1. elektr maydon ta`sirida gazlarni tozalash. Trubali elektrofil`trlar

Gazlarni tozalash jarayonini intensivlash
Turli xil kurilmalarda gazlarni tozalash darajasini oshirish mumkin. Buning uchun tozalash jarayonidan avval gaz tarkibidagi kattik. zarrachalar ulchami kattalashtirilishi kerak. Bu maksadga erishish uchun akustik koagulyatsiya* kullanishi mumkin, ya`ni gaz aralashmasiga akustik tebranma tovush va ul`tra tovush chastotalarini ta`sir ettirish kerak. Tovush va ul`tra tovushlarning keskin uzgarishi uta mayda zarrachalarni intensiv tebranishiga sababchi bu^lachi. Natijada, zarrachatarning uzaro tuknashuvi va ulchami keskin ortadi.
Gaxtarga tovush bachandligi 145...150 dB va tebranish chastotasi 2...50 kGts bulgan akustik ta`sir beriladi. Zarrachalar ulnamini kattalashtirishning boshka usullari ^am bor. Masalan, khtik. zarrachalarda suv buglarini konlensatsiyalash. Buning uchun, iesik. gaz okimiga uta mayda sovuk suv tomchilarini ggurkash, sovuk gaz okimiga sovuk, suv ggurkash kabi yullar bilan erishish mumkin.
Gaz tozalash vdshlmalarini tanlashda ularning texnik — iktisodiy kursatkichlarini inobatga olish zarur. Asosiy kursatkichlar katoriga kuyidagilar kiradi: gazning tozachanish darajasi; kurilmaning gidravlik karshiligi; tozalash uchun elektr energiya, but va suv sarflari; kurilma va gazning tozachash narxlari. Bulardan tashkari, tozachash samaradorligaga ta`sir ztuvchi omillarni xam inobala olish kerak, ya`ni gazning namligi va kontsentratsiyasi, temperaturasi va kimyoviy agressivligi, changning xossachari (gigroskopikligi, tolatigi, yopishkrkdigi, kurukliti), zarracha ulchamlari, uning fraktsiya tarkibi va hakazo. Shuning uchun, bu turdagi kurilmachar gazsimon turli jinsli sistemalarni dagach, dastlabki tozachash uchun, sung esa elektrofil`tr va engli fil`trlarda tulik. tozachash maksadida ishlatiladi. Undan tashkari, bunday dagach tozalash ventilyator parraklarini emirilishdan saklaydi.
Mayda zarrachali, uzun tolali va engil changli gaz aralashmalarini tozalash uchun fil`trlar ishlatiladi. Fil`trlarning teshiklari mayda bulganligi uchun gaz undan utib, chung esa ushlanib koladi. Fil`trlovchi tusik sifatida paxtali ip va jun materiallar, sochiluvchan (kum, aktivlangan kumir) va kerakli materiallar ishlatiladi. Gazlarni tozalash uchun engli fil`trlar kup ishlatiladi. englar kobik ostidagi trubali tusiklarga maxkamlanadi. Changli gaz fil`trlanadi. Changlar va mayda zarrachalar fil`tr englarnining teshiklarida koladi. Vakt utishi bilan chang katlami kupayib fil`tr tusiklarning karshiligi ortadi va natijada kurilmaning unumdorligi kamayadi. Shuning uchun vakti-vakti bilan silkituvchi kurilma yordamida silkitilib changlar tukiladi va shnek orkali tashkariga chikariladi. Ba`zi fil`trlar silkitish bilan birga gaz yunalishiga karama-karshi yunalishda xavo bilan puflab tozalanadi. Bunday fil`trlarning engini diametri 20-25 sm, uzunligi 2,5-4 m bulib, bir necha sektsiyalardan iborat buladi. Agar fil`trning englari paxtali gazlamadan bulsa, u 65°S gacha, junli gazlamadan bulsa 80-90°S gacha ishlaydi.
Kamchiligi: englar tezda ishdan chikadi va teshiklari berkilib koladi; yukori xaroratli gazlarni tozalash mumkin emas.
