1. Davlat moliyasining ijtimoiy iktisodiy mazmuni va vazifalari

Davlat va mahalliy moliya.
Reja:


1. Davlat moliyasining ijtimoiy iktisodiy mazmuni va vazifalari.
2. Davlat moliyasining nazariy asoslari va konsepsiyalari.
3. XX asr zamonaviy iktisodiy nazariyalarda davlat moliyasining talkini.
1. Davlat moliyasining ijtimoiy iktisodiy mazmuni va vazifalari.
Moliya ilmiy tushuncha sifatida ijtimoiy xayotning turli jabxalarida xar xil shakllarda namoyon bulib pul mablaglari xarakati bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Ma’lumki, ijtimoiy maxsulot ishlab chikarish natijasida yaratilgan milliy daromad turli xil iktisodiy subyektlar manffatlari yulida foydalniladi. Milliy daromad, uni yaratilishida sarflarngan ijtimoiy mexnat yuzasidan yaratilgan kiymatni taksimlananadi va iktisodiy subyektlarning pul daromadlari shakllantiriladi. Moddiy manfaatlarni kondirilishi yaratilgan ijtimoiy maxsulotlar taksimlanishida uz aksini topadi.
Moliya iktisodiy kategoriya sifatida ana shunday ijtimoiy maxsulot ishlab chikarish natijasida yaratilgan milliy daromadni birlamchi va kayta taksimlash, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan boglik munosabatlar tizimidir.
Moliya- xujalik yuritishning barcha darajalaridagi ijtimoiy takror ishlab chikarishning ajralmas kismi xisoblanadi. Moliyaning mavjudligisiz, kengaytirilgan asosidagi ishlab chikarish fondlarining ijtimoiy va shaxsiy aylanishini ta’minlash mumkin emas. Xujalik subyektlarining va davlatning ijtimoiy extiyojlarining mavjudligi xar xil moliyaviy munosabatlar turlarini vujudga keltiradi.
Moliya uzining amal kilish soxasiga karab, shakllantiriladigan pul fondlari darajasiga karab 2 asosiy turga bulinadi: Davlat moliyasi va korxona va tashkilotlar moliyasi.
mokda.
Davlat moliyasi kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonida yaratilgan milliy daromadlarni taksimlanishi jarayonida davlat ixtiyoridagi markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan boglik pul munosabatlari tizimini uz ichiga oladi.
Davlat moliyasining moxiyati va uning roli va maksadlari davlatlarni bajaradigan funksiyalari, ishlab chikarish usullari, ishlab chikarish munosabatlari xarakteri bilan belgilanadi.
Davlatlarning paydo bulishi bilan moliyaning paydo bulishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iktisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bulgan funksiyalarda namoyon buladi.
Davlatlarning iktisodiy roli jamiyat iktisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining islox kilish, institutsional uzgarishlar, iktisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik meyorlarini ta’minlashdan iboratdir.

1- чизма.

	Жамиятдаги давлатнинг иктисодий роли.
Мулкчилик муносабатларини ислох килиш				Иституционал узгаришлар			Иктисодий самарадорлик ва ижтимоий тенглик меёрларини таъминлаш.

