va o‘tkazishiga erishishi lozim. 

 

Umumta’lim maktablarining biologiya  darslarida o‘quv-laboratoriya 

jihozlaridan foydalanishni tashkil etish tartibi 

 

 Mavjud  jihozlardan  samarali  foydalanishda  o‘quv  ishlari  bo‘yicha  direktor 

o‘rinbosari boshchiligida fan xonasi mudiri, fan o‘qituvchilarini majburiyatlari va 

vazifalari: 

-  o‘quv  reja  va  dasturga  muvofiq  mavjud  jihozlardan  foydalangan  holda 

amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil etish; 

- yangi informatsion texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish; 

-  jihozlardan  foydalanishning  texnikaviy  xavfsizlik  chora-tadbirlarini  ishlab 

chiqish va amalga oshirish; 

-  byudjetdan  tashqari  mablag‘  topish  maqsadida  o‘quv  jarayonini  to‘liq 

49 

 

ta’minlagan  holda  mavjud  jihozlardan  foydalanib,  xizmat  ko‘rsatishni  yo‘lga 

qo‘yish choralarini ko‘rish. 

Mavjud  jihozlardan  samarali  foydalanish  va  ularni  saqlash  holatini  ta’lim 

muassasasining  pedagogik  kengashida  o‘quv  yilida  kamida  bir  marta  muhokama 

qilinadi. 

Umumiy  o‘rta  ta’lim  muassasalarining  tajriba  xo‘jaliklarida  ishlatish  uchun 

berilgan  qishloq  xo‘jaligi  texnikalaridan  birinchi  navbatda  o‘quv  maqsadlarida 

foydalanilishga ta’lim muassasalari rahbari shaxsan mas’uldir. 

Fan  xonalari  jihozlaridan  maqsadli  foydalanish  va  ularning  saqlanishini 

samarali  tashkil  etgan  fan  xonasi  (kabinet)  mudiri,  fan  o‘qituvchisi  va 

o‘quvchilarni  rag‘batlantirish  masalasi  ta’lim  muassasa  rahbariyati  tomonidan 

yarim yillik va o‘quv yili yakuni bo‘yicha ko‘rib chiqiladi. 

Biologiya fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi 

Ishdan 

maqsad: 

Tinglovchilarning 

biologiya 

fanidan 

laboratoriya 

mashg‘ulotlarini  o‘tkazish,  vaqtinchalik  mikropreparatlar  tayyorlash,  biologiya 

o‘quv-laboratoriya  xonalaridagi  o‘quv  jihozlari  va  o‘quv-  laboratoriya  asbob-

uskunalarini saqlash va ulardan samarali foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantirish. 

Bajarilishi lozim: 

2. 

Biologiya  o‘quv-laboratoriya  jihozlarini  saqlash  va  ulardan  samarali 

foydalanish yuzasidan yo‘riqnoma bilan tanishish, uni tahlil qilish. 

3. 

Vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash. 

4. 

“Odam  va  uning  salomatligi”  fanidan  “Nafas  bilan  chiqadigan 

havodagi  karbonat  angidridni  aniqlashga  oid  tajriba  qo‘yish”  mavzusidagi 

laboratoriya ishini bajarish. 

1. 

Biologiya  (Sitologiya  va  genetika  asoslari)  fanidan  “Amilazaning 

kraxmalga ta’siri” mavzusidagi laboratoriya ishini bajarish. 

2. 

“Turning  morfologik  mezonini  aniqlash”  mavzusidagi  laboratoriya 

ishini bajarish. 

3. 

Tinglovchilar baj argan ishi yuzasidan taqdimot tayyorlaydilar. 

 

50 

 

SINFLARDA BIOLOGIYA FANIDAN LABORATORIYA 

MASHG`ULOTI O`TKAZISH METODIKASI 

5-SINF BOTANIKA 

    1-LABORATORIYA MASHG`ULOTI 

Mavzu: Gulli o`simliklarning organlari bilan tanishish.  