Yukori xaroratli gazlarni tozalash uchun junli gazlamalarga kapron tolalaridan kushib tayyorlanadi. Fil`tr englari sifatida shisha tolali materiallar xam ishlatiladi.Yukori xaroratdagi changli gazlarni tozalash uchun govaksimon patronlari metallokeramikadan tayyorlangan fil`trlar ishlatiladi.Changli gaz fil`trlovchi elementlardan utib uning yuzasida va teshiklarida ushlanib okoladi. Tozalangan gaz kurilmaning yukori kismidan chikib ketadi. Fil`trlovchi elementlarning govaklari tulib kolgandan keyin ular chikilgan xavo yoki tozalangan gaz bilan puflab regeneratsiya kilinib yana kaytadan tozalash tsikli davom ettiriladi.
Sanoatda kupincha toza xavo olish uchun moyli gaz fil`trlar
kullaniladi. Bu fil`trlar bir necha xil kasetali yacheykalardan iborat. Fil`trning yacheykasi metall kutichasidan iborat bulib, uning ikki yon tomoni tur bilan berkitilgan kuticha metall xalkachalar bilan tuldirilgan. Changli gaz tur orkali berilganda changlar xalkachalarning yuzasiga yopishib, tozalangan gaz esa tur orkali chikib ketadi. Xalkalarning ustki kismiga vistsin (mashina yogi glitserin) surtiladi. Moyli fil`trlarda xavo 99% gacha tozalanadi.
Yukori xaroratli va fizik-kimyoviy usullar bilan gazlarni changdan tozalash uchun donador material katlamiga ega bulgan
fil`trlardan foydalanish maksadga muvofik buladi. Bunday
fil`trlarda nasadka sifatida shagal, kum, shlak, kipik, rezina va plastmassali mayda uvoklar, turli ishlab chikarish chikindilari ishlatilishi mumkin.
Elektrofil`trlar.Changli gazlar tarkibidagi kattik zarrachalarni elektr maydon ta`sirida chuktirish boshka chuktirish usullariga karaganda kup afzalliklarga ega.
Elektrofil`trlar yordamida gaz tarkibidagi eng kichik zarrachalarni ushlash mumkin. Bunday kurilmalarda gaz aralashmalarini ajratish darajasi 99% gacha etadi. Elektrofil`trlarning gidravlik karshiligi 100-150 Pa gacha buladi, Changli gazning xarorati - 20 dan +500°S gacha bulishi mumkin. Elektrofil`trning kamchiligi: yukori metall ushlashlik; ulchamlari katta; ish rejimining uzgarishiga ta`sirchan; changning portlash va ut olish xavfsizligini ta`minlashga yukori kapital sarfi katta bulganda foydalanish maksadga muvofik buladi.
Tarkibida kattik zarrachalari bulgan gaz okimi yukori kuchlanishli elektr maydondan utganda ionizatsiya xodisasiga uchraydi. Ya`ni uning molekulalari musbat va manfiy zaryadlangan zarrachalarga ajraladi. Bunda butunlay ionlashgan gaz katlami chuglanib nur va charsillanib ovoz chikaradi. Bu sim nurlanuvchi elektrod deyiladi.
Manfiy zaryadlangan changning elektronlari nurlanuvchi elektroddan musbat zaryadlangan chuktirish elektrodlari tomon xarakat kilganda uz yulida kattik zarrachalarga uchraydi va ularni zaryadlaydi. Zaryadlangan zarrachalar chuktirish elektrodiga yakinlashganda uzining zaryadini beradi va ogirlik kuchi ta`sirida chukadi.