Ana shunday davlatlarning jamiyatdagi ijtimoiy iktisodiy rolini amalga oshirishi uchun yirik mikdordagi moliyaviy resurslarga extiyoj sezadi va bunday moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan samarali foydalanish jarayoni davlat moliyasini mazmunini anglatadi.
Davlat moliyasi davlatning iktisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini bajarishi uchun zaruriy pul mablaglari bilan ta’minlashga yunaltirilgan mamlakatning moliya tizimini muxim buginidir. Uzinig iktisodiy moxiyatiga kura davlat moliyasi Ijtimoiy maxsulot va milliy daromadni taksimlanishi va kayta taksimlanishi jarayonida davlat ixtiyorida pul fondlarini shakllantirish va mazkur davlatning pul fondlaridan kengaytrilgan takror ishlab chikarishni rivojlantirish buyicha xarajatlarga, jamiyat a’zolarining usib borayotgan ijtimoiy madaniy extiyojlarini kondirishga, mudofaa va boshkarish soxalarini moliyaviy ta’minlash buyicha extiyojlarni kondirishga ishlatish bilan boglik makroiktisodiy munosabatlar tizimidir. Davlat moliyasining uziga xos xususiyati shu bilan belgilanadiki unda katnashuvchi subyekt sifatida davlatning uzi maydonga chikadi. Davlat moliyasining iktisodiy moxiyati turli tuman talkin kilinadigan bulib, uning tarkibida aloxida uzaro boglik buginlar mavjud bulib, ularning xar biri uziga xos funksiyalarni bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga kuyidagilar kiritiladi:Davlat boshkaruvning turli darajalarida shakllantiriladigan budjet munosabatlari, budjetdan tashkari fondlar, davlat krediti munosabatlari, davlat korxonalari moliyasi. Yukorida sanab utilgan davlat moliyasi buginlarining funksional vazifalari yordamida davlat iktisodiy va ijtimoiy jarayonlarning keng spektrlariga ta’sir kiladi, tarmok va xududiy muammolarni xal kilish imkoniyatlariga ega buladi.
Davlat moliyasi davlatning umumiy daromadlarini shakllantirish va davlat xarajatlari yunalishi uz ichiga oluvchi kiymat taksimot munosabatlarini uzida aks ettiradi.
Agar mamlakat mikyosidagi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni boshkarish darajasiga asoslangan xolda davlat moliyasini guruxlanishida davlatlarning siyosiy tuzilishi va davlat boshkaruvi asosiy omil xisoblanadi. Chunonchi, mamlakatlarning siyosiy tuzilishi va boshkaruv tuzilmasi nuktai nazaridan federativ, konfederativ va unitar kabi turlarga ajratishimiz mumkin.
Tanikli rossiyalik moliyachi V.Rodionovaning fikricha Federativ mamlakatlarda davlat moliyasi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni davlat tomonidan boshkarish darajasi nuktai nazaridan 3 asosiy buginga: Federal moliya, federatsiya subyektlari moliyasi va maxalliy moliyaga bulinishini ta’kidlaydi.
Unitar mamlakatlarda yaxlit davlat boshkaruvi tizimi shakllantirilgan bulib Davlat moliyasi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni davlat boshkaruv darajasi nuktai nazaridan 2 turga ya’ni markaziy moliya va maxalliy moliyaga bulinadi. Uzbekiston respublikasi davlat moliyasi yukorida aytib utilgan sifat belgilariga kura xam 2 turga ya’ni markaziy moliya va maxalliy moliyaga bulinadi. Markaziy moliya respublika budjeti, budjetdan tashkari fondlar, davlat krediti va markaziy xukumat ixtiyoridagi davlat korxonalari moliyasini uz ichiga oladi. Maxalliy moliyaning markaziy buginini maxalliy budjetlar tashkil kiladi. Maxalliy budjetlar maxalliy xokimiyat organlarinig boshkaruv vakolatlari darajasida extiyoj sezuvchi markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni jalb kilish bilan boglik imperativ pul munosabatlari tizimi xisoblanadi. Maxalliy kredit munosabatlari xozircha Respublikamizda shakllantirilgani yuk. Buning asosiy sabablaridan biri Uzbekiston respublikasi budjet tizimi tugrisidagi konunning 24 moddasiga muvofik maxalliy budjetlar kamomad bilan ijro kilinishi mumkin emas va ularning kamomadlari respublika budjetidan ajratiladigan moliyaviy yordam usullari vositasida koplanadi. Umuman, markaziy va maxalliy xokimiyat organlarining jamiyatdagi bir butun ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni boshkarishdagi vakolatlariga asoslangan xolda ular budjet usulida moliyaviy resurslar shakllantiriladi.
Budjet munosabatlari yordamida moliyaviy usulda kayta taksimlash natijasida milliy daromadning sezilarli kismi jamlanadi. Yukorida ta’kidlaganimizdek, markaziy va maxalliy xokimiyat organlari faoliyatining moliyaviy bazasi davlat budjeti xisoblanadi.
Budjet iktisodiy kategoriya xisoblanadi. Chunki uning moddiy asosini ijtimoiy ishlab chikarish natijasida olinadigan pul daromadlari xisoblanadi. Shuning uchun xam xar kanday mamlakatda budjet munosabatlarini tashkil kilish jarayonida ishlab chikarish manfaatlari xisobga olinishi lozim.
Budjet vositasida davlat iktisodiyotga faol ta’sir kilish imkoniyatlariga ega buladi. Chunki budjet vositasida iktisodiyotning yirik mikdordagi pul resurslari tarmoklar va xududlar urtasida kayta taksimlanadi. Demak, budjet daromadlarini shakllantirish va ulardan ijtimoiy extiyojlar uchun foydalanish jarayonida davlatning barcha tarmok va soxalaridagi pul daromadlari va jamgarmalarni tartibga soladi, mamlakatlarning turli xududlaridagi iktisodiy potensial, investitsion faollikni va barkaror iktisodiy usishni ta’minlash bilan boglik xududiy muammolarni xal kilish imkoniyatlariga ega buladi.
Yukoridagilar umumlashtirgan xolda davlat moliyasining tarkibiy kismi sifatida davlat budjeti 4 asosiy sifat belgilari bilan tavsiflanadi:

