1 curxondaryo viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayy
Download 1.88 Mb. Pdf ko'rish
|
3.3.Biologiya-fanidan-amaliy-mashgulotlar
|
Kerakli jihozlar: Darslik va tarqatma materiallar Ishning borishi: 1-MASALA. O’tloq ekosistemasida quyidagi hayvonlar yashaydi; kapalak, qurt, chittak, beda, qirg’iy. Shu hayvonlar yordamida oziq zanjiri tuzing. JAVOB: Beda kapalak qurti chittak qirg`iy 2-MASALA.Berilgan tirik organizimlar va ularning ekologik guruhlari o’rtasidagi muvofiqlikni aniqlab jadvalga yozing; sebarga, ilonburgut, baqa, mikroskopik zamburug’, qo’ng’iz.
Produtsent Sebarga I-tartib konsument Qo`ngiz II -tartib konsument Baqa III- tartib konsument Ilon Redusent Mikroskopik zamburug`
zanjiri komponentlarning umumiy massasini aniqlang va jadvalga yozing. YECHISH: Oziq zanjirining komponentlari Umumiy massasi Fitoplankton 8000 kg Mayda qisqichbaqasimonlar 800 kg Baliqlar 80 kg Gidra
8 kg Umumiy biomassa 8888 kg
70
biomassasi 700000
kg qarchig’ayning biomassasi 7 kg. Qarchig’ay qaysi tartib konsument bo’la oladi.
V- tartib konsument 7 kg (Qarchig`ay) IV -tartib konsument 70 kg III- tartib konsument 700 kg II-tartib konsument 7000 kg I -tartib konsument 70000 kg Produtsent 700000 kg
biomassasi 100t. Agar bir tulkining massasi 10 kg bo’lsa, tulkilar populyatsiyasidagi individlar sonini aniqlang YECHISH: 1000- tulki - II-tartibli konsument
10000 - quyon - I-tartibli konsument
O`simlik produsenti - 100 t ni kg ga aylantirsak, u 100000 kg bo`ladi. II tartibli konsument - 10 % lik qoida asosida 1000 kg biomassani hosil qiladi.Har bitta tulkining og`irligi 10 kg bo`lsa u holda umumiy biomassaga bo`linadi. 1000:10=100 ta tulki ( individ soni) JAVOB: O`simlik, quyon, tulkidan iborat bo`lgan oziq zanjirida o`simlik biomassasi 100 tonna bo`lsa, tulkilar populyatsiyasida individlar soni 100 tadan to`g`ri keladi.
71
I- tartib konsumentlarning umumiy biomassasini aniqlang. YECHISH: Konsumentlarning umumiy massasini topamiz.
piramda
qoidasidan foydalanib, dengiz ekosistemasida vazni 300 kg keladigan bitta tyulen uchun oziq zanjirida qancha fitoplankton, mayda baliq, yirtqich baliq kerak bo’lishini aniqlang. YECHISH: 10 %lik qoidaga asosan biomassa piramidasini tuzamiz. Ekologik piramida
Tyulen
300 kg Yirtqich baliq
3000
Mayda baliq 30000
Fitoplankton 300000
300+3000+30000+300000=333300kg JAVOB: 333300 kg 3-MASALA.Oziq zanjiri fitoplankton – baliqlar - baliqchi qushdan iborat.Baliqchi qushning massasi 1kg ( quruq moddaning ulushi 40%) ga teng.Bir yil davomida 2000 kg fitoplankton quruq massasi hosil bo’ladigan dengizda
IV- tartib konsument 10
III- tartib konsument 100 II -tartib konsument 1000 I- tartib konsument 10000
10000+1000+100+10=11110 11110kg 300 3000 30000 300000 72
nechta baliqchi qush oziqlanishi mumkin. YECHISH: Fitoplankton baliq baliqchi qush
500 - baliq 5000 - fitoplankton
2000kg -------- 40% x --------- 100% 2000x100 :40 =5000 kg baliqchi qush 1kg qush uchun ----100 kg fitoplankton 50 ta qush uchun --------- 5000kg fitoplankton Baliqchi qushlar umumiy biomassasi 50 kg. Bitta baliqchi qushning massasi 1kg bo`lgani uchun bu dengizdan 50 ta baliqchi qush oziqlanishi mumkin.
