1 Dawisli ham dawissiz seslerdin jaziliwi

1)Dawisli ham dawissiz seslerdin jaziliwi
Dawisli sesler qon’silas dawissiz seslerdin’ ta’siri na’tiyjesinde belgili da’rejede o’zgerisleri menen aytiladi. Misali’ qag’az-kanal, qamal-kanal, qaq-shash, qar-yar, ag’a-aya jubaylas so’zlerinin’ aldin’g’ilarindag’i (qag’az, qamal, qaq, qar, ag’a) dawisli a fonemasi qon’silas kishkene tillik q, g’ dawissizlarinin’ ta’siri na’tiyjesinde teren’ til arti ren’kinde aytiladi. Al, son’g’i so’zlerde a fonemasi (kanal, kamal, shash, yar, aya) til ortaq ren’kinde aytiladi. A’lbette, bul jerde jin’ishke a fonemasina aylanip ketpegen haldag’i a fonemasinin’ ren’kin tu’sinemiz. qon’silas seslerdin’ bunday ta’siri tek g’ana a sesine emes, sonday-aq til arti basqa dawislilarina da (o, u, i) tiyisli boladi.
Juwan a fonemasinin’ jin’ishkerek ren’kinde aytiliwina qon’silas buwindag’i dawislinin’ jin’ishke bolip keliwi u’lken ta’sir etedi. Misali’ raxmet, maqset, ilaj, inta, biyday, da’rhal, ma’rdikar, julwa tag’i basqa so’zlerde a o’zinin’ a’dettegi qa’lpinen jin’ishkerek bolip aytiladi. Oris tilinen kirgen so’zlerdi a dawisli qon’silas kelgen dawissizlardin’ jin’ishke boliwina yamasa qon’silas buwinnin’ jin’ishke boliwina baylanisli jin’ishke a sesi siyaqli bolip aytiladi. Misali’ al’bom (a’lbom), asfal’t (a’sfalt), artleya (a’lleya), gazeta (ga’zeta), kabinet (ka’binet), lager’ (la’ger), paket (pa’ket). Sonday-aq oris tilinde pa’tsiz buwinda o ha’ribi menen jazilip ju’rgen ses qaraqalpaq tilinde a’ sesi siyaqli bolip aytiladi. Misali’ kolxoz-ka’lxoz, kontsert-ka’nsert, kongress-ka’ngres, konferentsiya-ka’nferesiye. Oris tilinen kirgen so’zler oris tilinin’ orfoepiya ha’m imla qa’delerine bag’ing’an halda aytiladi ha’m jaziladi.
Dawisli e, o, o’ sesleri so’zlerdin’ ha’r tu’rli jag’daylarinda jumsaliwi jag’inan sheklengen boladi.
Dawisli e fonemasi oris tilinen ha’m oris tili arqali basqa tillerden kirgen so’zlerde tu’pkilikli so’zlerdegige qarag’anda ashig’iraq ren’kte aytiladi. Oris tilinen kirgen so’zlerde pa’tli buwinlarda g’ana o sesi aytiladi. Al pa’tsiz buwinlarda o ha’ribi jazilg’an menen olar birde a tu’rinde (kaperatip-koperativ), birde a tu’rinde (ka’lxoz), birde i tu’rinde (redaktir) aytiladi. Dawisli o’ sesi negizinen tu’pkilikli so’zlerdin’ birinshi buwininda jumsaladi. Biraq u’nleslik nizami boyinsha birinshi buwinda u’ yamasa o’ erinlik dawislilardin’ birinin’ keliwi na’tiyjesinde ekinshi buwindag’i e sesi o’ sesine aylanip aytiladi. Sonin’ esabinan erinlik o’ sesine aylanip aytiladi. Sonin’ esabinan erinlik o’ sesi ekinshi buwinda da jumsaladi. Misali’ bo’le, go’ne, sho’rek, to’le aytiliwi bo’lo’, go’no’, sho’ro’k, to’lo’ t.b.
Ha’r qiyli fonetikaliq jag’daylarg’a baylanisli barliq dawisli seslerdin’ sozimlilig’i o’zgeriske ushirap otiradi. Bul o’zgeris, a’sirese, qisiq dawislilar bolg’an i, i, u, u’ seslerinde ku’shlirek boladi. Olar reduktsiyag’a ushirag’an ren’kleri menen reduktsiyag’a ushirmag’an ren’kleri ortasinda ayirmashiliqti aniq seziwge boladi. Misali’ jil, jiraq, biz, dizim, jul, ju’r so’zlerinde dawislilar o’zlerinin’ ta’biyiy halina, tiykarg’i ren’kine ju’da’ jaqin aytilsa, qisqart, kisen, qutqar, ku’tken siyaqli so’zlerde i, i, u, u’ dawislilari ku’shli reduktsiyag’a ushirap ju’da’ qisqa aytiladi. Dawisli seslerdin’ u’nleslik nizami boyinsha birinshi buwinda o yamasa o’ erinlik dawislilarinin’ birewi kelse, ekinshi buwindag’i i sesi u sesine aylanip, birinshi buwinda o’ yamasa u’ seslerinin’ birewi kelse, ekinshi buwindag’i i sesi u’ sesine aylanip aytiladi. Dawislilardin’ bulay aytiliwi orfoepiyaliq qa’dege sa’ykes bolip tabiladi.