1. 
   Budjet davlat kulida milliy daromadni bir kismini jamlash va ijtimoiy extiyojlar uchun undan foydalanish bilan boglik kayta taksimlash munosabatlarining aloxida iktisodiy shakli xisoblanadi.
   
2. 
   Budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning uziga xos shakli sifatida imperativ xarakterga ega bulgan pul munosabatlari xisoblanadi.
   
3. 
   Budjet orkali milliy daromadni ijtimoiy ishlab chikarishning muxim soxalari urtasida, iktisodiyot tarmoklari ichida , ijtimoiy faoliyat soxalari urtasida, mamlakat xududlari urtasida kayta taksimlash amalga oshiriladi.
   

Budjetning taksimlash soxasi davlat moliyasida muxim rol uynaydi.
Demak, budjetning iktisodiy moxiyati nuktai nazaridan mustakil iktisodiy kategoriya sifatida kurib utiladigan bulsa, davlatning moliyaviy asosini konuniy urnatilishi nuktai nazaridan esa budjet davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida kurib chikiladi.
Uzining jamiyat tarakkiyotidagi ijtimoiy iktisodiy funksiyalariga asoslangan xolda budjetdan tashkari ijtimoiy fondlar davlat moliyasida muxim axamiyatga egadir.
Davlatning budjetdan tashkari fondlari asosan ijtimoiy muammolarni xal kilish maksadida markazlashtirilgan shaklda ijtimoiy ishlab chikarish jarayonida yaratilgan pul daromadlarini bir kismini ijtimoiy extiyojlar yunalishida foydalanish uchun kayta taksimlash jarayonida shallantiriladigan pul fondidir.
Xozirgi sharoitda mavjud budjetdan tashkari fondlar uzlarining shakllanish maksadlari yunalishida 2 asosiy guruxga ajratiladi:

