1. Davlat qarzi tushunchasi va mohiyati

2. Davlat qarzining turlari
Davlat qarzining toʻlov davriga koʻra qisqa muddatli va uzoq muddatli, tarkibiga koʻra ichki qarz (davlat mamlakatning oʻzidagi iqtisodiy subyektlardan qarzdor boʻladi) va tashqi qarz (xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va boshqalardan qarzdorlik) kabi turlari bor. Ichki qarz va uning foizlari milliy pulda, tashki qarz va uning foizlari esa erkin almashtiriladigan valyutada toʻlanadi. Davlat qarzining darajasi, yaʼni qarz yuki qarz va uning foiz summasi yigʻindisini davlat byudjeti summasiga nisbati bilan oʻlchanadi, yaʼni toʻlov majburiyati byudjetning qancha qismiga teng ekanligi bilan belgilanadi. Davlat qarzining haddan tashqari ortib ketishi iqtisodiyotni izdan chiqaradi, xalq turmush darajasini pasaytiradi (chunki qarzni toʻlash uchun zarur pul byudjetda soliqlarni oshirish orqali toʻplanadi), mamlakatdagi iqtisodiy faollikni susaytiradi. Tashqi qarzning koʻpayib ketishi milliy mustaqillikka tahdid soladi, undan qutulishi uchun milliy iqtisodiyotni yuksaltirishga ketadigan investitsiyalarni qisqartirish va hatto milliy boylikning bir qismini xorijga sotishga ham toʻgʻri keladi. Vaqtida toʻlanmagan tashqi qarzga qoʻshimcha foiz toʻlanadi, undiriladigan foiz qarzga qoʻshilib, uning miqdori yanada oshadi.
Nima uchun davlat qarzi paydo bo'ladi? Uzoq muddatli tarixiy nuqtai nazardan, javob ikki xil bo'lishi mumkin: sabablar urushlar va iqtisodiy tanazzul... Urush paytida davlat oldida iqtisodiy resurslarning muhim qismini fuqarolik mahsulotlarini ishlab chiqarishdan harbiy ishlab chiqarish ehtiyojlariga yo'naltirish vazifasi turibdi. Shunga ko'ra, hukumatning qurollanish va harbiy xizmatchilarni saqlashga sarflanadigan xarajatlari ko'payadi. Ushbu xarajatlarni moliyalashtirishning uchta varianti mavjud: soliqlarni oshirish, kerakli miqdordagi pulni bosib chiqarish yoki kamomadni moliyalashtirishdan foydalanish. Soliqlardan moliyalashtirish soliqni mehnatga rag'batlantiradigan darajaga qadar oshirishi mumkin, bu urush davrida foydali emas. Bosib chiqarish va qo'shimcha pul sarflash kuchli inflyatsion bosimni keltirib chiqaradi. Binobarin, xarajatlarning katta qismi aholiga obligatsiyalarni sotish orqali moliyalashtirilishi kerak. Shunday qilib, sarflanadigan daromadning sezilarli qismi saqlanib qoladi va fuqarolik ishlab chiqarishidagi resurslar bo'shatiladi, undan keyin harbiy qismlarda foydalanish mumkin.
Davlat qarzining ikkinchi manbai - iqtisodiy tanazzuldir. Milliy daromad kamayib yoki ko'tarila olmaydigan davrlarda soliq tushumlari avtomatik ravishda kamayadi va kamomadni keltirib chiqaradi.
Davlat qarzi bo‘yicha prognoz ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish ilmiy asoslangan tahliliy xulosalar va makroiqtisodiy baholashni inobatga olishni talab etadi. Bu esa, o‘z navbatida, davlat tashqi qarzini boshqarish va undan foydalanish samaradorligini oshirishda minimal-maksimal mezonlarning suzib yuruvchi ko‘rsatkichlarini joriy etish zaruratini keltirib chiqaradi. Bu jarayonda belgilangan ko‘rsatkich me’yorlariga amal qilmaslikning oldini olish, qonunchilikka rioya etishga imkon berish, milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash imkoniyatini yaratish juda muhimdir.
Hozirgi kunda dunyoning aksariyat mamlakatlari o‘z ichki to‘lovlarini amalga oshirish, davlat byudjeti defitsitini qoplash, ijtimoiy–iqtisodiy siyosatini amalga oshirish va jalb qilingan tashqi qarz to‘lovlarini to‘lash uchun moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezmoqda. O‘zbekiston ham bundan istisno emas.
Xalqaro valyuta jarg‘armasi ma’lumotiga ko‘ra, dunyoda davlat qarzi hajmi 2020 yilda 14,1 foiz oshib, YaIMning 97,6 foiz tashkil etdi. Shu bilan birga, ushbu ko‘rsatkich 2021 yilda 2 foiz oshishi kutilmoqda. 2021 yil 1 yanvar holatiga O‘zbekiston Respublikasi davlat (tashqi) qarzi esa YaIMga nisbatan 36,5 foizni tashkil etmoqda.
Shu o‘rinda ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, O‘zbekistonda tashqi qarz samarali boshqarilyapti va bu qarzlarning 70 foizi uzoq muddatli bo‘lib, YaIM hajmining bosqichma-bosqich o‘sib borishini hisobga oladigan bo‘lsak, qarzlarni qaytarishda hech qanday muammo bo‘lmaydi.
Bu borada yana bir muhim jihatga e’tibor qaratmoqchiman. Jahon banki prognoziga ko‘ra, O‘zbekiston iqtisodiyoti 2021 yilda 6 foiz o‘sishi kutilmoqda. Pandemiya davrida ko‘plab mamlakatlar iqtisodiy inqirozni boshidan kechirdi. O‘zbekiston ayrim rivojlangan mamlakatlar qatorida bunday inqirozning oldini olish uchun muhim choralarni qo‘lladi.
Jahon banki bu chora-tadbirlarni ijobiy baholadi. Jumladan, pandemiya davrida soliqlar undirilishini to‘xtatib turish, kredit to‘lovlari muddatini uzaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarini subsidiyalar orqali qo‘llab-quvvatlash hamda aholiga ijtimoiy yordam berish choralari e’tirof etildi.
Jahon banki O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ochiqlik siyosati va hamkorlikka tayyorligiga, iqtisodiyoti barqaror o‘sib borayotganiga ijobiy xulosa berdi. Shuningdek, O‘zbekistondagi iqtisodiyot sohasi ekspertlari, olimlar ham yurtimiz o‘z tashqi qarzini to‘lashga imkoniyati va salohiyati yetishini, bu qarz salbiy oqibatlarga emas, aksincha, oldimizga qo‘ygan katta marralarni zabt etishga asos bo‘lishi qayd etdi.
Shunday qilib, davlat qarzi byudjet kamomadining mahsulidir, uning sabablari boshqacha bo'lishi mumkin. Kamomadlarni tabiiy zaxiralar, tabiiy ofatlar, urushlar va siyosiy mojarolar oqibatida favqulodda xarajatlar bilan, odatiy zaxiralar etishmay qolganda va qo'shimcha manbalardan foydalanish zarurati bilan bog'lash mumkin. pul... Kamomad iqtisodiyotdagi inqiroz, uning qulashi, moliya-kredit munosabatlarining samarasizligi, hukumatning mamlakatdagi moliyaviy vaziyatni nazorat qila olmasligi oqibatlari bo'lishi mumkin.
Moliya vazirligi 2020 yilgi «Fuqarolar uchun byudjet» loyihasini e’lon qildi. Davlat daromadlari — 128,4 trln so‘m, xarajatlar — 131,1 trln so‘m.