1 Dawisli ham dawissiz seslerdin jaziliwi

Ayirim dawissiz seslerdin’ aytiliwi
Dawisli seslerge qarag’anda da dawissiz sesler qon’silas seslerdin’ ta’sirine ko’birek ushiraydi. Dawissiz sesler qon’silas kelgen dawislilardin’ in’g’ayina qaray birde juwan, birde jin’ishke, birde juwan ha’m erinlik, birde jin’ishke ha’m erinlik bolip aytiladi. Misali’ tas-tes, tor-to’r, tis-tis, tus-tu’s so’zlerin salistirin’iz. Bul misallarda dawissizlardin’ ha’r tu’rli ren’klerinde aytiliwi fonetikaliq jag’daylarg’a (qon’silas dawislilardin’ juwan, jin’ishke yamasa erinlik boliwina) baylanisli bolip otir. Sonliqtan da dawissizlardin’ juwan, jin’ishkeligi yamasa erinlik boliwi qaraqalpaq tilinde fonetikaliq xizmet atqamaydi, al olar tek bir fonemanin’ ha’r tu’rli ren’kleri bolip sanaladi. Oris tilinde dawissizlardin’ juwan ya jin’ishkeligi fonetikaliq jag’dayg’a baylanisli bolmaydi ha’m ol o’zgeshelik (dawissizlardin’ juwan ya jin’ishkeligi) so’zlerdin’ ma’nisin o’zgertiwge sebepshi bolip, fonematikaliq xizmet atqaradi. Solay etip oris tilinde dawissizdin’ juwan ha’m jin’ishke bolip aytiliwi ha’r tu’rli fonemalardi payda etedi. Misali’ brat-brat', ves-ves' so’zlerinin’ aqirindag’i m ha’m s seslerinin’ birde juwan (brat, ves so’zlerinde), birde jin’ishke (brat', ves' so’zlerinde) aytiliwina sebepshi bolarliqtay hesh qanday fonetikaliq jag’day joq. Dawislilardin’ juwan ya jin’ishkeligi fonetikaliq jag’daylardan g’a’rezsiz bolip, ol oris tilinin’ da’stu’rine baylanisli boladi.
Dawissiz seslerdin’ duris aytiliw qa’desi jo’ninde so’z bolg’anda olardin’ u’nleslik nizami da so’zsiz esapqa aliniwi kerek. (bul jo’ninde tw-te-tr paragraflarda aytilg’anliqtan, bul jerde arnawli toqtamaymiz). Sonday-aq dawissiz sesler so’zlerdin’ qaysi pozitsiyasinda (basinda, ortasinda, aqirinda) keliwine qaray o’zlerinin’ o’zgeshelikleri menen aytiliwi mu’mkin. Ma’selen, ayirim dawissiz sesler o’zlerinin’ jabisin’qi boliwina qaramastan so’zdin’ ortasinda, a’sirese eki dawislinin’ arasinda kelgende juwasin’qi tu’rde aytiladi. Misali’ apa, taba, kepek, sebep, aqil, saqal t.b. so’zlerde p, b, q fonemalarinin’ tiykarg’i ren’kleri jabisin’qi boliwina qaramastan, olar juwisin’qi tu’rde aytiladi.
Dawissiz seslerdin’ ishinde v, f, s (ch) ts seslerinin’ aytiliwi ayiriqsha itibarg’a ilayiq. Olar sirttan kirgen so’zlerde jumsaladi’ v, s, ts oris tilinen kirgen so’zlege, f sesi oris tilinen ha’m arab-parsi tillerinen kirgen so’zlerde ushirasadi. Ol sesler ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy so’ylew tilinde oris tilinin’ orfoepiyaliq qa’desine jaqin tu’rde aytiladi. Oris tilindegidey etip aytiw qaraqalpaq tilinin’ orfoepiyasi ushin qa’de etip qabillag’an. Biraq imla qa’delerinen shetlewshilik, solay etip v, f, ts seslerin sa’ykes b, p, s, sh tu’rinde aytiw elege shekem qaraqalpaq tilinde so’ylewshi xaliqtin’ a’dewir bo’leginde ushirasadi. Misali’ vagon, fartuk, tsek siyaqli so’zlerdi bagon, partuk, yamasa parto’k, sex, tu’rinde aytadi. So’zdin’ aqirinda u’nli v sesinin’ ornina f sesinin’ aytiliwi orfoepiyaliq qa’dege sa’ykes keledi dep sanaladi.