Ekoloik piramida qoidasidan foydalanib, bo’ri oziqlanishi mumkin bo’lgan biogeotsenozning maydonini(m 2 ) aniqlang. O’simlik biomassasi 2000 g/m 2 ga
teng, organizimlar tansi massasi ulushining 70% ini suv tashkil etadi ( bo’rining vazni 55 kg) Oziq piramidasi 55 – bo`ri 550 – tuyoqli hayvon 5500 – o`simliklar
1m 2 -------- 2000 g/m 2 o`simlik bor 50 500 5000 55 550 5500 73
X ---------- 5500 kg 5500 kg x 1 : 2000 = 2750 kg
Bo`ri oziqlanishi mumkin bo`lgan maydon 2750 m 2 ni tashkil etadi. JAVOB: Bo`ri 2750m 2
maydondan oziqlandi. 5-MASALA. Ko’rshapalakning yangi tug’ilgan 2 ta bolasining har biri 1 g massaga ega. Bir oy davomida onasi ularni sut bilan boqdi. Natijada ularning vazni 4,5g ga yetdi. Shu vaqt ichida ona ko’rshapalak qancha hasharotlarni tutib yeydi.Shu hasharotlar oziqlanadigan o’simliklarning massasini aniqlang. YECHISH: 4,5 x 2 = 9 gram 9-2 = 7 gram Bir oy davomida 7 kg 2 ta ko`rshapalakning umumiy biomassasi 10 % qoidasidan foydalanib oziq piramidasini tuzamiz:
7g – ko`rshapalak 70 g- hasharot 700g – o`simlik
JAVOB: Bir o y davomida ko`rshapalak 70 g hasharot tutib yeydi.Hasharotlar esa 700g o`simlik bilan oziqlangan. XULOSA. Biz bugungi laboratoriya mashg`ulotida ekologik piramida qoidlariga asoslanib masalalar yechdik, tirik organizimlarning oziq zanjirida tutgan o’rnini aniqladik.Ekologik jamoalarda organizmlar o’rtasidagi biotik munosabatlarning matematik modelini tuzilishini o’rgandik.Ekologik piramidagi doir mustaqil masalalar yechdik..
74
AMALIY MASHG‘ULOTLARNI O‘TKAZISH JARAYONIDA FOYDALANISH Biologiya darslarida aktning vositalarini qo`lalsh O‘qituvchilarning kasbiy rivojlanishi Axborot-kommunikatsiyaon texnologiyalar (AKT) o‘qituvchilarning ta’lim berishida kasbiy rivojlanishi uchun ham katta imkoniyatlar yaratadi. Bular:
Ko‘p marotaba foydalanishga mo‘ljallangan o‘quv materiallarini yaratish (Vaqtni tejash).
O‘quvchilarning o‘quv materiallariga xohlagan vaqtda murojaat qilishi. Mazmunni tushunarli qiluvchi multimediyali materiallarni tayyorlash.
Ishtirokchilarning davomatini va o‘sishini qayd qilish.
Zo‘riqishsiz o‘quv tizimini ta’minlash. O‘qituvchilar uchun asosiy afzalliklari o‘quvchilar ishini samarali boshqarish, saqlash va olib borish hamda vaqtni tejashdan iborat. Vaqtni tejash mashg‘ulotlarga yaxshi tayyorlanish imkoniyatini beradi. O‘qituvchilar AKT resurslaridan foydalangan holda nafaqat o‘z bilimlarini yangilaydilar, balki nazariy bilimlarini ham orttirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘QITUVCHILARNING IJTIMOIY JAMOASI Ta’lim sohasida jamoalarni o‘qitish keng tarqalgan. O‘qituvchilar jamoalarni o‘qitish jarayonini Web 2.0 vositasida quyidagi dasturlar orqali amalga oshiradilar:
Blogs.
Youtube.
Wikis.
Facebook.
Myspace. Ijtimoiy saytlar turli jihatlari bilan kasbiy rivojlantirishga yordam beradi. Quyida ularning ayrim afzalliklari keltirilgan:
AKT yordamida ma’lumotlar bazasiga hamma vaqt kirish imkoniyati bor. 75
boshqa ishtirokchilar bilan tajriba almashish imkoniyati beriladi.
mumkin.
Kitoblar, jurnallar va nashrlardan axborot izlashda vaqt va mablag‘ning tejalishi.
paydo bo‘lishi. Akt dasturlarida foydalangan holda o‘quvchilar bilimini baholash AKT dasturlarida foydalangan holda o‘quvchilarni baholash bu bilimlarni, o‘qitilayotgan materialni va internet, internet hamda CD ROM kabi texnologiyalardan foydalanish ko‘nikmasini baholashdir. U o‘z ichiga bir qator faoliyatni mujassamlashtirgan.
O‘qituvchi savollarni elektron pochta yoki xat, axborot shaklida jo‘natishi mumkin. O‘quvchi ushbu savollarga javob berishi yoki kichik hikoya yozishi va o‘qituvchiga tekshirish uchun Internet orqali taqdim etishi hamda tez javob olishi mumkin.
Onlayn tizimida test olish joriy qilingan bo‘lishi mumkin. Unda o‘quvchi avtomatik baholashning tizimi orqali baholanadi.
