1 Dawisli ham dawissiz seslerdin jaziliwi

Jaziw ha’m imla
Biz o’zimizdin’ oy-pikirimizdi awizsha so’ylew arqali yamasa jaziw arqali basqalarg’a bildiremiz ha’m basqalardin’ oy-pikirin tin’lawimiz arqali yamasa oqiwimiz arqali bilemiz. Awizsha so’ylew de, jaziw da a’lbette, tillik qurallar arqali iske asadi. Bulardin’ ekewi arqali da oy-pikir ju’zege shig’adi. Biraq awizsha so’ylew menen jazba so’ylewdi birdey dep esaplawg’a bolmaydi. Awizsha so’ylewde so’ylew ag’zalari, esitiw ag’zalari qatnasadi ha’m so’ylew sol payitta iske asadi. Sonday-aq awizsha so’ylewde so’ylewshinin’ ha’m tin’lawshinin’ qatnasiwi za’ru’r. Jazba so’ylewde qag’azg’a yamasa qa’legen materialg’a tu’sirilgen, ko’riwimiz arqali qayta tiklenetug’in (oqilatug’in) tan’balar qatnasadi.
Awizsha so’ylewdin’ de, jazba so’ylewdin’ de o’zlerine ta’n artiqmashiliqlari bar. Awizsha so’ylewde adam o’z pikirin tin’lawshig’a jetkeriwde en’ aldi menen tillik qurallardan paydalanatug’inlig’i so’zsiz. Awizsha so’ylewde so’ylewshi ha’r qiyli intonatsiyaliq qubilislar ja’rdeminde oy-pikirdi tag’i da anig’iraq jetkeriw mu’mkinshiligine iye boladi. Sonin’ menen birge paralingvistikaliq qubilislardin’ da (qosimsha tu’ri qiymal, ha’reketler-qoldi siltew, basti shayqaw ha’m t.b.) so’ylew waqtinda oy-pikirdi tin’lawshig’a anig’iraq jetkeriwge ko’megi tiyiwi mu’mkin.
En’ a’hmiyetli ha’m artiqmash ta’repi - jazba so’ylew waqit ha’m ken’islik jag’inan sheklenbeydi. Jaziw uzaq da’wirler dawamina saqlanadi ha’m qanday alisliqqa jetkerip berilse de, oni oqiy beriw mu’mkin. Radioda, telefonda so’ylegende, magnit plenkalarin, plastinkalardi qoyg’anda awizsha so’ylew qa’desi saqlanadi. Radio, telefon, magnit plenkalarina, plastinkalarg’a jaziw isleri awizsha ha’m jazba so’ylewdi belgili da’rejede jaqinlastiradi. Biraq olar da awizsha so’ylewdin’ waqit ha’m ken’islik jag’inan shekleniwshiligin toliq saplastira almaydi.
Awizsha so’ylewde bildire almaytug’in ayirim qubilislardi jaziw arqali aniq bildiriw mu’mkin. Misali’ asqar, azat, polat, balg’ali, esim t.b. so’zler menshiklik atliq ma’nisinde jumsalg’anda Asqar, Azat, Polat, Balg’ali, Esim tu’rinde bas ha’rip penen jaziladi; at awiz, ala bug’a, ala sat, ala qan, ko’k saw, aq sham t.b. so’z dizbekleri bir pu’tin so’z ma’nisinde jumsalg’anda qosilip jaziladi. Xaliq abad, qon’ir at, bag’da gu’l, dos bergen t.b. so’z dizbekleri menshiklik atliq ma’nisinde jumsalg’anda Xalqabad, qon’irat, Bag’dagu’l, Dosbergen tu’rinde bas ha’rip penen qosilip jaziladi. Demek, awizsha so’ylewde bir qiyli boladi da, olardin’ ayirmashilig’i jaziwda aniq beriledi.
Jaziwda ha’r ta’repleme oylaw, toliqtiriw, du’zetiw ha’m da’l kerekli so’zlerdi tan’law arqali oy-pikirdi oqiwshig’a anig’iraq jetkeriw mu’mkinshiligi boladi. Sonday-aq jaziwdan paydalang’anda materialdin’ kerekli jerin tawip alip, og’an ayiriqsha diqqat qoyip oqiw mu’mkin.
Jaziwsiz ilim haqqinda ha’tte oylaw da mu’mkin emes. Adamzattin’ aldin’g’i oy-pikirleri, bilimi a’wladtan-a’wladqa a’sirler dawamin da jaziw arqali o’tip keledi. Solay etip ilimnin’ rawajlaniwi, jetilisiwi onin’ tariyxi menen, jaziw menen tig’iz baylanisli. ha’zirgi da’wirde jaziwdin’ og’ada ken’ tarawi, baspa islerinin’ ko’rilmegen da’rejede rawajlaniwi jaziwdin’ og’ada u’lken a’hmiyetke iye ekenin toliq tastiyiqlaydi.
Jaziwda jumsalatug’in barliq ha’ripler, irkilis belgileri, basqa da jaziwdag’i jumsalatug’in sha’rtli tan’balar (qawis, qosiw, aliw, ko’beytiw, bo’liw, boladi belgileri t.b.) jaziwdin’ qurali boladi. Barliq sha’rtli tan’balar ha’m olardin’ tildegi seslerge qatnasi, o’z ara sa’ykeslenip keliwi jaziw bo’liminde so’z etiledi. qanday seslerdin’ qay ha’rip penen tan’balanatug’inlig’i yamasa qanday ha’riptin’ qay seslerdi bildiretug’inlig’i jaziwda qaraladi.
