1-dars 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari darsning maqsadi

V.Tashkily qism; a)Salomlashish b)Yo’qlama c)Siyosiy daqiqa

VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

VII. Dars bayoni:Molekulasida amino – NH2 va karboksil – COOH guruhlari bor organik

birikmalarga aminokislotalar deyiladi. Aminokislotalarni organic kislotalarning hosilalari deb, ya’ni kislotalar radikalidagi vodorod atomlarining aminogruppaga almashinishining natijasi deb qarash mumkin. Aminokislotalar quyidagi umumiy formulaga ega: CnH2n(NH2)(COOH) R CH COOH NH2

Aminokislotalar amino (–NH2) va karboksil (–COOH) guruhlarning soniga qarab uchga bo‘linadi:

1) Tarkibida bitta amino va bitta karboksil guruh tutgan aminokislotalar monoamino monokarbon kislotalar deyiladi.

2) molekulada ikkita amino (–NH2) va bitta karboksil (–COOH) guruhlari bo‘lgan aminokislotalar diamino monokarbon kislotalar deyiladi.

3) Molekulasida ikkita karboksil (–COOH) va bitta amino (–NH2) guruhlari bo‘lsa, monoamino dikarbon kislotalar deyiladi.

Bulardan tashqari tarkibida boshqa funksional guruh tutuvchi aminokislotalar

ham uchraydi:

Nomenklaturasi. Ratsional nomenklatura bo‘yicha aminokislotalar quyidagicha

nomlanadi. Bunda – NH2 guruhning karboksilga nisbatan turgan

o‘rnini ko‘rsatish uchun aminokislota molekulasidagi uglerod atomlari grek

alifbosi harflar bilan belgilanadi.

-aminogeksan kislota

-aminogeksan kislota

Sistematik nomenklatura bo‘yicha karboksil hamda amino guruh tutgan

asosiy zanjir tanlanadi va - NH2 guruh o‘rni ko‘rsatililib, karboksildagi uglerod

birinchi uglerod deb qaraladi. 2-aminogeksan kislota 3-aminogeksan kislota

Olinishi. Aminokislotalar oqsillarni gidroliz qilib olinadi. Shuningdek, xlorsirka kislotaga ammiak ta’sir ettirib ham olish mumkin.

Fizik va kimyoviy xossalari. α -aminokislotalar rangsiz kristall moddallar. Ko‘pchiligi suvda yaxshi eriydi, aminokislotalar ko‘pincha shirin ta’mga ega,

lekin noxush ta’mli va achchiq ta’mli aminokislotalar ham bor. Indikatorlar rangiga ta’siri. Monoaminomonokarbon va diaminodikarbon

aminokislotalar indikator rangini o‘zgartirmaydi. Diaminomonokarbon aminokislotalar ishqoriy, monoaminodikarbon aminokislotalar kislotali tabiatga ega va shunga qarab indikator rangiga ta’sir ko‘rsatadi. Tuzlarning hosil bo‘lishi. α-aminokislotalar bir vaqtning o‘zida asosli

aminogruppa va kislotali karboksil guruhlarga ega. Shu sababli ham asoslar, ham kislotalar bilan reaksiyaga kirishib tuzlar hosil qiladi, ya›ni amfoter xususiyatga ega bo‘lgan birikmalardir.

Ishlatilishi. Aminokislotalar organizm oqsilini hosil qilishda eng zarur moddalardir. Bu moddalar inson va hayvonlar iste’mol qilayotgan ozuqasi

tarkibida bo‘ladi. Lekin aminokislotalarning o‘zini to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qilish ham mumkin. U juda holsizlangan bemorlarga beriladi, og‘ir operatsiyalardan so‘ng bemorni ovqat oshqozon-ichak yo‘lidan o‘tkazmaydigan qilib ovqatlantirishda foydalaniladi. Aminokislotalar ba`zi kasalliklarni davolovchi

vosita sifatida (masalan, glutamin kislota asab kasalligini, gistidin oshqozon yarasi kasalligini davolashda) ishlatiladi.

Ba`zi aminokislotalar qishloq xo‘jaligida hayvonlarning o‘sishini normallashtirish uchun ular ovqatiga qo‘shib beriladi.

Mavzuga oid masala va mashqlar.

1.Neftning krekingi natijasida hosil bo‘ladigan moddalardan biri bo‘lmish etilendan qaysi aminokislotani olish mumkinligini tegishli reaksiyalar bilan izohlang.

2. 2-aminopropion kislotasi NH2 CH2 CH2 C O OH va : a) kaliy ishqori(KOH); b) xlorid kislotasi (HCl) ortasida ketishi mumkin bo‘lgan reaksiyalarni yozing va tenglashtiring.

a) NH2 CH2 CH2 COOH + KOH

b)NH2 CH2 CH2 COOH + HCl

3. Glitsin olinishida α–xlorsirka kislota kislotaning qo‘llanish reaksiyasini

yozing va hosil bo‘lgan anorganik modda tarkibidagi azot atomi oksidlanish

darajasini ko‘rsating.

IX.Uyga vazifa: mustahkamlash

4. Sistein va serin aminokislotalarini struktur tuzilishini chizing va ular tarkibidagi σ va π bo‘g‘lar sonini hisoblang.

5. Glutamin kislotasi nega monoamino dikarbon kislota hisoblanishini struktur formulasini chizib isbotlab bering.

6. 3-aminobutan kislotasini hosil qilish uchun qaysi to‘yinmagan karbon

kislotasiga ammiak bilan ta’sir etish kerakligini reaksiya tenglamasini yozib ko‘rsating.

59-DARS Mavzu: PEPTIDLAR VA OQSIL MODDALAR