O‘quvchilarni baholash uchun test olishning turli variantlari ishlab chiqilishi mumkin.
Interfaol vazifalar baholashning eng samarali variantlaridan bo‘lishi mumkin.
Savolnoma shaklidagi test o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini aniqlovchi usullardan biri bo‘lishi mumkin. Biologiyadan AKT resurslari Virtual laboratoriya bo‘yicha dasturiy ta’minot – bu o‘quvchilar tajriba o‘tkazishlari uchun kerak bo‘lgan kimyoviy moddalar va ularning miqdori, idish va boshqa jihozlarni tanlash imkonini beradigan dasturdir. Bunday dasturlarni yuqori darajadagi moslashuvchanlik va nazorat darajasi tavsiflaydi. Virtual laboratoriya yana bir qancha afzalliklarga ega, ular yordamida 76
o‘qituvchi va o‘quvchilar qo‘yilgan maqsadlar, jihozlar, kimyoviy moddalar va reaksiyalar hamda sharoitlar mavjudligini hisobga olgan holda eng samarali eksperimentlarni tanlashlari mumkin. Bunday rejalashtirish mustaqil o‘rganish orqali potensial qobiliyatlarni rivojlantiradi. Aslida virtual eksperimetlar – bu amalda o‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlariga qo‘shimcha mashg‘ulotlardir. Mashg`ulotlarni virtual laboratoriya dasturlari yordamida tashkil etish 1. Virtual o‘quv laboratoriya haqida tushuncha. Ta’limni axborotlashtirishda, bo‘lajak kadrlarning axborot
va kommunikasion texnologiyalarni o‘zlashtirishlari bilan bir qatorda, aniq fan sohasida kadrlar tayyorlashni axborot va kommunikasion texnologiyalarni kommunikasion texnologiyalari vositalari yordamida jadallashtirish lozim. Keyingi vaqtlarda, ta’limda axborot va kommunikasion texnologiyalaridan foydalanish sohasida yangi atama “Virtual o‘quv laboratoriya” paydo bo‘ldi. Virtual o‘quv laboratoriya ochiq va masofaviy o‘qitish g‘oyasiga muvofiq bo‘lib, ta’lim jarayonidagi moddiy-texnik ta’minot borasidagi muammolarni oz bo‘lsada dolzarbligini kamaytiradi. Virtual o‘quv laboratoriya bo‘yicha ilmiy-metodik ishlarning mavjudlari ham asosan virtual asbob va ularni laboratoriya mashg‘ulotlarida qo‘llashning yoritilishi bilan cheklangan, biroq, bizning fikrimizcha, virtual o‘quv laboratoriyasida faqatgina virtual asboblar emas, balki virtual o‘quv xonalari texnik ob’ektlar loyihasi, matematik va imitasion modellash tizimlari, amaliy dasturlar o‘quv va ishlab chiqarish paketlarini o‘z ichiga oladi. Virtual o‘quv laboratoriyaning o‘zi esa faqatgina laboratoriya mashg‘ulotlarida emas, balki talabalarning kurs va diplom loyihalarida, o‘quv-tadqiqot ishlarida qo‘llanilishi mumkin. “Virtual laboratoriya” tushunchasining mohiyati tarkibiy qism bo‘lgan virtual asbob yordamida (oddiy elektron asbob bilan ishlagandek) kompyuterda ishlash imkoniyatini beradigan, oddiy kompyuterga qo‘shimcha qilingan apparatli va dasturli vositalar to‘plamini ifodalashdan iboratdir. Virtual asbob va virtual laboratoriyaning muhim qismi – foydalanuvchining samarali grafik interfeysi (ya’ni, foydalanuvchining kompyuter bilan o‘zaro aloqalarining qulay, interfaol
77
rejimini ta’minlovchi), odatiy predmetli sohada ko‘rgazmali grafik namunalar ko‘rinishida grafik menyu tizimi bilan dasturli asbob hisoblanadi. O‘quv virtual laboratoriya – bu yakunlangan dasturli mahsulot bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyati avtomatlashtirilgan hamda loyihalashtirish samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan katta dasturli tizimlarni loyihalashtirishning zamonaviy konsepsiyalaridan foydalanish hisoblanadi. Metodologik jihatdan virtual laboratoriyalarni sun’iy intellekt tizimlarida qabul qilingan jarayon, deklarativ va gibrid tizimlari turlariga asoslangan bilim berish, tasavvur modellaridan kelib chiqib, guruhlash mumkin. Virtual o‘quv laboratoriyadagi amaliy jarayon asosini amaliy dasturlar o‘quv paketi yoki ularning sanoat analoglari tashkil etadi.