Elektrofil`trlar yukori kuchlanishli uzgarmas tokda ishlaydi. Elektrofil`trning nurlanuvchi elektrodlari tok manbaining manfiy kutbiga, chuktiruvchi elektrodlari esa musbat kutbiga ulanadi. Chuktirish elektrodining tayyorlanishiga karab trubali va plastinali elektrofil`trlar buladi, birok ularning ishlash rejimida printsipial farki yuk. Elektr chuktirish kurilmasining ishlash printsipi changni gazlarning xususiyati, tarkibi va xaroratiga boglik. Xarorat va xavoning molekulyar ogirligi ortishi bilan sistemadan utayotgan tokning mikdori kupayib boradi. Chang zarrachalarining kattaligi kamayishi bilan kurilmaning foydali ish koeffitsienti kamayadi.
Gaz tozalaydigan kurilmalarni tanlash.
Gaz tozalaydigan kurilmalarni tanlashda kuyidagi asosiy
faktorlarga axamiyat berilishi kerak: chang zarrachasining ulchami,
uning tozalanishi lozim bulgan gaz tarkibidagi kontsentratsiyasi va zarur bulgan tozalash darajasi. Yukori kontsentratsiyali gazlar uchun xamda kattik faza muxim maxsulot xisoblanganda, tozalashning kuruk usullaridan foydalanish maksadga muvofik buladi.
Gazni tozalash darajasiga bulgan talab atmosfera xavosi tozaligining zarur bulgan sanitariya-gigena normalari bilan texnologiya uskunalarining ishlash shartlari bilan boglik buladi. Gaz tozalaydigan kurilmalarni va ularning materiallarini tanlashda gaz tarkibida namlik va agressiv komponentlarning borligi, ularning mikdori va xarorati xisobga olinadi.
Tozalashning tegishli darajasi kurilmaning turini, konstruktsiyasini va ulchamini tugri tanlash va uni tugri ishlatish orkali erishiladi. Chang ushlashni yaxshilash odatda kurilmaning ulchamini yoki uning energiya xajmini kupaytirishni talab kiladi. Masalan, engli fil`trlar, chuktirish kameralari, elektrofil`trlar gazning tezligi kam bulganda, ya`ni kurilmaning ulchami katta bulganda ancha samarali ishlaydi.
Chang ushlagichning tegishli turini tanlashda uning imkoniyatlari xisobga olinishi kerak. Changli kameralar, tsiklonlar va boshka inertsion chang ushlagichlar arzon va tuzilishi oddiy, birok ular gaz tarkibidagi fakat katta zarrachalarni ushlashi mumkin.
engli fil`trlar va elektrofil`trlar yordamida gaz tozalashning yukori darajasiga erishiladi, bunda aralashma tarkibidagi mayda zarrachalar xam tutib kolinadi, birok gazni tozalashda oldin ma`lum xaroratgacha isitish talab kilinadi. Katta tezlik bilan ishlaydigan gaz yuvuvchi kurilmalar ishlatilganda gaz tarkibidagi juda kichik zarrachalarni ushlash imkoniyati paydo buladi, birok ularni ishlatish uchun kup energiya talab kilinadi. Nam chang ushlagichlar ishlatilganda xosil bulgan suspenziyalarni kayta ishlashga xamda kurilmalarni korroziyadan ximoya kilishga axamiyat beriladi.
Zarur bulgan tozalash darajasiga kura gaz aralashmalarini ajratish bir yoki bir necha boskichli bulishi mumkin. Gazlarni birlamchi, ya`ni katta ulchamli chang zarrachalaridan ajratishda, bir boskichli tozalash usulidan foydalaniladi. Birlamchi tozalashni amalga oshirish kiyinchilik tugdirmaydi.
Gazlarni uta mayda zarrachalardan ajratishda tozalashning kup boskichli tasviridan foydalaniladi. Birlamchi tozalash uchun bir yoki bir necha chang ushlagich kurilmalari ishlatiladi, sungra nozik tozalash kurilmalaridan foydalaniladi. Gazlarni nozik tozalash kurilmalariga yukori talablar kuyiladi. Odatda gazlarni nozik tozalash maksadida engli fil`trlar, elektrofil`trlar va uyurmali chang tutgichlar ishlatiladi.
Adabiyotlar:


1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.
6. www.ziyonet.uz