Maqsad:  Gulli  o`simliklarning    vegetativ  (ildiz,poya,barg)    va    generativ 

(gul,urug`  va  meva)  organlarining  tuzilishi,  joylashishi  va  ularning  o`ziga  xos 

tuzilishi va vazifalari bilan tanishtirish.                                  

 Jihozlar:o`quv-laboratoriya 

mikroskopi,lupa,preparoval 

to`plam 

(pinset,skalpel.preporaval nina),filtr qog`ozi,gerbariy va tirik o`simlik namunalari. 

Mashg`ulotni bajarish tartibi 

1.O`simlikning  vegetative  organlari: ildiz, poya, barglar  topiladi  va  o`rganiladi.                                                           

2.O`simlikning  generativ organlari: gul, urug` va mevasi topiladi va o`rganiladi.                                                          

3.Gulning  tuzilishi  kuzatiladi.                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

4.Urug`ning  tuzilishi  o`rganiladi.                                                                                                                                            

5.Mevaning  tuzilishi o`rganiladi.                                                                                                                                            

6.Jadvallar  to`ldiriladi: 

                                 Gulli o`simliklarning solishtirma tavsifi 

O`simlik nomlari 

Hayotiy 

shakli 

O`simliklar organlari 

 Olma 

daraxt 

Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug` 

   Anor 

buta 

Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug` 

 Shuvoq 

yarim buta 

Ilidz, poya,barg, gul, meva, urug` 

 Ajriq 

ko`p yillik 

Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug` 

 Sabzi 

ikki yillik 

Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug` 

 Pomidor 

bir yillik 

Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug` 

                                               Gulli o`simliklar organlari va vazifasi 

       O`simlik organlari 

            Vazifasi 

Ildiz 

Oziqlantiradi 

Poya 

Oziq moddani to`playdi 

Barg 

Nafas oladi,organik modda hosil qiladi  

Gul 

Jinsiy ko`payadi 

Meva 

Urug`ni himoyalaydi va tarqatadi. 

Urug` 

Ko`payish 

 

51 

 

Xulosa:                                                                                                                         

Gulli  o`simliklarning  vegetativ  organlariga  ildiz,  poya,  barg  va  generativ 

organlariga  gul,meva,urug`  kiradi.  Gul  gulkosacha,  gultoj,changchi,urug`chidan 

tashkil topgan.Urug` po`st, urug`palla va murtakdan tashkil topgan. Meva po`st,et 

va mag`izdan tashkil topgan.Gulli o`simliklarning vegetativ organlaridan ildiz oziq 

moddalarni tuproqdan so`rib olib yer ustki qismga uzatadi. Poya ildiz bilan barg 

orasida  moddalar  harakatini  ta`milaydi  va  oziq  moddalarni  to`playdi.  Barg 

organik  modda  hosil  qiluvchi,  suvni    bug`latuvchi  va  nafas  oluvchi  organ.  Gul 

yopiq urug`li o`simliklarning  jinsiy  ko`payish  organi. Meva urug`ni himoyalaydi 

va tarqatishga yordam beradi.Urug` ko`payuvchi organ.                                                                    

Nazorat uchun savollar                                                                                                                                                           

1.Gulli o`simliklarning vegetativ va generativ orgalariga misol keltiring va 

ularning  vazifalari haqida ma`lumot bering.                                                                                                                                                                    

2.Gul o`simliklarda qanday vazifani bajaradi?                                                                                                                       

3.Urug` va mevaning tuzilishiga ta`rif bering.                                                                                                                                          

Uyga vazifa: Birinchi  laboratoriya  mashg`ulotini o`rganish.   

Rasm: 

 

 

6-SINF BIOLOGIYA (BOTANIKA) 

3-LABORATORIYA MASHG'ULOTI 

Mavzu: Barglarning tashqi tuzilishini o’rganish. 

Maqsad:  O’simlik  barglarining  tashqi  tuzilishini  shakli  va  qirrasi  tuzilishini 

raqamlanishini  bir-biri  bilan  taqqoslab  o’rganish.  Qaysi  sinfga  va  oilaga  kirishini 

ham o’rganish. Mavzuga doir  hayotiy ko’nikmalarni shakllantirish. 