Virtual laboratoriyalarni yaratishda asosiy e’tibor odatda matematik modellash, o‘rganilayotgan jarayon yoki obyektlar optimallashtirish va hisob ishlariga qaratiladi. Amaliy dasturlar paketi bilan o‘quv ishlarida talabalar maxsus mutaxassislik malakalariga ega bo‘lishlari kerak, ko‘pchilik hollarda ular hali malakalarga ega bo‘lmaydilar. Bunda quyidagi tamoyillarga asoslangan maxsus didaktik interfeys, ssenariyli sxemalar yordam berishi mumkin: • o‘rganish faoliyatini faollashtirish uchun musobaqalashish vaziyatlarini yaratish; • o‘quvchilarning bilish faoliyatini siklik, yopiq boshqarishni tashkil etish;
• qiziqarli namunaviy yoki o‘rgatuvchi masala yoki masalalar to‘plamini tanlash. Bu tamoyillarni amalga oshirish tajribasi ularning yuqori didaktik samarasini ko‘rsatadi. Texnik ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlashda texnik obyektlar loyihasini o‘rganish bo‘yicha laboratoriya ishlari katta ahamiyatga ega. Shu maqsadda maxsus o‘quv xonalari yaratilyapti. Ammo ularni yaratish uzoq vaqtni, jihozlash va tarkibi esa – katta moddiy resurslarni talab qiladi. Ta’lim jarayonida virtual xonalardan foydalanish haqiqiy o‘quv 78
xonalaridan foydalanishni butunlay chetlashtirmaydi. Lekin,
bunday mashg‘ulotlarning elektron ko‘rinishi quyidagilarga imkon beradi: • talabalarning o‘quv ishlarida faolliklari va mustaqilliklarini oshiradi; • o‘quv materialining multimedia ko‘rinishidaligi bilan uni qabul qilishni osonlashtiradi; • har bir talabaning materialni o‘zlashtirishi bo‘yicha to‘liq nazoratni ta’minlaydi; • imtihon va reyting nazoratlari tayyorlanishda takrorlash va trening jarayonini osonlashtiradi; Virtual laboratoriya o‘quv multimedia majmualaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Bilish faoliyatining asosiy bosqichlariga quyidagilar: 1. Tanishuv, qabul qilish: metodik tavsiyalar, bosma qo‘llanmalar. 2. Anglash, mustahkamlash va bilimlarni tekshirish: elektron o‘quv qo‘llanmalar, test tizimlari, virtual o‘quv xonalari. 3. Kasbiy yo‘nalgan ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, intuisiyani rivojlantirish: matematik yoki immitasion modellash, trenajerlar va boshqa o‘quv tizimlari. 4. Loyiha-tadqiqotchilik o‘quv faoliyati: o‘quv yoki ishlab chiqarish qo‘shimcha dastur paketlari kiradi. Fanlar bo‘yicha fizik asboblar va qurilmalar bilan shaxsan tanishmasdan va ularda ishlash ko‘nikmalarini shakllantirmasdan turib, yetuk mutaxassisni tayyorlashni tasavvur qilish qiyin. Masofaviy ta’limni tashkil etish sharoitlarida laboratoriya praktikumining an’anaviy shakllari foydalanuvchi (talaba tajriba o‘tkazuvchi)ning modellashtirish muhiti bilan samarali interfaol o‘zaro aloqalariga erishish yo‘lida apparatli-dasturli (texnik) vositalar, kompyuter grafikasi va animasiyadan foydalanib, fizik tajribani imitasiya qilish hamda matematik modellashtirish texnologiyasidan foydalanuvchi, virtual laboratoriyalar bilan to‘ldiradi. Virtual laboratoriyaning muhim jihati asboblarining odatiy tasvirlari bilan birga, haqiqiy signallarni imitasiyalash modellarinigina emas, balki zarur ma’lumotlar fayllarida saqlanadigan avvalgi
79
tajriba ma’lumotlar fayllarida foydalanish yo‘li bilan tajribani ko‘rgazmali imitasiya qilish mumkinligi hisoblanadi. O‘qitish natijalari kafolatining asosi yaxlit o‘quv jarayonida tashkil etiluvchi operativ javob aloqasi hisoblanadi. O‘quv materialini o‘rganishda qo‘yilgan maqsadlarga yo‘naltirilgan kundalik natijalarni baholash va ta’lim mazmunini boyitib borish zarur. 80
GOLOSSARIY 81
1. Dars an’anaviy ta'lim jarayonining eng dinamik, barcha jihatlardan muqobil va asosiy tashkiliy shaklidir
narsa va hodisalarning muhim belgi va xususiyatlari, jarayonlar va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar haqida fan tomonidan aniqlangan tushunchalar tizimi
ifodali, og‘zaki 4. Didaktika ta’lim va o‘qitish nazariyasi hamda o‘qitish jarayonida tarbiyalash mazmunini ifodalovchi pedagogikaning tarkibiy Download 1.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|