Ha’zirgi bizin’ jaziwimiz seslik jaziw bolip, ha’r bir seslik tip o’zinin’ sha’rtli belgisi, simvoli grafikaliq tan’balarina iye boladi. Tildegi sesler bolsa o’zgeriste, rawajlaniwda boladi. Tilde tu’rli sebepler na’tiyjesinde jan’a seslerdin’ payda boliwi mu’mkin. Tilge jan’adan kelip kirgen seske a’lipbege de jan’adan sha’rtli tan’ba aliw kerek boladi.
Basqa tildin’ jaziw sistemasi qabil etilgende, qabil etilgen jaziw sistemasi menen qabil etip aliwshi tildin’ seslik qurami ortasinda ko’p g’ana sa’ykesliklerdin’ bolmawi ta’biyiy na’rse. Basqa tildin’ jaziw sistemasi qabil etilgende qabil etiwshi tildin’ o’zine ta’n o’zgesheligine baylanisli bolg’an geypara seslerdi bildiriw ushin jan’adan qosimsha sha’rtli tan’balar aliw kerek yamasa a’lipbede bar bolg’an ha’riplerge qosimsha belgi qosiw arqali qabil alg’an jaziwdag’i kemisliklerdi saplastiriwi kerek. Sonda g’ana tildin’ seslik qurami jan’adan qabil etilgen jaziw arqali toliq sa’wleleniwi mu’mkin. qaraqalpaq tilinin’ oris jaziwin qabil etiwi bug’an ayqin misal bola aladi. Ma’selen’ oris jaziwinda joq, a’, u’ ha’riplerinin’ qosimsha aliniwi qaraqalpaq tilindegi sa’ykes sonday (a’, u’) o’zine ta’n seslerdin’ boliwina baylanisli’ oris jaziwindag’i q, g, u, x, n, o ha’riplerine qosimsha belgilerdi qosiw arqali oris tilinde joq, biraq qaraqalpaq tilinde jumsalatug’in sesler (q, g’, w, h, n’, o’) an’latiladi. Solay etip oris jaziwi tiykarinda qaraqalpaq tilinin’ ayiriqsha jaziw sistemasi du’zilgen edi.
Ha’r bir tildin’ o’zinin’ jaziw qa’deleri bolip, bul qa’deler boyinsha jaziwda tildin’ ha’zirgi seslik ta’repi g’ana esapqa alinadi. Jaziw qa’deleri boyinsha jaziwdag’i tariyxiy, etimologiyaliq, morfologiyaliq principler esapqa alinbaydi. Sonliqtan da tek jaziw qa’delerin bilgen menen, a’lipbeni bilgen menen so’zlerdi imlasi jag’inan duris jaziw mu’mkin emes. Jaziliwi (grafikasi) jag’inan g’arg’a, g’ali, sali bolip jaziliwi da, g’arg’a, g’ali, shamal, shali bolip jnaziliwi da duris bolip sanaladi. Al imlasi (orfografiyaliq) jag’inan olardin’ birewinin’ (a’welgisinin’) aliniwi tiyis.
Sonday-aq latin jaziwi tiykarindag’i jan’a qaraqalpaq a’lipbesi du’zilgende de qaraqalpaq tilinin’ ayriqshaliqlarina baylanisli bolg’an qosimsha tan’balardi qabil etiwge tuwra keledi. Ma’selen, qaraqalpaq tilindegi ayirim jin’ishke dawislilardi an’latatug’in arnawli tan’balar bolmag’anliqtan ol ushin a’lipbesindegi sa’ykes ha’riplerge (a, o, u) qosimsha beligileri qoyilip, bul jetispewshilik toliqtiriladi. Solay etip juwan dawislilardi an’latiw ushin aling’an a, o, u ha’riplerine qosimsha belgi qoyiw arqali jin’ishke dawislilar - a’, o’, u’ an’latiladi. Al qaraqalpaq tilindegi qisiq, eziwlik, jin’ishke dawislini an’latiw ushin a’lipbesindegi i ha’ribi qabil etilgen bolsa, ol dawislinin’ jubayin an’latiw ushin latin a’lipbesinde bolmasa da, i tan’basi alindi. Solay etip qaraqalpaq tilindegi juwan ha’m jin’ishke jubaylas dawislilardi qosimsha tan’balar ayirip turatug’in boldi’ a-a’, o-o’, u-u’, i-i. Bul teoriyaliq jaqtan da og’ada duris sheshim edi. Sonday-aq jaziliwi jag’inan Xalqabad, pedagok bolip, aytiliwi boyinsha jazilg’ani da duris. Biraq imla qa’deleri boyinsha pedagog, xalqabad bolip jaziliwi kerek. Aytiliwi menen jaziliwi sa’ykes kelmese de, son’g’isi duris dep esaplaniwi tiyis.
Solay etip jaziw (grafikaliq) qa’deleri menen birgelikte imla qa’deleri de boladi eken. Imla grafikaliq jaziwg’a ta’n bolg’an jaziwdin’ bir tu’rli nizamli tu’rde qabil etip aladi ha’m oni imla qa’delerine sa’ykes duris dep esaplanadi. Demek, imla jaziwda grafikaliq qurallardi jolg’a salip, nizamli halg’a keltirip, tastiyiqlap otiradi..