1. 
   Budjetdan tashkari ijtimoiy fondlar;
   
2. 
   Maxsus maksadli moliyaviy fondlar.
   

Budjetdan tashkari ijtimoiy fondlar davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda muxim moliyaviy manba rolini uynaydi. Bunday siyosat sifatida kam ta’minlangan oilalarga nafakalar berish, kariyalar uchun pensiya tizimini shallantirish, kup bolali va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam berish, mamlakat mikyosidagi ishsizlikni oldini olish, mexnat resurslari xududlar urtasida migratsiyasini kushimcha ishchi urinlarini yaratish xisobiga barkarorlashtiri kabi ijtimoiy manfaatlarni xisobga olgan xolda tashkil kilingan.
Iktisodchi L.A. Drabozinaning ta’kidlashicha «Budjetdan tashkari fondlar- axolining aloxida ijtimoiy guruxlari foydasiga milliy daromadni kayta taksimlash usulidir». Davlat uzining ijtimoiy funksiyasini amalga oshirishda budjetdan tashkari ijtimoiy fondlardan faol foydalanadi. Davlat moliyasini muxim bugini sifatida budjetdan tashkari fondlarni shakllanishi davlatning yagona markaziy fondi budjetni shakllanishi bilan maxsus fondlar shaklida paydo bulgan. Shuningdek, davlat ijtimoiy iktisodiy isloxotlarni amalga oshirishda maxsus pul fondlarini xam shakllantilishiga extiyoj sezadiki, bunday fondlar vaktinchalik xarakterga ega bulgan fondlar xisoblanadi.
Xozirda Uzbekiston respubliasida xam budjetdan tashkari idjtimoiy fondlar bilan birgalikda vaktinchalik xarakterga ega bulgan maxsus fondlar: Biznes fond, «Umid» fondi, «Ustoz» fondi, XIFlar shakllantirilgan bulib davlatning ma’lum maksadlaridagi tadbirlarini moliyalalashtirish uchun shakllantirilgan.
Ma’lum davrlar mobaynida turli tuman maxsus fondlarning kupligi natijasida bir fondlarda moliyaviy resurslarning ortikchaligi va ayrim fondlarda moliyaviy resurslarni kamomadi xolatlari bilan boglik moliyaviy nokulayliklarni vujudga kelgan. Ularni boshkarish uchun kushimcha resurslar talab kilinib, shuning asosida aksariyat fondlarning birlashtirilishi va yaxlitlanishi natijasida Davlatlarning konun chikaruvchi organlari tomonidan tasdiklanadigan yagona davlat budjeti fondiga asos solingan.
Xozirgi zamon davlat moliya tizimida davlat budjetining rolini usib borishi bilan birgalikda budjetdan tashkari fondlarni shakllantirishga etij usib bormokda. Bunday fondlarning mikdorlarini kupayishi kator sabablar bilan belgilanib ular kuyidagilardir:

1. 
   Davlat xokimiyati organlarining xujalik xayotiga aralashuvi uchun kushimcha moliyaviy resurslarga extiyoj sezadi va nobarkaror iktisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyatini ragbatlantirish maksadida shakllantiriladi. Masalan, Uzbekiston Respublikasida bozor iktisodiyoti sharoitida isloxotlarning ustivor yunalishi xisoblanuvchi xususiyatlashtirish jarayonlarini jadallashtirish va tadbirkorlik faoliyatini kullab kuvvatlash maksadlarida maxsus «Biznes fond» va Xususiylashtirish investitsiya fondlari shakllantirilgan bulib, ularning moliyaviy kumagi vositasida xususiylashtirish jarayoni jadallashtirilmokda va kichik va urta tadbirkorlik faoliyatini moliviy ragbatlantirish maksadlarida imtiyozli moliyalashtirish tizimlarini shakllantirilmokda.
   
2. 
   Davlat budjetidan avtonom ravishda faoliyat yurituvchi mazkur fondlar davlat tomonidan aloxida e’tibor talab kiluvchi aloxida muxim vazifalarni yechishga karatilgan. Aynan anik maksadli foydalanishdagi budjetdan tashkari fondlarni shakllanishi samarali davlat moliyaviy nazorat tizimlarini ta’minlaydi.
   
3. 
   Budjetdan tashkari fondlarning aktiv saldolari sharoitida davlat budjeti takchilligini kredit mexanizmi orkali moliyalashtirish manbalariga ega bulinadi.
   

Davlat moliyasining muxim buginlaridan biri davlat krediti munosabatlari bulib davlat krediti- korxona, tashkilot, axoli va boshka davlatlarning vaktinchalik bush pul mablaglarini davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun jalb kilish bilan boglik pul munosabatlaridir. Davlat kreditining davlat moliyasini muxim bugini sifatida kurilishiga asos davlat krediti munosabatlari vositasida yirik mikdordagi pul mablaglari davlat manfaatlari uchun yoki davlat tadbirlarini moliyalashtirish uchun zaruriy moliyaviy resurslarni shakllantirish bilan boglik munosabatlarligi xisoblanadi.