52 

 

Jihozlar:  Gerbariylar,  tirik  o’simliklardan  namunalar,  (o’rik,  bug’doy, 

akatsiya, soxta kashtan, atirgul) xona o’simliklari. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.Bandli va bandsiz barglar tuzilishi bilan tanishiladi. 

2.Barglarning tomirlanish  turlari bilan lupa yordamida tanishiladi. 

3.Oddiy va murakkab barglar bilan tanishiladi. 

4.Chetlari butun, o’yilgan, barg  plastinkasi  ikki-uch karra qirqilgan 

o’simliklar bilan tanishiladi. 

5.Barg plastinkasining bir nechta turi  chiziladi . 

6.Bargning asosiy qismlari belgilanadi. 

                                                                                                      Jadval-1 

T

t/r 

 

O’simlik 

nomi 

Barg turi 

Tomirlanish 

Shakli 

Qirrasi 

1

1 

O’rik 

oddiy 

patsimon 

yuraksimon 

tishli 

2

2 

Bug’doy 

oddiy 

parallel 

qalami 

tekis 

3

3 

G`oza 

oddiy 

panjasimon 

o`yilgan 

tekis 

4

4 

Soxta 

kashtan 

murakkab 

to’rsimon 

panjasimon 

tishli 

5

5. 

Atirgul 

murakkab 

to’rsimon 

ovalsimon 

tishli 

 

Rasm: Bargning xillari chiziladi 

      

      

    

 

 

53 

 

Mashg’ulot natijalari va yakuniy xulosa. 

1.Barg-  o’simlikning  muhim  biologik  jarayonlar  asosida  organic  moddalar 

hosil  qiluvchi  suvni  bug’latuvchi  va  nafas  oluvchi  asosiy  vegetativ  organi.  Barg 

asosan ikki qismdan : barg yaprog’i (plastinkasi) va barg bandidan tashkil topgan 

.Ayrim  o’simliklar  barg  bandining  pastki  qismida  yon  bargchalar  bo’ladi.  Ba’zi 

o’simliklarning  bargi  bandsiz  bo’ladi.  Bunday  burglar  bandsiz  (o’troq  )  barg 

deyiladi.Barglar  poyaga  yoki  novdaga,  odatda,  barg  bandi  bilan  birikadi.  Bandsiz 

burglar  poyaga  yaprog’ining  pastki  qismi  bilan  birikadi.  Bandli  barglarga:  olma, 

o’rik,  nok,  terak,  yong’oq,  anjir,  tok,  bodring,  qovun  kabilar;  bandsiz  barglarga 

lola, piyoz, shirach, gulsafsar, bug’doy, makkajo’xori, arpa, sholi kabi o’simliklar 

kiradi. 

2.Ko’pchilik  o’simliklarning  bargi  va  bargchalari  aniq  ko’rinib  turadigan  va 

ko’z  bilan  ko’rib  bo’lmaydigan  tomirlari  bo’ladi.Tomirlar  barg  bandidan  bargga 

o’tib  shoxlanadi.Shu  tomirlar  tufayli  barg  mustahkam  bo’ladi.Ikki  palllali 

o’simliklarning  bargi  to’rsimon  tomirlangan.  Ularni  ayniqsa,  terak,  chinor,  olma, 

o’rik,nok, yalpiz, g’o’za kabi o’simliklar bargida yaxshi ko’rish mumkin. Bunday 

tomirlanish to’rsimon tomirlanish deb aataladi. Bir pallali o’simliklardan bug’doy, 

arpa,  makkajo’xori,  oqjo’xori,  g’umay  va  boshqalar  bargaining  tomiri  burglar 

chetiga  parallel  yoki  yoysimon  joylashgan.  Bunday  tomirlanish  parallel  yoki 

yoysimon tomirlanish deb ataladi. 

3.Yuksak  o’simliklarning  bargi  tuzulishiga  ko’ra  oddiy  va  murakkab 

bo’ladi.Barg  bandida  bitta  barg  joylashsa,  bunday  barg  oddiy  barg  deb  ataladi. 

Bularga olma, nok, o’rik, shaftoli, tut, tok, go’za, terak, rovoch, yantoq kabilarning 

bargi  kiradi.  Bitta  barg  bandida  bir  nechta  bargchalar  joylashgan  bo’lsa,  bunday 

burglar murakkab barglar deyiladi.Murakkab bargli o’simliklarga shirinmiya, beda, 

soxta  kashtan,  yong’oq,  jiyda,  na’matak,  qulupnay,  loviya,  no’xat,  yeryong’oq 

kabilar kiradi. 

Xulosa:  Barg  ikki  qismdan:barg  yaprog`i    va  barg  bandidan  tashkil 

topgan.barglar  bandli  va  bandsiz  bo`ladi.  Barglar  oddiy  va  murakkab,  shakli 

turlicha  bo’ladi.  Barg-  o’simlikning  muhim  biologik  jarayonlar  asosida  organik 

54 

 

moddalar  hosil  qiluvchi,  suvni  bug’latuvchi  va  nafas  oluvchi  asosiy  vegetativ 

organi hisoblanadi. 

7-SINF BIOLOGIYA (ZOOLOGIYA) 

1-LABORATORIYA MASHG`ULOTI 

Mavzu:Tufelkaning tuzilishi.Harakatlanishi va ta’sirlanishini o`rganish. 

Maqsad:Infuzoriya  tufelkani  mikropreparat  orqali  o`rganish,  bir  hujayrali 

hayvonlarning  tuzilishi  va  hayot  tarzi,  harakatlanishini  kuzatish,  mustaqil 

mikropreparat tayyorlash va mikroskop bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish, 

oddiy  amyoba,  yashil  evglena  va  infuzoriya  tufelkasining  hujayraviy  tuzilishini 

o`zaro taqqoslash. 

Kerakli jihozlar: O`quv laboratoriya mikroskopi, preparoval to`plam (pinset, 

skalpel,  preparoval  nina),  polipropilen  o`lchov  idishlar  to`plami,  buyum  oynasi, 

qoplag`ich oyna, filtr qog`ozi, tomizgich, petri kosachasi, biologiya xonalari uchun 

kimyoviy reakivlar to`plami (sirka  kislota, osh tuzi), infuzoriya tufelkasi kulturasi. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.Mikroskop ish holatiga keltiriladi.Buning uchun mikroskop stol chetidan 3-

4 sm uzoqlikda, shtativga qaratib joylashtiriladi. 

2.Pichan 

ivitmasi 

kulturasidan 

infuzoriya 

tufelkasi 

vaqtinchalik 

mikropreparati tayyorlanadi. 

3.Infuzoriya tufelkasi kulturasi oldindan tayyorlab olinadi. 

4.  Buyum  oynasiga  tomizgich  yordamida  tayyorlangan  kulturadan  bir-ikki 

tomchi olib tomiziladi va qoplag’ich oyna bilan yopiladi,chetidagi ortiqcha suv filtr 

qog’ozi yordamida shimdirib olinadi. 

5.Tayyorlanagan  vaqtinchalik  mikropreparat  buyum  stolchasiga  qo`yiladi  va 

mikroskopda kuzatiladi. 

6.  Kuzatishlar  davomida  infuzoriya  tufelkasining  tana  shakli,og’iz  oldi 

chuqurchasi o`rganiladi, harakatlari kuzatilib, uning katta va kichik yadrosi, ovqat 

hazm  qilish  va  qisqaruvchi  vakuolalari  aniqlanadi,  kuzatishlardan  so`ng  daftarga 

infuzoriya  tufelkasining  tuzilishi  chiziladi,  kuzatilgan  tana  qismlarining  nomlari 

yozib qo`yiladi. 

55 

 

7. Buyum oynasidagi tufelkali pichan ivitmasi tomchisiga sirka kislotasi yoki 

osh  tuzining  eritmasidan  bir  tomchi  tomiziladi,  tomchi  buyum  oynasi  bilan 

yopiladi  va  mikroskopning    katta  obyektivida    kuzatiladi,  tufelka  tanasidan  otilib 

chiqayotgan kuyduruvchi tanachalari topiladi va tuzilishi o`rganiladi. 

 

 

                                          

 

 

 

 

 

   1-topshiriq varaqasi. 

                            Sodda hayvonlar tuzilishining qiyosiy tavsiflari 

Organoidlar 

Oddiy amyoba 

Yashil evglena 

Infuzoriya 

tufelkasi 

Hujayra qobig’i 

Yumshoq  va 

yupqa 

Qattiq va qayishqoq 

Kipriklar bilan 

qoplangan qobiq 

Yadrolari soni 

1 

1 

2 

Harakatlanish 

organoidlari 

Soxta oyoqlari 

Xivchini 

Kipriklari 

Oziqlanish tarzi 

Geterotrof 

Avtotrof, geterotrof 

Geterotrof 

Qisqaruvchi 

vakuoli 

+ 

+ 

+ 

Xromotofori 

- 

+ 

- 

 

Og`iz teshigi 

- 

- 

+ 

 

Halqumchasi 

- 

- 

+ 

56 

 

Hazm 

qilish 

vakuolasi 

+ 

- 

+ 

Chiqaruv teshigi 

- 

- 

+ 

 

Ko`zchasi 

  - 

+ 

- 

Hujayra 

tanachalari 

                - 

- 

+ 

Harakat 

organoidlari 

- 

+ 

+ 

Yolg`on 

oyoqchalari 

+ 

- 

- 

Kiprikchalar 

- 

- 

+ 

xivchinlar 

- 

+ 

- 

 

2-topshiriq varaqasi. 

Sodda  hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirish xususiyatlari 

 

Belgi va 

xossalari 

Oddiy amyoba 

Yashil evglena 

Infuzoriya 

tufelkasi 

Yashash tarzi 

Erkin  

Erkin  

Erkin  

Tana o’lchami 

0,2-0,5 

Amyobadan  5-10 

marta kichik 

0,1-0,3mm 

Tana shakli 

Ma’lum 

bir 

shaklga ega emas 

Duksimon   

Poyabzalning 

ostki 

qismiga 

o`xshaydi 

Harakatlanish 

organoidi 

Soxta oyoqlari 

Xivchini 

Kipriklari 

Oziqlanish usuli 

Geterotrof 

Avtotrof,geterotrof  Geterotrof 

Ko`payish usuli 

Ikkiga  bo`linish  Ikkiga 

bo`linish  Ikkiga 

bo’linish 

57 

 

yo`li 

bilan, 

jinssiz  ko`payadi 

yo`li bilan, jinssiz 

yo`li bilan, jinssiz 

 

Xulosa:Bir  hujayrali  hayvonlar  bitta  hujayradan  tuzilgan,  ba’zi  turlari 

koloniya  bo`lib  yashaydi.  Ularning  ana  shu  bitta  hujayrasijuda  ham  sodda 

tuzilgan.Ular  harakatlanadi,  oziqlanadi,  hazm  qiladi,  ayiradi,  nafas  oladi, 

ko’payadi,  ta’sirlanadi,  tabiat  bilan  moddalar  almashinuvi  sodir  bo`ladi. 

Infuzoriyani  mikroskopda  ko`rish  uchun  oldindan  pichan  ivitmasi  tayyorlab 

qo`yiladi.Vaqtinchalik preparat  tayyorlanib, mikroskopda ko’riladi. Mikroskopda 

ishlash  ko’nikmalari  rivojlantiriladi.  Infuzoriya  tufelkasini  kuzatish  orqali  uning 

oddiy  amyoba  va  yashil  evglenadan  farqi  o’rganiladi.  Hujayraviy  tuzilishi 

bo`yicha  infuzoriya  oddiy  amyoba  va  yashil  evglenaga  nisbatan  ancha  murakkab 

tuzilgan. 

Nazorat  savollar:                                                                       

1.Tufelkaning og’iz teshigi qayerda joylashgan?  

2.Hazm qilish vakuolalari qanday hosil bo’ladi?                                                  

3.Tufelkada 

oziq 

mahsulotlari 

qanday 

hazm 

bo’ladi?                                                

4. Kuydiruvchi tanachalar qayerda joylashgan?